Մեկնաբանություն. ինչի՞ մասին էր լռում Հոգլանդը կամ ինչի՞ համար է դիվանագետին լեզու տրված
Օգոստոստի 24-ին՝ Հայաստանի և Ռուսաստանի նախագահների հանդիպման օրը, ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի ամերիկացի համանախագահ Ռիչարդ Հոգլանդը «Ամերիկայի ձայնի» հայկական ծառայությանը տված հարցազրույցում թվարկեց Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության շուրջ հայ-ադրբեջանական կարգավորման հիմնական սկզբունքները:
Հոգլանդի խոսքերը առաջ բերեցին բազմաթիվ հարցեր: Չնայած նրան, որ և՛ Հայաստանի արտգործնախարարը, և՛ չճանաչված Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության արտաքին քաղաքական գերատեսչության ղեկավարը հայտարարեցին, որ ամերիկացի համանախագահի խոսքում ոչ մի նոր բան չկա, հայկական հասարակությունը հիմնականում դա ընդունեց որպես թշնամական հարցազրույց:
Ինչ է ասել Հոգլանդը՝ հայտնի է: Բայց մնացել են հարցեր. ինչու է նա ասել այդ ամենը, և ինչը նա չի ասել:
Առաջին հարցի պատասխանը, թվում է, ավելի մակերեսային է: Իբր նրա համար, որ օգոստոսի 28-ին լրանում է Հոգլանդի լիազորությունների ժամկետը, և նա, հանձնելով իր լիազորությունները ԱՄՆ նոր համանախագահ Էնդրյու Շաֆերին, անցկացրել է «պաշտոն հանձնել-ընդունելու» գործընթաց: Բայց այստեղ առաջ են գալիս այլ հարցեր: Որքան հիշում եմ, համանախագահներից ոչ մեկ երբեք նման «էստաֆետայի փոխանցում» չի իրականացրել: Ինչն է ստիպել ամերիկացի դիվանագետին մատնանշել ԱՄՆ դիրքորոշումը (ինքնագործունեությունը միանշանակ բացառվում է), այն էլ՝ հենց Պուտինի և Սարգսյանի հանդիպման օրը, այն էլ՝ ռադիոյի հայկական ծառայությանը տված հարցազրույցում: Արդյո՞ք նա ցանկանում էր որոշակի ուղերձ հասցնել հայ հասարակությանը: Եթե այո, ապա պետք է խոստովանել, որ դա նրան միանգամայն հաջողվեց:
Ե՛վ Հայաստանի, և՛ Ադրբեջանի իշխանությունները հայտարարում են, որ «հիմնականում» ընդունում են ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման շուրջ միջնորդների առաջարկած «Մադրիդյան սկզբունքները», և պնդում են, որ մնացել են միայն տեխնիկական բնույթի մի քանի ուղղումներ:
«Թարմացված մադրիդյան սկզբունքների» կետերի հետ կարելի է ծանոթանալ ԵԱՀԿ պաշտոնական կայքում:
Բայց գործնականում ո՛չ Հայաստանի, ո՛չ Ադրբեջանի իշխանությունները բացարձակապես ոչինչ չեն անում՝ բացատրելու հանրությանը՝ ինչ է թաքնված այդ սկզբունքների ետևում, և ինչի պետք է պատրաստ լինել, եթե վաղը հանկարծ ստորագրվի հաշտության պայմանագիր այդ համաձայնությունների հիման վրա:
Օրինակ, հայ հասարակությունը հիմնականում պատրաստ չէ կուլ տալ Ադրբեջանին Լեռնային Ղարաբաղի հարակից 7 շրջանները վերադարձնելու դառը հաբը: Էլ չասած՝ փախստականների վերադարձը այդ տարածքներ, միգուցե և՝ Լեռնային Ղարաբաղի տարածք: Հապա էլ ի՞նչ:
Ադրբեջանի հասարակությունը պատրաստ չէ հաշտվել անգամ միջանկյալ կարգավիճակի հետ, որը այդ սկզբունքներով նախատեսվում է Լեռնային Ղարաբաղի համար: Էլ չասած՝ Լեռնային Ղարաբաղը Հայաստանի հետ կապող Լաչինի միջանցքի համար հատուկ կարգավիճակի ընդունումը: Հապա էլ ի՞նչ:
Դրանից ելնելով՝ առայժմ մենք բոլոր հիմքերն ունենք կարծելու, որ երկու երկրների իշխանություններն էլ երազում են հակամարտության ընթացիկ վիճակը երկարաձգել դեռ երկար տարիներ և կկառչեն ցանկացած ձևական պատճառից, ինչպիսին է Հոգլանդի հարցազրույցը՝ արդարացնելու համար լուրջ, ինչպես վերջին շրջանում ընդունված է ասել՝ «սուբստատիվ» բանակցությունների չգնալու իրենց ցանկությունը:
Անցնենք երկրորդ հարցին: Ի՞նչը մինչև վերջ չասաց ամերիկացի համանախագահը:
Ինչպես ասում էր մի խորամանկ դիվանագետ, լեզուն «դիվանագետին տրված է, որպեսզի թաքցնի իր մտքերը»: Հոգլանդի հարցազրույցից հետո բոլորը սկսեցին մեկնաբանել՝ ինչ է նա ասել, բայց եկեք տեսնենք՝ ինչ մտքեր է նա թաքցրել այդ հարցազրույցում:
Առաջինը, որ աչքի է ընկնում, «հանրաքվե» բառի ցանկացած տարբերակի բացակայությունն է: Տարբեր ժամանակներում այդ բառը առկա է եղել տարբեր ձևերով: Իր վերջին ձևով այն հնչում էր որպես «իրավականորեն պարտադիր կամարտահայտում»: Հոգլանդի մեկնաբանությամբ դա հնչում է որպես «կողմերը պետք է վերջնական կարգավիճակը որոշեն փոխհամաձայնությամբ և փոխադարձաբար պարտավորեցնող կամարտահայտմամբ»: Այսինքն այստեղ արդեն չի խոսվում հենց Լեռնային Ղարաբաղի բնակչության առանձին հանրաքվեի մասին: Պետք է առաջին հերթին ձեռք բերվի փոխադարձ քաղաքական համաձայնություն:
Սա շատ է հիշեցնում Իռլանդիայում տեղի ունեցած հանրաքվեի գործընթացը: Երկար և արյունալի հակամաարտությունից հետո 1994թ. կողմերը հասան քաղաքական համաձայնության (Good Friday Agreement): Դրանից հետո անցկացվեց հանրաքվե միաժամանակ Հյուսիսային Իռլանդիայում և Իռլանդիայի Հանրապետությունում: Այնտեղ արդեն դրված չէր ո՛չ Իռլանդիայի միավորման, ո՛չ Օլստերի անկախության հարցը: Ժողովուրդը հրավիրվել էր, որպեսզի կամ համաձայնություն տա Ավագ ուրբաթի համաձայնագրին, կամ մերժի այդ համաձայնագիրը: Արդյունքում երկու կողմերն էլ պաշտպանեցին պայմանագիրը:
Արդյո՞ք հնարավոր է նման տարբերակ մեր տարածաշրջանում: Ես խիստ կասկածում եմ: Ոչ թե նրա համար, որ ժողովուրդները խաղաղություն չեն ցանկանում: Այլ նրա համար, որ մենք փորձ չունենք անցկացնելու (և որ ավելի կարևոր է՝ անցկացնելու ցանկություն) արդար ընտրություններ: Էլ չասած՝ նման նուրբ հարցում:
Բայց առայժմ, ֆիքսենք այն փաստը, որ ԱՄՆ-ը Հոգլանդի շուրթերով պարտադիր հարցերի ցանկում չարտասանեց «հանրաքվե» բառը:
Անցնենք երկրորդ կետին, որի մասին լռեց Հոգլանդը: Դա Ղարաբաղի հայերի մասնակցությունն էր վերը նշված քաղաքական որոշման ընդունման հարցին:
Ղարաբաղի հայերը հակամարտության առաջին տարիներին մասնակցում էին բանակցությունների գրեթե բոլոր փուլերին: Դեռ 1992թ., երբ ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը նոր էր ստեղծվել, այն ժամանակ բանակցությունների գլխավոր միջնորդ իտալացի դիվանագետ Մարիո Ռաֆաէլլին Ղարաբաղի դժգոհ պատվիրակներին ասաց, որ «դուք ունեք վետոյի իրավունք, բայց պետք չէ դրա մասին բղավել» (վկայում է Հռոմում այդ հանդիպման մասնակից, Ստեփանակերտի մամուլի ակումբի նախագահ Գեղամ Բաղդասարյանը):
1994թ. մայիսին ստորագրված հրադադարի փաստաթղթերի տակ դրված է Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության խորհրդարանի նախագահի և պաշտպանության նախարարի ստորագրությունը: Ադրբեջանի իշխանությունների բոլոր փորձերը՝ բանակցային գործընթացին որպես 4-րդ մասնակից ավելացնել Ղարաբաղի ադրբեջանցիների առաջնորդներին, լուրջ չէին ընդունվում: Ամեն ինչ անգամ զավեշտի հասավ, երբ կրակի դադարեցման մասին Բիշքեքի արձանագրության գլավոր ճարտարապետ ռուս դիվանագետ Վ. Ն. Կազիմիրովը եկավ Բաքու համաձայնագրի պատրաստի տեքստով, Ադրբեջանի խորհրդարանի նախագահ Ռասուլ Գուլիևը փաստաթուղթը ստորագրեց՝ պայմանով, որ այն պետք է ստորագրի Ղարաբաղի ադրբեջանցիների համայնքի ղեկավար Նիզամի Բահմանովը: Բայց Բահմանովին մի ամբողջ օր չկարողացան գտնել (այն ժամանակ դեռ բջջային հեռախոսներ չկային), և Կազիմիրովը Մոսկվա մեկնեց երեք ստորագրություններով:
Հետագայում Ղարաբաղի հայերի ներկայացուցիչների կարգավիճակը նույնպես փոխվեց, նրանց հաճախ անվանում էին «օրինական ընտրված ներկայացուցիչներ» կամ նման մի բան: Բայց այն բանից հետո, երբ Ղարաբաղի հայերի առաջնորդ Ռոբերտ Քոչարյանն ընտրվեց Հայաստանի նախագահ, նա իր վրա վերցրեց Ղարաբաղի հայերի ներկայացուցչի գործառույթը: Ադրբեջանական կողմը, իհարկե, չառարկեց:
Եվ ահա դրանից հետո գնալով ավելի քիչ են Ստեփանակերին տալիս ռուսական ավանդական հարցը՝ «կլինե՞ս երրորդը»: Այդ հարցը չտվեց նաև Հոգլանդը:
Եվս մեկ նրբություն Հոգլանդի հարցազրույցում: Նա օգտագործեց հետևյալ արտահայտությունը. «Նախկին Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի տարածքը, որը Բաքուն չի վերահսկում, պետք է ստանա ժամանակավոր կարգավիճակ»: Այստեղ կա երկու պահ: Նախ, նախկինում ոչ մեկ չէր օգտագործել «նախկին ԼՂԻՄ» արտահայտությունը (առնվազն ես նման բան չեմ հիշում և պաշտոնական փաստաթղթերում էլ ոչինչ չկա): Իհարկե նախկին խորհրդային վարչական սահմաններն էական դեր էին խաղում ԽՍՀՄ տարածքում նոր երկրների սահմանների ձևավորման ժամանակ: Բայց ԽՍՀՄ իրավահաջորդ Ռուսաստանի Դաշնությունը վրացական և ուկրաինական ինքնավարությունների օրինակով ցույց տվեց, որ այնքան էլ հաշվի չի նստում նման սահմանման հետ: Այնպես որ, նույն Ռուսաստանի համար ԼՂԻՄ-ի վարչական սահմանները նույնպես այդպես անխախտ չեն:
Երկրորդ նրբությունը. «ԼՂԻՄ տարածքը, որը Բաքուն ՉԻ ՎԵՐԱՀՍԿՈՒՄ»: Ինչպես հայտնի է, նախկին ԼՂԻՄ տարածքում կա երկու հատված, որոնք գտնվում են ադրբեջանական կողմի վերահսկողության տակ. հարավում՝ Մարտունիի տարածքում, և հյուսիսում՝ Մարտակերտի շրջանում: Ընդ որում, այդ տարածքների հյուսիսային մասը 2016թ. ապրիլյան մարտերից հետո ընդլայնվել է ևս մի քանի տասնյակ քառակուսի մետրով: Հոգլանդի խոսքերից բացարձակ չի հետևում, որ Բաքուն պետք է պարտավորվի վերադարձնել այդ տարածքները: Ընթերցենք այն ևս մեկ անգամ. «ԼՂԻՄ տարածքները, որոնք Բաքուն ՉԻ ՎԵՐԱՀՍԿՈՒՄ», իսկ ԼՂԻՄ այն տարածքների մասին, որ Բաքուն վերահսկում է, դիվանագետը լռել է:
Այս տարվա նոյեմբերին լրանում է Մադրիդյան սկզբունքների 10 տարին: Հակամարտությունից էլ անցել է արդեն 30 տարի: Ասում էին, որ պետք է սերունդ փոխվի, որպեսզի ղարաբաղյան հակամարտությունը լուծվի: Մեր սերունդնրին երկար չի մնացել ապրելու:
