Հայ-թուրքական սահմանը կբացվի՞․ Մարգարայի բնակիչների մտահոգությունները
Մարգարայում՝ Թուրքիայի հետ սահմանի բացման մասին
Մարգարայում զգուշավոր լավատեսությամբ են խոսում հայ-թուրքական սահմանի հնարավոր բացման մասին: Ասում են՝ ինչքան դրական բան կա սահմանի բացման մեջ, այնքան էլ՝ բացասական:
Այս մարդիկ 30 տարի «կողպված սահմանադուռը» վերջին անգամ բաց տեսել են 2023 թվականի փետրվարին, Թուրքիայում տեղի ունեցած ավերիչ երկրաշարժի օրերին։ Այդ ժամանակ հայկական բեռնատարներին թույլատրվեց անցնել սահմանն ու հումանիտար օգնություն հասցնել տուժածներին:
1991 թվականին՝ ԽՍՀՄ փլուզումից հետո, Թուրքիան պաշտոնապես ճանաչեց Հայաստանը, սակայն մինչ օրս հրաժարվում է դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատել։ 1993 թվականից Թուրքիան միակողմանիորեն փակել է Հայաստանի հետ իր օդային և ցամաքային սահմանները։ Համաշխարհային հանրության ջանքերով օդային սահմանը բացվել է 1995 թվականին, ցամաքայինը մինչ օրս փակ է։
2021 թվականին սկսված հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման գործընթացի արդյունքում կողմերը մոտեցել են սահմանը բացելու որոշմանը։ Սկզբնական շրջանում մտադրություն կա թույլատրել երրորդ երկրների քաղաքացիների տեղաշարժը։ Ու թեև որոշումը դեռ չի ընդունվել, Մարգարայում նախապատրաստություններ են ընթանում։
JAMnews-ը փորձել է հասկանալ, ինչ է կատարվում տեղում, ինչ են մտածում Մարգարայի բնակիչները սահմանի հնարավոր բացման վերաբերյալ։ Մեծամասնությունը մտահոգ էր և հրաժարվում էր խոսել հոդվածի հեղինակի հետ։
- «Ջերմացումը դեռևս ժամանակավոր է». կարծիք հայ-թուրքական հարաբերությունների մասին
- «Կարող էի չգալու 1000 պատճառ գտնել»․ ՀՀ խորհրդարանի խոսնակն Անկարայում
- Հայոց ցեղասպանության 108-րդ տարելից։ Կհաջողվի՞ կարգավորել հարաբերությունները Թուրքիայի հետ
«Թուրքերի հետ խնդիր չենք ունեցել, բայց որ սահմանը բացվեց, ի՞նչ իմանանք, ինչ կլինի»
Գյուղ տանող ճանապարհը հիմա ակտիվ նորոգման փուլում է՝ լայնացվում է, կայանատեղիներ է ունենալու։ Մաքսային կետի կառուցման համար պետական եկամուտների կոմիտեն արդեն նախագիծ է պատվիրել։ Տեղի ավագանին այս գործի համար հատկացրել է հյուրանոցի շենքն ու մոտ 2 հա հողատարածք:
Մարգարայի բնակիչները սպասողական վիճակում են։ Լսել են, որ 30 տարի փակ լինելուց հետո, ամռանը սահմանն ամենայն հավանականությամբ կբացվի երրորդ երկրների քաղաքացիների ու դիվանագիտական անձնագիր ունեցող անձանց համար:
-
Տեղեկանք․ հայ-թուրքական հարաբերությունները և կարգավորման փորձերը
1991 թվականին ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո Թուրքիան դե ֆակտո ճանաչեց Հայաստանը, սակայն մինչ օրս հրաժարվում է դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատել։ 1993 թվականից Թուրքիան միակողմանիորեն փակել է իր օդային և ցամաքային սահմանները Հայաստանի հետ։ Միջազգային հանրության ջանքերով 1995 թվականին օդային սահմանը բացվեց, սակայն ցամաքային սահմանը շարունակում է փակ մնալ։
Հարաբերությունների կարգավորման փորձ՝ արցախյան պատերազմից հետո
Հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման մասին խոսակցություններն ակտիվացան 2020 թվականի պատերազմից հետո։ 2021 թվականի դեկտեմբերին Երևանն ու Անկարան հայտարարեցին կարգավորման գործընթացի ուղղությամբ քայլեր ձեռնարկելու պատրաստակամության մասին։ Երկրները հատուկ ներկայացուցիչներ նշանակեցին այս գործընթացն առաջ տանելու համար։ Վերջիններս արդեն չորս անգամ հանդիպել են, սակայն բանակցությունների արդյունքներում դեռևս էական առաջընթաց չի գրանցվել։
Անցյալ տարվա հուլիսին Հայաստանի և Թուրքիայի միջև հարաբերությունների կարգավորման հարցերով հատուկ ներկայացուցիչները պայմանավորվածություններ ձեռք բերեցին`
«երրորդ երկրների քաղաքացիների համար ապահովել հայ-թուրքական ցամաքային սահմանը հատելու հնարավորությունը,
սկսել բեռների ուղիղ օդային փոխադրումներ Հայաստանի և Թուրքիայի միջև»։
2023 թվականի հունվարի 6-ին Թուրքիան Հայաստանին հայտնեց ապրանքների ուղիղ օդային փոխադրումների արգելքի վերացման մասին։ Առաջին կետը դեռ չի իրականացվել։
Երկրների ղեկավարների և արտգործնախարարների միջև հանդիպումներ, բանակցություններ
2022 թվականի մարտի 10-12-ը Հայաստանի արտգործնախարարը Թուրքիայի հրավերով մասնակցեց Անթալիայի դիվանագիտական ֆորումին։
2022 թվականի հոկտեմբերի 6-ին Եվրոպական քաղաքական համայնքի գագաթնաժողովի շրջանակներում Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը հանդիպեց Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի հետ։
2023 թվականի փետրվարին՝ Թուրքիայում տեղի ունեցած ավերիչ երկրաշարժից հետո, Հայաստանի կառավարությունը 27 հոգուց բաղկացած որոնողափրկարարական ջոկատ ուղարկեց Թուրքիայի Ադըյաման քաղաք։
Նաև մարդասիրական օգնություն ուղարկվեց Թուրքիա։ Փետրվարի 11-ին, 1993 թվականից ի վեր առաջին անգամ, հինգ հայկական բեռնատար հատեց հայ-թուրքական ցամաքային սահմանը Մարգարա-Ալիջան (Իգդիր) հատվածում և շարժվեց դեպի Թուրքիա։ Փետրվարի 15-ին սահմանը ևս մեկ անգամ բացվեց մարդասիրական օգնության երկրորդ խմբաքանակն ընդունելու համար։
Փետրվարի 15-ին Անկարայում տեղի ունեցավ Հայաստանի և Թուրքիայի արտգործնախարարների հանդիպումը։
Հարաբերությունների կարգավորման նախորդ ձախողված փորձը
Հարաբերությունների կարգավորման նախորդ փորձը ստացել է «ֆուտբոլային դիվանագիտություն» անվանումը։ Այն սկսվել էր 2008 թվականի սեպտեմբերի 6-ին։ Այդ ժամանակ Հայաստան ժամանեց Թուրքիայի նախագահ Աբդուլլահ Գյուլը, որը Հայաստանի նախագահ Սերժ Սարգսյանի հետ դիտեց երկու երկրների ազգային հավաքականների ֆուտբոլային հանդիպումը։ Այնուհետեւ սկսվեցին բանակցությունները, որոնց արդյունքում 2009 թվականին Ցյուրիխում երկու երկրների արտգործնախարարները ստորագրեցին արձանագրություններ դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատման եւ փոխադարձ հարաբերությունների սկզբունքների վերաբերյալ։ Սակայն այս փաստաթղթերն այդպես էլ չվավերացվեցին երկրների կողմից։
2009 թվականի դեկտեմբերին Թուրքիայի վարչապետ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը հայտարարեց, որ Անկարան չի վավերացնի արձանագրությունները, քանի դեռ չի լուծվել ղարաբաղյան հակամարտությունը։ Թուրքիայի խորհրդարանում փաստաթղթի վավերացման գործընթացը սառեցվեց։ Ի պատասխան հայկական կողմը հայտարարեց, որ արձանագրությունները պետք է ստորագրվեին առանց նախապայմանների, և 2010 թվականի ապրիլի 22-ին որոշում կայացվեց կասեցնել արձանագրությունների վավերացման գործընթացը։ Հինգ տարի անց Հայաստանի նախագահը հետ կանչեց հայ-թուրքական արձանագրությունները Ազգային ժողովից։ Իսկ 2018 թվականի մարտի 1-ին Հայաստանը դադարեցրեց դրանց կնքման ընթացակարգը։
Մարգարան սահմանակից է թուրքական գյուղը մի քանի հարյուր մետր հեռավորության վրա է գտնվում։ Գյուղերն իրարից բաժանվում են Արաքս գետով։ Հենց այդ՝ 1960-ականներին վերականգնված կամրջի վրայով էլ հայ-թուրքական սահմանի բացման դեպքում կիրականացվեն տրանսպորտային փոխադրումները։
Գյուղերն իրար այնքան մոտ են, որ հայերի տներում թուրքական հեռուստաալիքները հայկականի պես պարզ են բռնում։ Հեռախոսային զանգերը հաճախ դժվար են կատարվում, որովհետև խառնվում են թուրքական օպերատորների ալեհավաքներին։ Իսկ նամազի ձայնից արթնանալը Մարգարայում դարձել է սովորական:
«Ես ծնվել եմ էս գյուղում, 60 տարեկամ եմ, էսքան ժամանակ ոչ մի խնդիր թուրքերի հետ չենք ունեցել, բայց որ սահմանը բացվեց, ի՞նչ իմանանք, ինչ կլինի: Քո հարևանի հետ էլ որ կռվում ես, հետո բարիշում, նստվածք է մնում, էլ առաջվա նման ջան-ջիգյարով չես։ Հիմա թուրքի հետ ո՞նց ջան-ջիգյար դառնանք, չեմ պատկերացնում»,- ասում է Հակոբ Հովհաննիսյանը, ում տունը անցակետից 200 մետր հեռավորության վրա է գտնվում:
Սահմանի բացման դրական կողմը՝ ըստ Մարգարայի բնակիչների
Գյուղացիներն իրենց ապրուստից գոհ չեն: Նրանք հիմնականում հողագործությամբ են զբաղվում՝ վարունգ, լոլիկ և բիբար են աճեցնում: Անասուններ քչերն ունեն, գյուղում մի քանի ընտանիք կա, որ կով են պահում:
Ասում են, որ աղքատության մեջ չեն ապրում զուտ դրա շնորհիվ, որ գրեթե ամեն ընտանիք Երևանում կամ Ռուսաստանում աշխատող մեկն ունի, ում ուսերի վրա է տան ֆինանսական հոգսը:
Սահմանի բացման դրական կողմը համարում են հենց այն, որ «փոխադարձ առևտրաշրջանառություն կսկսվի» ու գումար կաշխատեն:
«Կգնանք-կգանք, շատ բաներ ավելի էժան կլինի, համ մենք կօգտվենք համ էլ մեր ժողովուրդը: Օրեցօր ամեն ինչը թանկանում է: Լոլիկն աճացնելու համար ավելի շատ փող ենք ծախսում թունաքիմիկատների ու մնացած ամեն ինչի վրա, քան դրա վաճառքից եկամուտ ենք ունենում»,- պատմում է տիկին Սեդան:
Մարգարայի բնակիչների մտահոգությունները
Բոլորից շատ անհանգստացած են մայրերը։ Ասում են՝ դպրոցը շատ մոտ է սահմանին, երեխաների համար ապահով չեն զգա, երբ սահմանը բացվի, իմանան, որ գյուղ կարող են թուրքեր էլ գալ:
«Հիմա դռները բաց քնում ենք, հետո դուռը կողպած պիտի պահենք, հա վախենանք, լարված լինենք, որ մի բան չլինի, երեխեքը մի տեղ մենակ չմնան… Ո՞նց հանգիստ ապրես էդ պայմաններում»,- ասում է Հասմիկ Սամսոնյանը:
Նրա ընտանիքի հողակտորը սահմանից մի քանի մետր է հեռու, ամեն օր հողը մշակում են, ջրում ու այսքան ժամանակ, խոստովանում է՝ թուրքի չեն տեսել:
«Որը բարին է, թող էդ էլ լինի… Հիմա ես որ խոսում եմ, ի՞նչ է փոխվում, մեկ է՝ իրենք են որոշելու, մեր կարծիքն էլ հաշվի չեն առնելու»,- հավելում է նա: Դիվանագիտությունը դիվանագիտություն, բանակցությունները բանակցություն, բայց գյուղացիները չեն հավատում, որ սահմանի բացումը մոտ ապագայում տեղի կունենա: Ասում են, որ թուրք պաշտոնյաների հայտարարությունները կասկածելու տեղիք են տալիս, թե թուրքերը հայերի հետ հարևանություն անելու ցանկություն ունեն:
Ապրիլի 25-ին Երևանում բացվեց «Նեմեսիս» հուշարձանը: Այն նվիրված է 1919-22 թվականներին «Նեմեսիս» գործողությունն իրականացրած հայերին: Գործողության նպատակն է եղել մահապատժի ենթարկել Հայոց ցեղասպանության կազմակերպիչներին ու իրականացնողներին:
Անկարան հուշարձանի բացումը սադրանք է որակել և անհամատեղելի «հարաբերությունների կարգավորման գործընթացի ոգու» հետ: Թուրքական կողմը փակել է իր օդային տարածքը երրորդ երկրներ մեկնող հայկական օդանավերի համար: Արտգործնախարար Մևլութ Չավուշօղլուն սպառնացել է՝ Թուրքիան կձեռնարկի նաև այլ քայլեր:
«Մենք Հայոց ցեղասպանությունը չենք մոռացել, հիմա էլ տեսնում եք, թե Ղարաբաղում ինչ են անում, խեղճ մարդկանց ուզում են կոտորեն, մի նոր ցեղասպանություն են ուզում անեն: Բա ո՞նց բացենք սահմանը, գան հիմա էլ մեզի կոտորե՞ն։ Երկու կոպեկ աշխատելու համա՞ր… Չէ, հնարավոր չի»,- ասում է գյուղացիներից մեկը, ով խնդրեց իր անունը չհրապարակել:
Կբացվի՞ արդյոք սահմանը բանակցային գործընթացի արդյունքում, դեռ հստակ չէ: Մարդիկ ասում են, իրենց նաև հայտնի չէ՝ փոխադարձ ինչ համաձայնություններ ու տարաձայնություններ կան կողմերի միջև: Այնպես որ, ինչպես ասում են գյուղացիները, մնում է սպասել իշխանությունների որոշմանը՝ հույս ունենալով, թե ամեն բան լավ կլինի:
Մարգարայում՝ Թուրքիայի հետ սահմանի բացման մասին
