Ղարաբաղյան պատերազմ․ ինչի՞ մասին են պատմում վավերագրողները
Լեռնային Ղարաբաղի պատերազմի (1991-1994թթ.) առաջին իսկ օրերից հայ վավերագրողներն իրենց տեսախցիկների կենտրոնում պահեցին հակամարտության ամենաթեժ կետերն ու մարտերը:
Նրանք ֆիքսում էին մարտական գործողությունները, հարկադրված գաղթը, մի խոսքով՝ պատերազմը։
Կինոքննադատներն առանձնացնում են Ռուբեն Գևորգյանցի «Արցախյան օրագիր» ֆիլմաշարը (1993 թ. և 1995թ.), Վրեժ Պետրոսյանի «Անվերջ ձգվող դասամիջոց» (1996 թ.) և «Ապրելու առաքելություն» (2011թ.), Գագիկ Հարությունյանի «Այր ու հաց» (2001 թ.), Նիկոլայ Դավթյանի «Պրկված ճոպան», «Ասում են թե…», Կարեն Գևորգյանի «Մեր խաչը» (1998 թ.), «ճամփաբաժան» (1998 թ.), «Պատերազմ առանց մեկնաբանության» (2004 թ.) և Վարդան Հովհաննիսյանի «Պատմություններ պատերազմի և խաղաղության օրերից» (2007 թ.) ֆիլմերը:
Պատերազմական խրոնիկայի մեծ ժառանգություն է թողել կինօպերատոր, ռեժիսոր Շավարշ Վարդանյանը, ում շնորհիվ այսօր 1200 ժամ վավերագրական տեսանյութ կա ղարաբաղյան պատերազմից: Նա աշխատել է գրեթե բոլոր թեժ կետերում, ընթացքում ստացել մի քանի վիրավորում, բայց մինչև պատերազմի ավարտը շարունակել է նկարահանումները ռազմադաշտում:
«Մեր վավերագրությունն առաջին հերթին արձանագրել է փաստերը՝ որպես կենդանի պատմագրություն, թե ինչ է կատարվել ռազմադաշտում: Երկրորդ ասպեկտով ցույց է տրվում, թե ինչ հերոսություն և հայրենասիրություն են ցուցաբերել հայ մարտիկները՝ ոչնչացնելով հակառակորդին: Այդ ֆիլմերը դիտողի մոտ առաջացնում են հպարտության զգացում և հիացմունք հերոսների կատարած սխրանքների համար, մյուս կողմից արթնացնում են ցավի զգացում կորուստների ու զոհերի համար»,-ասում է կինոգետ, Երևանի թատրոնի և կինոյի պետական ինստիտուտի դոցենտ Սիրանույշ Գալստյանը:
Հայաստանի, Ադրբեջանի և Լեռնային Ղարաբաղի միջև հրադադարի ռեժիմի հաստատումից հետո (1994 թ.) հայկական վավերագրությունը սկսում է անդրադառնալ հետպատարեզմական շրջանում հայ—ադրբեջանական սահմանին ապրող մարդկանց կյանքին՝ լսելի դարձնելով նրանց անձնական պատմությունները: Հենց այս շրջանում էլ ստեղծվում են մի շարք հայ—ադրբեջանական համատեղ ֆիլմեր:
Վավերագրող Տիգրան Պասկևիչյանը վերջին 20 տարում նկարահանել է Ղարաբաղյան հակամարտությանն առնչվող 4 վավերագական ֆիլմ, որոնցից 3-ը` «Այն հեռավոր հարևան գյուղում», «Պատերազմ պատերազմից հետո» և «Պատերազմի գերիները» եղել են հայ—ադրբեջանական համատեղ նկարահանած ֆիլմեր:
Հայկական Այգեպար և ադրբեջանական Այլի Բեյլի գյուղերը գտնվում են իրար դեմ հանդիման: Հայ—ադրբեջանական սահմանը այս երկու գյուղերի միջև թափանցիկ է, ամեն օր լույսը բացվում ու մթնում է՝ մեկը մյուսի առօրյային հետևելով: 2006 թ. նկարահանված «Այն հեռավոր հարևան գյուղում» ֆիլմը պատմում է հենց այս երկու գյուղի մասին, բնակիչների ներկա կյանքի և անցյալի հիշողությունների մասին: Ֆիլմի ռեժիսորը Արա Շիրինյանն է:
Ֆիլմի հերոսներին լսելիս, պարզ պատկեր է ձևավորվում, թե ինչպես են հայերն ու ադրբեջանցիները հակամարտությունից առաջ կողք կողքի ապրել, բարեկամություն արել, միասին հարսանիքներ նշել, համատեղ աշխատել և իրար օգնել: Պատերազմից հետո էլ նրանք բարի ու լավ հիշողություններ են պահպանում:
«Մեր տունը ադրբեջանցիների կրակոցներից ու տանկերի հարվածներից է քանդվել, սաղ ավիրվել, բայց հենց ադրբեջանցիներն էլ կառուցել էին մեր տունը պատերազմից առաջ, իսկ ամուսինս իրանց տան դարպասներն ու դռներն էր սարքել: Մենք շատ մոտ ենք իրար հետ եղել, լավ բարեկամություն, ընկերություն արել…Մինչև հիմա ես հատ առ հատ հիշում եմ, թե դիմացի գյուղում ով որ տանն էր ապրում»,-ֆիլմում պատմում է Այգեպարի բնակչուհիներից մեկը:
Գյուղի մյուս բնակիչը հիշում է, որ կարող էր ադրբեջանցիներից պարտքով ապրանք գնել ու օրերով չվճարել, քանի որ փոխադարձ վստահություն և բարեկամություն կար միմյանց միջև:
«Այս ֆիլմը ցույց է տալիս, որ հասարակ ժողովրդի, հասարակ մարդկանց միջև պատերազմ չկա, կոնֆլիկտ չկա, որ այդ կոնֆլիկտը շատ ավելի վերևներում է, միջազգային հանրության՝ գերտերությունների շահերում»,-ասում է ֆիլմի սցենարի հեղինակ Տիգրան Պասկևիչյանը և հավելում, որ ֆիլմը ցուցադրվել է և՛ Ադրբեջանում, և՛ Հայաստանում:
2007 թ. նկարահանվում է հաջորդ համատեղ ֆիլմը «Պատերազմ պատերազմից հետո», որը պատմում է Հայաստանում և Ադրբեջանում սահմանային կրակոցներից և ականի պայթյուններից տուժած մարդկանց մասին: Իսկ 2008 թ. նկարահանված «Պատերազմի գերիներ» վավերագրական ֆիլմը վեր է հանում Հայաստանում և Ադրբեջանում փոխադարձաբար գերի ընկած մարդկանց դրամատիկ պատմությունները:
«Զուգահեռության սկզբունքն այս 3 ֆիլմում շատ կարևոր է եղել։ Աշխատանքները ադրբեջանցի գործընկերների հետ ընթացել են շատ լավ, կոնֆլիկտներ չեն եղել: Ես երբեք չեմ կասկածել իմ ադրբեջանցի գործընկերների անկեղծությանը ու ոչ մի ֆիլմում չի եղել պրոպագանդայի ծանր դրոշմը,-ասում է Պասկևիչյանը,-Ես ընդհանրապես հակառակ կողմին միշտ շատ ադեկվատ եմ վերաբերվել: Այս կոնֆլիկտը մարդու մարդու, գյուղը գյուղի կամ ժողովուրդը ժողովրդի դեմ կռիվ չէ: Երբ մենք համատեղ ֆիլմեր ենք նկարել, մեր թիմերի համար ամենակարևորը եղել են մարդիկ, յուրաքանչյուրս մեր սուբյեկտիվիզմը միշտ մի կողմ ենք դրել»:
Մարդասիրական վերաբերմունքի, համամարդկային արժեքներից կառչող երկու համայնքների մասին է «Տնից՝ տուն» վավերագրական ֆիլմը, որը նկարահանվել է 2008 թ—ին: Ֆիլմի համառեժիսորն ու սցենարի հեղինակը լրագրող Սեդա Մուրադյանն է:
«Տնից՝ տուն»-ը պատմում է 1989-ին Սումգայիթի ջարդերից հետո Ադրբեջանից Հայաստան տեղափոխված հայերի և Հայաստանից Ադրբեջան տեղափոխված ադրբեջանցիների մասին, որոնք ինքնակամ փոխանակել են իրենց գյուղերն ու խոստացել չքանդել գյուղերում թողած գերեզմանները:
Ֆիլմը հենց այդ խոստման մասին է և ցույց է տալիս, որ հայկական Ձյունաշող /նախկինում՝ Ղզլշաֆագ/ և ադրբեջանական Քերքենջ գյուղերի բնակիչները շարունակում են պահպանել թե ադրբեջանական, թե հայկական գերեզմանոցները:
«Ֆիլմը շատ անկեղծ է և ցույց է տալիս, որ ժողովրդական դիվանագիտությունը հաղթում է: Երկու գյուղի բնակիչներն էլ իրենց դիվանագիտությամբ հաղթում են ու ավելի նպաստավոր, ավելի ճիշտ լուծումներ գտնում իրենց խնդիրը լուծելու համար»,-ասում է ֆիլմի համառեժիսոր Արսեն Գասպարյանը:
«Ես ուզում էի պատմել համամարդկային արժեքներ կրող մարդկանց մասին․ այս ֆիլմը կարոտի ու կարոտի հետ ամեն օր պայքարող, բայց համամարդկային արժեքն ու խոստումը հարգող մարդկանց պատմությունն է», — ասում է Սեդա Մուրադյանը։
Ռեժիսորը ընդգծում է, որ նման ֆիլմերի անհրաժեշտությունը շատ մեծ է` հայերի ու ադրբեջանցիների միջև հաշտեցման եզրեր գտնելու համար:
Այս ֆիլմի ցուցադրության միջոցով ադրբեջանական և հայկական գյուղերի բնակիչները ևս մեկ անգամ տեսել են սահմանի մյուս կողմում գտնվող իրենց հարազատների գերեզմանները և համոզվել, որ դրանք պահպանվում են:
Կինոգետ Սիրանույշ Գալստյանն ասում է, որ հայերի ու ադրբեջանցիների միմյանց տված այս խոստումը համամարդկայինի դրսևորման եզակի օրինակ է, որն արժանի էր վավերագրություն դառնալու:
«Այստեղ կարևոր է, որ հայերն ու ադրբեջանցիները իրար հանդեպ մարդ են մնացել, խոստացել են, որ իրենց նախնիների գերեզմանները կհսկեն,կնայեն ու կատարում են խոստումը: Չէ որ վանդալիզմ է համարվում գերեզմանները քանդելը անկախ կրոնից ու քաղաքական հայացքներից»,-ասում է կինոգետը:
Տարածաշրջանում առկա կոնֆլիկտների, փակ սահմանների, պատմական անցյալի, ներկայի ու ինքնության բացահայտման մասին է պատմում հայ, ադրբեջանցի և թուրք ռեժիսորների համատեղ արտադրության ֆիլմը՝ «Հիշողություններ առանց սահմանների»-ն:
Չորս մասից բաղկացած ֆիլմը նկարահանվել է 2012 թ. Մեդիա նախաձեռնությունների կենտրոնի կողմից: Ֆիլմում մարդկային պատմություններին և անկեղծ զրույցներին միահյուսված են արխիվային կադրեր և լուսանկարներ հերոսների անձնական կյանքից, նրանց նախնիներից, Հայաստանի, Ադրբեջանի և Թուրքիայի պատմական տարբեր ժամանակաշրջաններից:
Ֆիլմի առաջին հատվածը՝ «Կորսծվածն ու գտնվածը», որի ռեժիսորը Մեհմեթ Բինայն է, պատմում է Թուրքիայում ապրող մի ծպտյալ հայի մասին, ով բացահայտել է իր ինքնությունը՝ իր հայ լինելը, բայց գաղտնի է պահում հասարակությունից: Ֆիլմի երկրորդ մասը՝ «Ավետիս»-ը, որի ռեժիսորն է Լևոն Քալանթարը, իսկ հեղինակը` Հարություն Մանսուրյանը, պատմում է Ֆրանսիայում ապրող մի սփյուռքահայ ընտանիքի մասին, որ տեղափոխվել է Ղարաբաղի Շուշի քաղաք ապրելու և հենց այստեղ էլ ունենում է զավակ:
«Այս 4 մասից բաղկացած ֆիլմում չկան վերլուծություններ և պատմություններ կոնֆլիկտի մասին: Այստեղ կան մարդիկ, որոնք իրենց անձնական պատմությունները պատմելով, իրենց վերաբերմունքն են արտահայտում անցյալին ու ներկային: Այս չորս պատմություններն էլ տանում են ինքնության բացահայտման, սահմանների բացահայտման ուղղությամբ»,-ասում է Մեդիա նախաձեռնությունների կենտրոնի զարգացման գծով պրոդյուսեր Արմեն Սարգսյանը, ով ֆիլմի չորրորդ մասի հեղինակն է:
«Հիշողություններ առանց սահմանների» ֆիլմի երրորդ մասը՝ «Ուրվականների թատրոնը», որի ռեժիսորը Այազ Սալաևն է, պատմում է Երևանում ծնված, ապրած և Երևանի ադրբեջանական պետական դրամատիկական թատրոնում աշխատած դերասանուհի Էլմիրա Մագերամի Իսմայիլովայի մասին:
Տեսախցիկի առջև դերասանուհու աչքերը արցունքով են լցվում, երբ նա կարոտով հիշում է Երևանում ապրած իր տարիները:
«Հայաստանում մեր վերջին ներկայացումից հետո հանդիսատեսը բարձրացավ բեմ: Նրանցից մեկի ձեռքին սազ կար, և մենք խնդրեցինք սազով ինչ—որ բան նվագել: Նա նվագեց բոլորիս իմացած երգի՝ «Գուցե ես այստեղ այլևս չվերադառնամ» մեղեդին: Ողջ թատերախումբը արտասվում էր… Ոչ մեկ չի ցանկանում ապրել՝ որպես աքսորյալ, հայրենիքի կարոտը սրտում»,-պատմում է ադրբեջանցի դերասանուհին ֆիլմում:
«Հիշողություններ առանց սահմանների» ֆիլմի չորրորդ մասը՝ «Սպիտակ հարևանները», որի ռեժիսորն է Լևոն Քալանթարը, իսկ հեղինակը՝ Արմեն Սարգսյանը, Հայաստանի Գորիս քաղաքում ապրող մի հայի մասին է, ով ղարաբաղյան պատերազմի տարիներին զենքեր է պատրաստել, իսկ այժմ ստեղծել է հայ—թուրքական շախմատ: Վարպետ Միհրան Միրումյանի ստեղծած շախմատի խաղաքարերը հայ և թուրք հայտնի զորավարների, քաղաքական գործիչների անուններով ու դեմքերով են:
Ֆիլմում հերոսը զուգահեռներ է անցկացնում շախմատի դաշտի և ռազմադաշտի միջև: Նա ասում է, որ ինչպես շախմատում ցանկացած զինվորի քայլ ու թույլ տված սխալ կարող է ճակատագրական լինել, այնպես էլ պատերազմում:
«Ես երբեք չէի ուզի զենք սարքել, թող աշխարհում միշտ խաղաղություն լինի,-ասում է Միհրան Միրումյանը ֆիլմում և հավելում,-Հարևանիդ հետ պետք է լեզու գտնես, հարևանություն անես, կամ էլ պետք է տուն տեղ ծախես, թողես գնաս: Ի՞նչ սահման, էդ ո՞վ է ստեղծել այդ սահմանը»:
Մարդկային իրական պատմություններից հյուսված ֆիլմերից և խրոնոլոգիայից բացի հայ վավերագրողները ստեղծել են առանձին ֆիլմ—դիմանկարներ պատերազմին մասնակցած և զոհված մարտիկների մասին: Այդ ֆիլմերի ցանկում կարելի է թվարկել Ռուբեն Գևորգյանցի «Մեր Կոմանդոսը» (2000 թ.), Արսեն Գասպարյանի «Չընդհատվող թռիչք» (2004 թ.), Աննա Բաբայանի «Դեռ կհանդիպենք, տղերք» (2010 թ.), Գագիկ Ստեփանյանի «Ուրախ, տխուր, նման բաներ» (2015 թ.) ֆիլմերը:
Կինոռեժիսոր Տիգրան Խզմալյանի «Բեկոր» վավերագրական ֆիլմը պատմում է 1994 թ. Ղարաբաղյան պատերազմի ժամանակ Շուշիի գումարտակի մարտիկների մասին:
Ֆիլմում դրվագներ են պատերազմական առօրյայից. մարտիկները ռացիայով կապ են հաստատում հրամանատարի հետ, կատարում հրահանգներ, անընդհատ լսվում են կրակոցների ձայներ, բայց բոլորը շատ հանգիստ են, լուռ ու մտորումների մեջ: Մերթընդմերթ հատվածներ են զինվորների զրույցներից և միմյանց ուղղված կատակներից:
Ֆիլմի վերջին հատվածում վիրավորված զինվորների վիրահատության տեսարանն է հիվանդանոցում: Վիրավոր մարտիկներից մեկի մարմնից հանում են մի բեկոր, որը ուղղակիրորեն կրում է նաև ֆիլմի անունը: Տիգրան Խզմալյանն ասում է, որ «Բեկոր» անունը ֆիլմում ունի նաև ալեգորիկ նշանակություն և խորհուրդ:
«Ես ուզում էի ցույց տալ պատերազմի տգեղ, արյունոտ և գարշահոտ հետևանքը: Մենք բոլորս կրում ենք պատերազմի բեկորները մեր մեջ: Անգամ, եթե դա հանում են վիրահատության միջոցով քո մարմնի միջից, միևնույն է պատերազմի բեկորը մնում է քո մեջ: Այդ սեպը, որ պատերազմը թողեց մեր բոլորի մեջ, թե՛ հայերի, թե՛ ադրբեջանցիների, թե՛ կանանց, թե՛ տղամարդկանց, թե՛ ողջերի, թե՛ զոհվածների, կա ու կմնա, քանի դեռ մենք ապրում ենք»,—ասում է Խզմալյանը։
Կինոռեժիսորը անձամբ մասնակից է եղել Ղարաբաղյան պատերազմին և 1992-1994 թթ. աշխատել` որպես հեռուստալրագրող հայկական «Ա1պլյուս», ռուսական «Վեստի» և միջազգային «Բի—բի—սի» լրատվամիջոցների համար:
Նրա՝ 33 րոպեանոց «Բեկոր» ֆիլմը առաջին անգամ ցուցադրվել է 2010 թ—ին:
«Կադրերում ես տեսա տղաների, որոնց անձամբ ճանաչում էի պատերազմի տարիներին, նրանցից շատերը արդեն չկան: Ես ինքս 3 ընկեր եմ կորցրել պատերազմի տարիներին և վավերագրական կինո նկարելը ինձ համար բավականին դժվար էր: Այս ֆիլմը հավաքելուց հետո, ես հասկացա որ պատերազմի այդ բեկորը իմ մեջ էլ կա և դա հենց այն հանգամանքն էր, որ ինձ խանգարում էր մինչ այդ խոսել պատերազմի մասին»,-ասում է Խզմալյանը:
Կինոռեժիսորը շեշտում է, որ «Բեկոր» ֆիլմը էմպաթիայով կարող է դիտել թե՛ ադրբեջանցին, թե՛ վիետնամացին, թե՛ աֆրիկացին:
«Ես ի սկզբանե չունեմ իմ մեջ թշնամություն ու ատելություն, ինքստինքյան ֆիլմում դա չէր կարող արտացոլվել: Ես գիտակցաբար հանել եմ բոլոր այն մասերը, որոնք կարող էին դիտարկվել, ընկալվել որպես թշնամու ապամարդկայնացման փորձ կամ յուրայինին գերմարդ դարձնելու, սրբացնելու ու բարձրացնելու փորձ: Դրա անհրաժեշտությունը չկար, ես ուզում էի ցույց տալ մարդուն, մահը և կյանքը պատերազմի ժամանակ»,-ասում է Խզմալյանը:
Այսօր՝ պատերազմից 25 տարի անց, վավերագրողները հույս են հայտնում և համակարծիք են, որ մարդակենտրոն ֆիլմերի ցուցադրությունները կարող են դրական փոփոխություններ բերել հայ և ադրբեջանցի հասարակությունների ընկալումներում, կարող են հաշտեցման, խաղաղության եզրեր ստեղծել ու մարդկայնացնել «թշնամու» կերպարը դիմացինի աչքերում:
