«Թրամփի ուղի». Արևմուտքի պատրա՞նք, թե՞ Հարավային Կովկասի պատմության շրջադարձային պահ
ՀՀ-Ադրբեջան. «Թրամփի ուղին» և բանակցային ներկայիս փուլը
Հայաստանն ու Ադրբեջանը կանգնած են ընտրության առջև՝ ավարտե՞լ 30-ամյա հակամարտությունը, շարժվե՞լ հարաբերությունների կարգավորման ու տարածաշրջանային ինտեգրման ուղղությամբ, թե՞ ձախողել կարգավորման ամենամասշտաբային և այս պահին ամենաիրական ծրագիրը։ Այն նախագիծը, որի հիմքը դրեցին Հայաստանի և Ադրբեջանի առաջնորդները օգոստոսի 8-ի Վաշինգտոնում՝ ԱՄՆ նախագահի միջնորդությամբ կազմակերպված հանդիպման ժամանակ։
Որոշ փորձագետներ կարծում են, որ «Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև խաղաղությունը հնարավոր է, բայց երաշխավորված չէ»։ Եվ վերջնական ընտրությունն այժմ մեծ հաշվով Բաքվից է կախված։ Այնտեղ կարող է որոշվի բանակցային գործընթացի ներկայիս փուլի ճակատագիրը։ Եվ այդ որոշումից կախված է, արդյո՞ք Հարավային Կովկասում խաղաղություն կհաստատվի։
JAMnews-ը ներկայացնում է իրավիճակը երկու կողմերից։ Հայաստանի և Ադրբեջանի լրագրողները պատրաստել են ռեպորտաժներ՝ ներկայացնելով ինչպես իրենց երկրների ղեկավարության տեսակետները, այնպես էլ փորձագիտական հանրության և սովորական քաղաքացիների կարծիքներն այս թեմայի շուրջ։
- «Պատմական գագաթնաժողով»․ Երևանն ու Բաքուն Թրամփի միջնորդությամբ փաստաթղթեր ստորագրեցին
- «TRIPP-ը կդառնա Հայաստանի անվտանգության նոր բաղադրիչ». Փաշինյան
- «Լավագույն ընկերներ չենք դառնա, բայց ադրբեջանցիների ընկալումները կփոխվեն»․ հայ քաղաքագետ
Հայաստան
Հայաստան-Ադրբեջան բանակցային գործընթաց. ի՞նչ ունենք այս պահին չոր մնացորդում
Երկրների միջև բանակցային գործընթացի ներկա փուլը հակադիր գնահատականների է արժանանում։ Վերլուծաբանների մի մասը չափազանց վատատեսորեն է մոտենում հարցին, բայց կան նաև լավատեսական կանխատեսումներ։
Մի կողմից երկու թշնամական երկիրներ առանց չափազանցության երբեք այսքան մոտ չեն եղել խաղաղությանը, որքան հիմա։ Մյուս կողմից, չնայած Վաշինգտոնում խաղաղության պայմանագրի նախաստորագրմանը, Բաքուն ու Երևանը դեռևս վերջնականապես չեն ստորագրել այն։ Եվ դա նշանակում է, որ չկա կոնֆլիկտի դադարեցման ո՛չ իրավական, ո՛չ իրական հավաստում։ Այն, որ գետնի վրա իրավիճակը կտրուկ կերպով կարող է փոխվել բառացիորեն մեկ օրվա ընթացքում, պատմությունը բազմիցս է ապացուցել։
Վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի և Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևի օգոստոսյան այցը Վաշինգտոն շատերի համար անակնկալ դարձավ։ ԱՄՆ-ում գագաթնաժողովի անցկացման մասին նախապես չէր հայտարարվել։ Անակնկալ էր նաև ԱՄՆ նախագահի ներգրավվածությունը գործընթացում։ Որոշ վերլուծաբանների թվում էր, որ իր պրագմատիկ քաղաքականության ֆոնին Թրամփը չի կենտրոնանա մի տարածաշրջանի վրա, որն օբյեկտիվ պատճառներով ավելի փոքր հետաքրքրություն է ներկայացնում Վաշինգտոնի համար։ Բայց կային նաև ենթադրություններ, որ ռուս-ուկրաինական ուղղությամբ ձախողումները կարող են Կովկասի վրա շեղել ԱՄՆ նախագահի ուշադրությունը, քանի որ նա ձգտում է խաղաղության Նոբելյան մրցանակ ստանալ։
Վաշինգտոնում նախաստորագրված խաղաղության պայմանագրում ասվում է, որ կողմերը փոխադարձաբար ճանաչում են ԽՍՀՄ նախկին հանրապետությունների միջև սահմանները։
Այսինքն՝ նախկին Հայկական ՍՍՀ-ի և Ադրբեջանական ՍՍՀ-ի սահմանները դառնում են արդեն անկախ պետությունների միջազգային սահմաններ։ Կողմերը ճանաչում և հարգում են միմյանց ինքնիշխանությունը, տարածքային ամբողջականությունը, միջազգային սահմանների անձեռնմխելիությունը և քաղաքական անկախությունը։
Այսպիսով, վերջակետ է դրվել Լեռնային Ղարաբաղի պատկանելության հարցում։ Հայաստանի իշխանությունները վերջնականապես ճանաչել են ԼՂ-ն Ադրբեջանի մաս։ Առաջին անգամ դա տեղի ունեցավ 2022 թվականի հոկտեմբերին Պրահայում կազմակերպված Փաշինյան-Ալիև հանդիպման ժամանակ, որն անցկացվեց Ֆրանսիայի նախագահի և Եվրոպական խորհրդի ղեկավարի միջնորդությամբ։ Բայց դրանից հետո նույնպես չէր կարելի ասել, թե հակամարտությունը վերջնականապես կարգավորվել է։
Այժմ Երևանն ու Բաքուն փաստաթղթերով ամրագրում են նաև դրույթ այն մասին, որ ապագայում տարածքային պահանջներ չեն առաջադրի միմյանց նկատմամբ, ձեռնպահ կմնան ուժի կիրառումից, ինչպես նաև միմյանց ներքին գործերին միջամտելուց։ Մյուս կարևոր կետերից է սահմանի սահմանազատման և սահմանագծման գործընթացը շարունակելու վերաբերյալ համաձայնության ձեռքբերումը։
Կողմերը քննարկել և փաստաթղթում ամրագրել են այն բոլոր դրույթները, որոնք հետաքրքրություն են ներկայացնում նրանցից յուրաքանչյուրի համար։ Բայց խնդիրն այն է, որ նախաստորագրումը չի երաշխավորում ամրագրված դրույթների կատարումը։
Պարզ ասած՝ եթե վաղը Ադրբեջանը կամ Հայաստանը հրաժարվեն այս փաստաթղթից, նրանց հնարավոր չի լինի մեղադրել համաձայնությունների խախտման մեջ։
Իսկ Ադրբեջանն ակնհայտորեն չի շտապում ստորագրություն դնել փաստաթղթի տակ։ Թեև տեքստը համաձայնեցված է դեռևս մարտ ամսից։ Բաքուն ունի մի քանի նախապայմաններ, որոնցից գլխավորը Հայաստանի Սահմանադրության փոփոխությունն է։ Բաքուն շարունակում է պնդել, որ դրանում Ադրբեջանի հանդեպ տարածքային պահանջներ կան։
Իրականում Հայաստանի Սահմանադրության մեջ չկան արտահայտություններ, որոնք կարող էին նման մեկնաբանության տեղիք տալ։ Բայց մայր օրենքում կա հղում Անկախության հռչակագրին, որտեղ նշվում է Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհրդի և Լեռնային Ղարաբաղի Ազգային խորհրդի 1989 թվականի դեկտեմբերի 1-ի՝ «Հայկական ԽՍՀ-ի և Լեռնային Ղարաբաղի վերամիավորման մասին» համատեղ որոշումը։
Հայաստանի իշխանությունները հայտարարում են, որ Սահմանադրության փոփոխությունը երկրի ներքին գործ է։ Ավելին, հենց խաղաղության պայմանագրի տեքստում կան դրույթներ, որոնք լիովին ցրում են ադրբեջանական կողմի մտահոգությունները։
Դրանցից մեկում ասվում է՝ կողմերը «հաստատում են, որ միմյանց նկատմամբ չունեն տարածքային պահանջներ և հետագայում նման պահանջներ չեն առաջադրի»։ Իսկ մյուսում ասվում է, որ «կողմերից ոչ մեկը չի կարող վկայակոչել իր ներպետական օրենսդրության դրույթները՝ որպես hամաձայնագրի չկատարման հիմնավորում»։
Հայաստանի փորձագիտական շրջանակներում խոսվում է նաև այն մասին, որ վարչապետը միայն ուրախ կլիներ փոխել Սահմանադրությունը։ Բայց դրա համար նա այժմ չունի բավարար ռեսուրս՝ ժողովրդի վստահությունը։ Եվ այդ քայլը կարող է չափազանց ռիսկային լինել։ Հանրաքվեն կարող է ձախողվել, և այդ ժամանակ խաղաղության ողջ գործընթացը կարող է հարցականի տակ դրվել։
Մեկ այլ վիճահարույց հարց՝ տարածաշրջանային հաղորդուղիների ապաշրջափակում
Արտաքին գործերի նախարարների կողմից խաղաղության պայմանագրի նախաստորագրումը չդարձավ օգոստոսի 8-ի գլխավոր իրադարձությունը։ Ավելի մեծ աղմուկ բարձրացրեց հենց ԱՄՆ նախագահի հետ մեկտեղ եռակողմ հռչակագրի ստորագրումը։ Այդ փաստաթղթում խոսվում է Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև հարաբերությունների կարգավորման մտադրության, ինչպես նաև տարածաշրջանային հաղորդակցության ուղիների ապաշրջափակման մասին։
Այս հարցում կողմերը ոչ մի կերպ չէին կարողանում համաձայնության գալ տարիներ շարունակ։ Խոսքը, մասնավորապես՝ Հայաստանի հարավային մարզի՝ Սյունիքի միջով անցնող երթուղու մասին է, որն Ադրբեջանը կկապի իր էքսկլավ Նախիջևանի հետ։
Բաքուն պահանջում էր արտատարածքային ճանապարհի տրամադրում։ Հայաստանի իշխանությունները պնդում էին, որ պատրաստ են ապաշրջափակել բոլոր ճանապարհները, ոչ թե միայն Մեղրիով անցնող հատվածը, որն Ադրբեջանում անվանում են «Զանգեզուրի միջանցք»։ Միևնույն ժամանակ Երևանը կտրականապես մերժում էր «միջանցքի» տրամադրման հնարավորությունը, այսինքն՝ սեփական տարածքի նկատմամբ ինքնիշխան վերահսկողության կորուստը։
Վաշինգտոնում ստորագրված փաստաթղթում ամրագրված են դրույթներ, որոնք ընդունելի են երկու կողմերի համար։
Մասնավորապես՝ հռչակագրում ասվում է, որ հաղորդակցության ուղիները՝
- նախատեսված են ներպետական, երկկողմ և միջազգային փոխադրումների համար՝ խաղաղությունը խթանելու նպատակով,
- կգործեն պետությունների ինքնիշխանության, տարածքային ամբողջականության և իրավազորության սկզբունքների հարգման հիման վրա,
- Ադրբեջանը կստանա ՀՀ տարածքով անխոչընդոտ հաղորդակցություն Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետության հետ՝ Հայաստանի Հանրապետության համար միջազգային և ներպետական հաղորդակցության փոխադարձ առավելություններով։
«Հայաստանի Հանրապետությունն աշխատելու է Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների և փոխադարձաբար համաձայնեցված երրորդ կողմերի հետ՝ ՀՀ տարածքում «Թրամփի ուղի՝ հանուն միջազգային խաղաղության և բարգավաճման» (Trump route for international peace and prosperity — TRIPP)) հաղորդակցության ծրագրի իրականացման շրջանակը սահմանելու նպատակով։ Մենք հաստատում ենք մեր վճռականությունը բարեխղճորեն ձեռնարկելու բոլոր միջոցները՝ սույն նպատակին հնարավորինս արագ կերպով հասնելու համար»,- ասված է փաստաթղթում։
Այսպիսով, տարածաշրջանային տրանսպորտային հաղորդակցության ուղիների ապաշրջափակման համատեքստում հայտնվեց «Թրամփի ուղի» անվանումը։ Ենթադրվում է, որ դա կլինի առնվազն ավտոմոբիլային և երկաթուղային հաղորդակցություն։ Տարածքում գործունեություն կիրականացնեն Հայաստանի իրավապահ մարմինները, մաքսային և սահմանապահ ծառայությունները։ Բայց հաղորդակցության ուղիների բիզնես կառավարման գործում ներգրավվելու է ամերիկյան կողմը։
Ինչպե՞ս է հռչակագիրն ու «Թրամփի ուղին» մեկնաբանում Հայաստանը
Այստեղ սկսվում է ամենահետաքրքիրը։ Միջազգային հարաբերություններում վերջին տարիներին նկատվում է այսպիսի միտում՝ կարևոր է ոչ թե այն, ինչ դու ստորագրում ես, այլ այն, թե ինչպես ես դու դա հասկանում։ Իսկ այստեղ Երևանն ու Բաքուն, ինչպես երևում է, դեռևս տարբեր դիրքորոշումներ ունեն։
Վաշինգտոնյան հռչակագրի ստորագրումից անմիջապես հետո Հայաստանում հասարակությունը սպասում էր պարզաբանումների, թե ինչ պարտավորություններ են իրենց վրա վերցրել իշխանությունները։ Իշխող կուսակցությունն ու նրա կողմնակիցները դրա ստորագրումից մի քանի րոպե հետո շտապեցին հայտարարել, որ երկրների միջև հաստատվել է խաղաղություն, և Հայաստանը վերացրել է, այսպես կոչված, «Զանգեզուրի միջանցքի» վտանգը։
Հայաստանի վարչապետը հայտարարեց, որ «Թրամփի ուղին» Հայաստանի և ԱՄՆ-ի միջև երկկողմ քննարկման առարկա է։ Բայց գործընթացի ամբողջ տրամաբանությունն այն է, որ Ադրբեջանի հաղորդակցությունները նույնպես պետք է միանան այս ուղուն։
«Այս փաստաթղթի համաձայն՝ Հայաստանի տարածքում գոյություն կունենա TRIPP անունով ենթակառուցվածք։ Հայաստանի տարածքում կարող են գոյություն ունենալ այնպիսի կապուղիներ, որոնց վերաբերյալ որոշում կայացնում է ՀՀ–ն, և որոնց հետ կապված ձեռք են բերվել պայմանավորվածություններ։ Հայաստանի տարածքում չի կարող գոյություն ունենալ «Զանգեզուրի միջանցք» անունով ենթակառուցվածք»,- ասել է նա։
Փաշինյանի խոսքով՝ «Թրամփի ուղի՝ հանուն միջազգային խաղաղության և բարգավաճման» (TRIPP) նախագծի իրագործման հարցով ԱՄՆ-ի հետ քննարկումներն արդեն մեկնարկել են, սակայն կոնկրետ համաձայնություններ դեռ չկան։
Վերջերս Հայաստան ժամանեց պատվիրակություն՝ ԱՄՆ մաքսային և սահմանային պաշտպանության ծառայության թիմը։ Ամերիկացի մասնագետները գնահատեցին Հայաստանի սահմանապահ ուժերի հնարավորությունները՝ «կատարելագործման կարիք ունեցող» ուղղությունները վերհանելու և վերլուծելու նպատակով։
Հայաստանի ղեկավարությունը համոզված է, որ «Թրամփի ուղին» վաղ, թե ուշ իրականացվելու է։ Նախագծի համատեքստում Երևանը հայտարարում է, որ ենթակառուցվածքի շահագործումը կլինի բացառապես երկրի տարածքային ամբողջականության, ինքնիշխանության և իրավազորության շրջանակներում, և դա փոխադարձ օգուտներ կբերի։ Ինչպիսի տեխնիկական լուծումներ էլ լինեն, որոնք դեռ պետք է քննարկվեն, դրանք չեն կարող դուրս գալ վերոնշյալ սկզբունքների շրջանակից։ Պարզ ասած, ՀՀ իշխանությունները շեշտում են, որ ճանապարհը լինելու է Հայաստանի լիակատար վերահսկողության ներքո:
Տեսանյութը պատրաստել են Արթուր Խաչատրյանը և Արման Ղարաջյանը/JAMnews
Ի՞նչ են ասում այդ մասին Ադրբեջանում
Չնայած համատեղ հռչակագրում «Զանգեզուրի միջանցք» տերմինը չկա, Ադրբեջանը համառորեն շարունակում է ապագա հաղորդակցությունն անվանել հենց այդպես։ Վերջին 5 տարիներին այս անվանումը սովորական է դարձել Ադրբեջանում, միաժամանակ անթաքույց զայրույթ է առաջացնում Հայաստանում։
«Տարածաշրջանային հաղորդակցության ուղիները կազմում են կայուն խաղաղության մեր տեսլականի հիմքը։ Վաշինգտոնի գագաթնաժողովի կարևոր արդյունքներից մեկը «Թրամփի ուղի՝ հանուն միջազգային խաղաղության և բարգավաճման» (TRIPP) ծրագիրն է, որն ապահովելու է անխոչընդոտ անցում Զանգեզուրի միջանցքով և ամրապնդելու է տարածաշրջանային կապերը»,- հայտարարեց Իլհամ Ալիևը ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայում ունեցած ելույթում։
Բաքվում բարձրաստիճան բոլոր պաշտոնյաները բաց չեն թողնում հենց «Զանգեզուրի միջանցք» տերմինն օգտագործելու հնարավորությունը։
Վարչապետ Փաշինյանը մի քանի անգամ հրապարակայնորեն քննադատել է Ալիևին ու նրա թիմին այդ կապակցությամբ.
«Հայաստանյան իրականության մեջ դա ընկալվում է որպես տարածքային պահանջ Հայաստանից և կոնֆլիկտային խոսույթի հետ է ասոցացվում։ Այդ խոսույթները խաղաղության նկատմամբ մարդկանց հավատը չեն մեծացնում, խաղաղության մթնոլորտից և բարձրագույն մակարդակով ձեռք բերված պայմանավորվածություններից չեն բխում»։
Հայաստանի ընդդիմությունը պնդում է, որ սա «ձախողում է»
Արդեն մի քանի տարի է, ինչ տարածաշրջանային հաղորդակցության ուղիների թեման Հայաստանում քաղաքական քննարկումների առարկա է։ Երկրի իշխանությունները հայտարարում են, որ Հայաստանը կստանա աննախադեպ տնտեսական և տրանզիտային հնարավորություններ։ Ընդդիմությունը պնդում է, որ Փաշինյանի կառավարությունը կատարում է Թուրքիայի և Ադրբեջանի պահանջները, երկիրը կանգնեցնում անվտանգային լուրջ ռիսկերի առաջ։
Թուրքիան ևս նշանակալի դեր է խաղում այս գործընթացում։ Եթե «Թրամփի ուղին» իրականություն դառնա, Անկարան կստանա ամենակարճ ելքը դեպի Ադրբեջան, իսկ նրա միջոցով՝ Կենտրոնական Ասիա։ Այնտեղ Թուրքիան վերջին տարիներին նկատելիորեն ակտիվացել է։
Ընդդիմադիր «Պատիվ ունեմ» խմբակցության պատգամավոր Տիգրան Աբրահամյանն ուշադրություն է հրավիրում այն հանգամանքի վրա, որ մի կողմից Անկարան շարունակում է խոսել վերջնագրերի և նախապայմանների լեզվով, մյուս կողմից՝ անում է ամեն հնարավորը՝ հաղորդակցությունների ապաշրջափակումից Հայաստանի հնարավոր տնտեսական օգուտները զրոյացնելու համար:
«Հայաստանի և Թուրքիայի միջև ձեռք են բերվել մի շարք համաձայնություններ։ Մասնավորապես՝ երրորդ երկրի կամ դիվանագիտական անձնագրեր ունեցող քաղաքացիների համար սահմանի բացումը։ Սակայն Անկարան դեռևս չի շտապում դրանք իրագործել։ Իսկ հիմա Թուրքիան նախաձեռնել է ուղիղ դեպի Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետություն գնացող երկաթուղու կառուցում։ Դա տնտեսապես ոչ ձեռնտու է դարձնում Գյումրի-Կարս երկաթուղու հնարավոր գործարկումը։ Այսինքն՝ Անկարան և Բաքուն անում են ամեն հնարավորը, որպեսզի Հայաստանը կա՛մ որևէ օգուտ չստանա, կա՛մ ստանա չնչին օգուտներ»,- նկատում է Աբրահամյանը։
Հայաստանը հույս ունի տրանսպորտային հաղորդակցության ուղիների ապաշրջափակմամբ՝ Թուրքիայի միջոցով մուտք ստանալ դեպի եվրոպական շուկաներ, ինչպես նաև Նախիջևանի տարածքով իր երկաթուղային ճանապարհները կապել Իրանի հետ։ Եվս մեկ հաղորդակցություն, որը պետք է հասանելի դառնա Երևանի համար, Ռուսաստանի հետ երկաթուղային հաղորդակցությունն է՝ մայրցամաքային Ադրբեջանի միջոցով։ Ընդդիմադիր քաղաքական գործիչն ընդգծում է՝ այդ մասին ոչ մի տեղեկություն չկա.
«Վաշինգտոնյան համաձայնություններում խոսվում է լուծումների փոխադարձության մասին։ Բայց Բաքուն ամեն կերպ հերքում է իր տարածքում այդ սկզբունքի կիրառումը։ Եվ պարզ չէ, թե ինչպես է կարգավորվելու հայկական բեռների անցումը։ Բաքուն ասում է, որ դա լինելու է բացառապես երկրի օրենսդրության շրջանակներում։ Ստացվում է՝ միայն Հայաստանի այդ 42 կիլոմետրանոց հատվածում են գործելու խաղի հատուկ կանոններ»։
Ի՞նչ է իրենից ներկայացնելու «Թրամփի ուղին» իրականում
«Թրամփի ուղին» անցնելու է բացառապես Հայաստանի տարածքով։ Այն գործելու է երկրի ամենահարավում՝ Սյունիքի մարզում։ Հենց այնտեղով էր Խորհրդային ժամանակներում անցնում երկաթուղին, որն իրար էր կապում երկու խորհրդային հանրապետություններ՝ Հայաստանն ու Ադրբեջանը։
Հիմա այդ վայրերում եղած ճանապարհից գրեթե ոչինչ չի մնացել։ Երկաթուղու ռելսերը և դրանք պահող փայտե ամրակները վերացել են դեռևս 1993 թվականին՝ ղարաբաղյան առաջին պատերազմի ամենաթեժ շրջանում։ Կայարանների շենքերը հնացել են, մնացել միայն դրանց հիմքերը։ Թունելները որոշ հատվածներում քարերով ու աղբով են լցված։ Փաստացի հարմար ռելիեֆից և նախկին երկաթուղու հետքերից բացի ոչինչ չկա։
Հաղորդակցությունների վերականգնման համար կպահանջվի որոշ ժամանակ։ Հայաստանի ԱԳՆ ղեկավար Արարատ Միրզոյանը հայտարարել է, որ երկաթուղու կառուցումը կարող է տևել ոչ պակաս, քան երկու տարի։ Իսկ գետնի վրա աշխատանքները դեռևս չեն սկսվել։
«Հայաստանի իշխանությունները բավականին լավատեսորեն են տրամադրված նոր երկաթուղու կառուցման ժամկետների և հնարավորությունների վերաբերյալ։ Խոսակցություններ կան, որ Հայաստանը բանակցություններ է վարում ամերիկյան ընկերության հետ, որն էլ զբաղվելու է կառուցման աշխատանքներով։ Եթե դա տեխնիկապես հագեցած ընկերություն լինի, ինչպես և ենթադրվում է, ապա երկու տարին իրատեսական ժամկետ է»,- կարծում է քաղաքագետ Ռոբերտ Ղևոնդյանը։
Հնարավոր նոր ճանապարհը կանցնի հայ-իրանական սահմանին շատ մոտ՝ հայկական Մեղրի և Ագարակ քաղաքների մոտակայքով։ Այդ բնակավայրերի բնակիչները ակտիվորեն հետևում են գործընթացներին։ Չէ՞ որ բոլոր ընդունված և կայացվելիք որոշումներն անդրադառնալու են իրենց կյանքի վրա։
Նշանակալի է, որ տեղացիների պատկերացումները պայմանավորված են ոչ այնքան իրենց անձնական հնարավորություններով, որքան պետության շահով։
Սա բացատրվում է նրանով, որ Հայաստանի Սյունիքի մարզը հարուստ է բնական ռեսուրսներով։ Եվ տեղի բնակչությունը այդ առումով ավելի վստահ է զգում իրեն, քան մյուս շրջանների բնակիչները։ Սյունեցիների մոտ չկան նաև աշխատանքի տեղավորման հետ կապված խնդիրներ։ Իսկ հաղորդակցությունների ապաշրջափակումը լրացուցիչ խթան է դառնալու տնտեսության աճի համար։ Բայց մարդկանց լրջորեն մտահոգում է անվտանգության հարցը։
«Պատկերացում չունենք [թե իրենից ինչ է ներկայացնելու երթուղին]։ Իսկ ինչ վերաբերում է վերահսկմանը, ամոթ այն պետությանը, որի տարածքում այլ պետություն պետք է վերահսկի ճանապարհը։ Եթե օրինական մաքսատնով, Հայաստանի օրենքներով գործի, մարդիկ գնան-գան, ի՞նչ հարց կա»,- ասում է տեղացիներից մեկը։
«Եթե կոմունիկացիաները աշխատեն, վատ չի։ Բայց թուրքը [ադրբեջանցիները] շեշտում են «միջանցք»-ը։ Ալիևի ելույթը նայեցի, «կորիդոր» բառը շեշտեց՝ ՄԱԿ-ի ամբիոնից խոսելիս։ Դե, չգիտենք՝ ինչ մտածել, այնուամենայնիվ, կորիդո՞ր, թե՞ ճանապարհ»,- հարց է բարձրացնում մեկ ուրիշը։
«Ես դեմ եմ, կոնկրետ չգիտես՝ ճանապարհը բացվելուց հետո ինչ է լինելու։ Դրանից հետո ո՞ւմ է ենթարկվելու այս շրջանը»,- պնդում է երրորդը։
Եթե վաշինգտոնյան հռչակագիրը կյանքի կոչվի, ապա ճանապարհն առանց որևէ սահմանափակումների կմնա Հայաստանի վերահսկողության տակ, նշում է Ռոբերտ Ղևոնդյանը
Հավելում է՝ փաստաթղթում տրանսպորտային հաղորդակցությունների ապաշրջափակման համատեքստում հստակ ամրագրված են երկրների ինքնիշխանության և տարածքային ամբողջականության սկզբունքները։
«Գրված է հռչակագրում․ եթե կողմերից որևէ մեկը ցանկանում է ինչ-որ առավելություն ստանալ, այն չպետք է հակասի մյուս երկրի ինքնիշխանությանն ու իրավազորությանը։ Եվ նույն տիպի առավելություն պետք է տա իր տարածքով անցնելու դեպքում մյուս կողմին։ Սա նշանակում է մեկ բան՝ այս տարածքի նկատմամբ վերահսկողությունը պահպանելու է Հայաստանը, և ՀՀ հատուկ ծառայություններն են իրականացնելու այդտեղ աշխատանքները»,- ասում է քաղաքագետը։
Փորձագետը նկատում է՝ ճանապարհն ամերիկյան ընկերության կառավարմանը հանձնելու հնարավորությունը չի հակասում Հայաստանի ինքնիշխանությանն ու օրենքներին։ ՀՀ-ում հիմա էլ կան միջազգային, այդ թվում՝ ռուսական ընկերություններ, որոնք կառավարում են խոշոր կառույցներ։ Օրինակ՝ երկաթուղիների կառավարումը հանձնվել է ռուսական ընկերության, սակայն Հայաստանը չի կորցրել իր տարածքի հանդեպ վերահսկողությունը։
Ի՞նչ դեր է վերապահվում Ռուսաստանին
Վաշինգտոնյան համաձայնագրերի ստորագրումից հետո պարզ դարձավ, որ Երևանի և Բաքվի միջև բանակցային գործընթացը տեղափոխվել է Արևմուտք՝ մի կողմ թողնելով Ռուսաստանը։ Մոսկվան, որը 2020 թվականի պատերազմի արդյունքներով հայտնվել էր բանակցությունների միակ մոդերատորի դերում, այժմ երկու հանրապետությունների վրա ճնշման լծակներ առանձնապես չունի։
Հռչակագրի ստորագրումից և խաղաղության պայմանագրի նախաստորագրումից հետո մի քանի օր Մոսկվան լռություն էր պահպանում։
Ապա ԱԳՆ մամուլի խոսնակի մակարդակով, այնուհետև գերատեսչության ղեկավար Սերգեյ Լավրովի կողմից սկսեցին հնչել ողջույնի երկչոտ հայտարարություններ։
Այն մասին, որ Հարավային Կովկասի տարածաշրջանում Մոսկվայի դիրքերը զգալիորեն թուլացել են, խոսում են գրեթե բոլոր փորձագետները։ Այդ գործընթացին զուգահեռ նկատվում է Անկարայի ազդեցության աճ, այդ թվում՝ Հայաստանի վրա։
«Ռուսաստանը տարածաշրջանից դուրս չի գալիս։ Բայց Ռուսաստանը՝ իր ազդեցությունը նվազեցնելով, կամաց-կամաց հավասարվում է մյուս երկրների ազդեցություններին և դառնում է խաղացողներից մեկը, և ոչ գլխավորը։ Նախկինում ՌԴ-ն տարածաշրջանում գլխավորն էր, և առանց նրա շահերը հաշվի առնելու այստեղ գործընթացներ տեղի չէին ունենում։ Հիմա այդ տրամաբանությունը փոխվել է, և Ռուսաստանը մրցում է այլ երկրների հետ»,- կարծում է քաղաքագետ Ռոբերտ Ղևոնդյանը։
Թե ինչպես է փոխվելու իրավիճակը հետագայում, կախված է լինելու նաև ռուս-ուկրաինական հակամարտությունից։ Բայց տարածաշրջանում ոչինչ այլևս նույնը չի լինի։ Ինչպես սիրում են ասել Վաշինգտոնում՝ Ռուսաստանի ձեռքին շատ խաղաքարտեր չեն մնացել։
Ադրբեջան
Պաշտոնական Բաքվի աջակցությունը հաղորդակցությունների բացմանը
Նախագահ Իլհամ Ալիևը բազմիցս ընդգծել է հետհակամարտական շրջանում բոլոր տրանսպորտային և հաղորդակցության ուղիների բացման կարևորությունը: 2022 թվականին խոսելով տարածաշրջանային համագործակցության «3+3» հարթակի մասին՝ նա նշել է, որ առաջիկա հանդիպման հիմնական թեմաներից մեկը կլինի հենց հաղորդակցության ուղիների բացումը․
«Վստահ եմ, որ «3+3» ձևաչափով երկրորդ հանդիպումը կներառի հաղորդակցության ուղիների բացման վերաբերյալ ավելի առարկայական քննարկումներ: Դա օգուտ կբերի բոլոր երկրներին: Հայաստանը պետք է հրաժարվի իր հակաադրբեջանական, իսլամաֆոբիկ և հակաթուրքական դիրքորոշումից: Այդ դեպքում նա նույնպես կկարողանա օգուտ քաղել»:
Նույն տարում Մոսկվայում կայացած հանդիպման ժամանակ նախագահը նաև նշել է՝ «այսօր տարածաշրջանի հաղորդակցությունների բացման հարցը շատ լավ հեռանկարներ ունի»։
Պաշտոնական Բաքուն բազմիցս հայտարարել է, որ տարածաշրջանային հաղորդակցությունների բացումը Հայաստանի կողմից 2020 թ․-ի նոյեմբերի 10-ի եռակողմ հայտարարությամբ ստանձնած պարտավորություն է։ Արտաքին գործերի նախարարության ներկայացուցիչ Այխան Հաջիզադեն ընդգծել է, որ եթե Երևանն իսկապես հետաքրքրված է տրանսպորտային կապերի վերականգնմամբ, ապա չպետք է խուսափել իր պարտավորությունները կատարելուց և ձեռնարկի գործնական քայլեր՝ հաշվի առնելով տարածաշրջանի նոր աշխարհաքաղաքական իրողությունները։
Նա հիշեցրել է, որ «չորս տարի շարունակ Հայաստանը էական ներդրում չի ունեցել հաղորդակցությունների բացման վերաբերյալ բանակցություններում, չնայած Ադրբեջանի արևմտյան շրջանները Նախիջևանի հետ կապելու գրավոր պարտավորությանը»։
Պաշտոնական տվյալների համաձայն՝ Վաշինգտոնում կայացած հանդիպման ժամանակ կողմերը պայմանավորվել են խաղաղության համաձայնագրի նախագծից «Զանգեզուրի միջանցքի» վերաբերյալ վիճահարույց կետը հանել և դրա քննարկումը հետաձգել։ Ինչպես նշել է նախագահի հատուկ ներկայացուցիչ Էլչին Ամիրբեկովը, սա «փոխադարձաբար համաձայնեցված քայլ» էր՝ ընդգծելով, որ «նույնիսկ ուշացումների դեպքում հաղորդակցությունների բացման համաձայնագիրը պետք է կյանքի կոչվի»։
Պետական մարմինների դիրքորոշումը
Ադրբեջանի խորհրդարանի և կառավարության ներկայացուցիչները ողջունեցին «Թրամփի ուղու» մասին համաձայնագիրը՝ ընդգծելով դրա տարածաշրջանային նշանակությունը: Հոկտեմբերին Ադրբեջանի, Պակիստանի և Թուրքիայի խորհրդարանների խոսնակների երրորդ եռակողմ հանդիպման ժամանակ Միլի Մեջլիսի խոսնակ Սահիբա Գաֆարովան վաշինգտոնյան համաձայնագիրն անվանեց «պատմական քայլ»:
Նրա խոսքով՝ օգոստոսյան հռչակագիրը հաստատել է տարածաշրջանային հաղորդակցությունները վերականգնելու մտադրությունը․
««Թրամփի ուղի՝ հանուն միջազգային խաղաղության և բարգավաճման» ծրագրի իրականացումը Զանգեզուրի միջանցքը կվերածի Եվրասիայի կարևորագույն տրանսպորտային օղակի՝ նպաստելով զարգացմանն ու համագործակցությանը մեր տարածաշրջանում»։
Նմանատիպ հայտարարություններ են արել նաև այլ պետական մարմիններ։ Կառավարությունը կարծում է, որ տրանսպորտային կապերի վերականգնումը կնպաստի Հարավային Կովկասի բոլոր երկրների տնտեսական աճին։
Տնտեսական բարեփոխումների և հաղորդակցությունների վերլուծության կենտրոնի հաշվարկների համաձայն՝հաղորդակցության ուղիների բացումը կարող է զգալիորեն մեծացնել Ադրբեջանի ոչ նավթային արտահանումը և ՀՆԱ-ն։ Խորհրդարանի պատգամավորները նույնպես իրենց աջակցությունն են հայտնել գործընթացին՝ նշելով, որ «խաղաղության պայմանագրի ստորագրումն ու տրանսպորտային ուղիների վերականգնումը կապահովեն երկարաժամկետ կայունություն, կներգրավեն ներդրումներ և կստեղծեն նոր աշխատատեղեր տարածաշրջանում»։
Այսպիսով, տարածաշրջանային տրանսպորտային կապերի ապաշրջափակման համատեքստում ի հայտ է եկել «Թրամփի երթուղի» տերմինը։ Ակնկալվում է, որ այն կներառի առնվազն ճանապարհային և երկաթուղային կապերը։ Հայաստանի իրավապահ մարմինները, մաքսային և սահմանային ծառայությունները կգործեն իրենց տարածքում։ Սակայն ամերիկյան կողմը կմասնակցի այդ կապերի բիզնես կառավարմանը։.
Փորձագիտական կարծիքներ․ աշխարհաքաղաքական հավասարակշռություն, ՌԴ և Արևմուտքի դերը
Ադրբեջանի վերլուծաբանները «Թրամփի ուղու» վերաբերյալ համաձայնագիրն ուսումնասիրում են տարբեր դիտանկյուններից։ Շատերը կարծում են, որ խաղաղության պայմանագրի ստորագրումը և հաղորդակցությունների վերականգնումը կարող են փոխել Հարավային Կովկասի աշխարհաքաղաքական քարտեզը։
Քաղաքական վերլուծաբան Արաստուն Օրուջլուն նշում է, որ թե՛ Ռուսաստանը, թե՛ Արևմուտքը ձգտում են պահպանել իրենց ազդեցությունը։ Նրա խոսքով՝ «Բաքուն և Երևանն այսօր ավելի, քան երբևէ մոտ են առանց միջնորդների փոխըմբռնման հասնելուն»։
Ասում է՝ «եթե կողմերին հաջողվի խաղաղության պայմանագիր կնքել ուղիղ բանակցությունների միջոցով, միջնորդների՝ թե՛ Մոսկվայի, թե՛ Արևմուտքի դերը կմղվի երկրորդ պլան։ Սա իդեալական սցենար է, քանի որ այսօր Ադրբեջանն ու Հայաստանն ավելի մեծ ներուժ ունեն ուղիղ բանակցությունների, այլ ոչ թե երրորդ կողմերի միջոցով համաձայնության հասնելու համար»։
Որոշ մեկնաբաններ կարծում են, որ «Թրամփի ուղի» նախաձեռնությունը կարող է թուլացնել Ռուսաստանի գերիշխող ազդեցությունն ու ուժեղացնել ԱՄՆ-ի և ԵՄ-ի ազդեցությունը:
Միևնույն ժամանակ, այլ փորձագետներ նշում են, որ Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև ուղիղ՝ առանց արտաքին միջամտության երկխոսությունը, կարող է դառնալ երկարատև թշնամանքին վերջ դնելու ամենահուսալի ուղին:
Տնտեսագետներն ընդգծում են նախագծի տնտեսական ներուժը: Հետազոտող Ուլուգբեկ Կամալետդինովը նշում է, որ «տարածաշրջանային տրանսպորտային կապերի բացումը կարող է առանցքային դեր խաղալ Հարավային Կովկասի սոցիալ-տնտեսական զարգացումն արագացնելու գործում», քանի որ երթուղիների վերականգնումը թույլ կտա նվազեցնել տրանսպորտային ծախսերը, կրճատել տարանցման ժամանակը, ընդլայնել առևտրային հոսքերն ու ներգրավել ներդրումներ:
Նա հավելում է, որ տարանցիկ հնարավորությունների և ենթակառուցվածքների զարգացումը կստեղծի նոր աշխատատեղեր և կբարելավի բնակչության կենսամակարդակը: Հատկապես ռազմավարական նշանակություն ունի ապաշրջափակվող ճանապարհը, որը կկապի Ասիան և Եվրոպան և կամրապնդի Ադրբեջանի դիրքերը՝ որպես տարածաշրջանի հիմնական լոգիստիկ և էներգետիկ կենտրոն։
Հետևաբար, փորձագետները կարծում են, որ հաղորդակցությունների բացումը տնտեսական օգուտներ կբերի տարածաշրջանի բոլոր երկրներին, և Ադրբեջանը կստանա հնարավորություն՝ ամրապնդելու առանցքային տրանսպորտային հանգույցի իր կարգավիճակը։
Եզրակացություն
Ադրբեջանի տեսանկյունից «Թրամփի ուղու» վերաբերյալ համաձայնագիրը կարևոր քայլ է տարածաշրջանում երկարատև խաղաղության և բարգավաճման ուղղությամբ: Պաշտոնական Բաքուն հաղորդակցությունների բացումը դիտարկում է որպես Հարավային Կովկասում նոր փուլի սկիզբ, որը օգուտ կբերի բոլոր կողմերին՝ Ադրբեջանին, Հայաստանին և հարևան պետություններին:
Խորհրդարանն ու կառավարությունն ունեն միասնական դիրքորոշում՝ խաղաղության պայմանագրի ստորագրումը և տարածաշրջանային հաղորդակցությունների վերականգնումը համապատասխանում են Ադրբեջանի ռազմավարական շահերին և կհանգեցնեն երկարաժամկետ կայունության։
Փորձագետները նշում են, որ հաղորդակցությունների վերականգնումն ունի ոչ միայն տնտեսական, այլև աշխարհաքաղաքական նշանակություն։ Ռուսաստանի և Արևմուտքի դերերը տարածաշրջանում փոխվում են, և Ադրբեջանը փորձում է օգտագործել այս պահը իր սեփական՝ անկախ օրակարգն առաջ մղելու համար։
Հանրային կարծիքը կարելի է բնորոշել զգուշավոր լավատեսական. մարդիկ երկարատև խաղաղության, տրանսպորտային ուղիների բացման և կյանքի որակի բարելավման հույս ունեն:
Առաջիկա ամիսներին «Թրամփի ուղու» կյանքի կոչման գործնական քայլերի իրականացմանը զուգահեռ կամրապնդվի նաև հույսը, որ խաղաղության և համագործակցության գաղափարները կդառնան տարածաշրջանի ապագայի ամուր հիմք:
Նյութը պատրաստվել է Լուրերի փոխանակման ռուսալեզու մեդիացանցի (Медиасеть) աջակցությամբ
Հետևեք մեզ — Facebook | Youtube
ՀՀ-Ադրբեջան. «Թրամփի ուղին» և բանակցային ներկայիս փուլը
