Հանքերն ընդդեմ տուրիզմի, մարդիկ ընդդեմ հանքերի

Հայաստանի հյուսիսում, Լոռու մարզում, որտեղ արդեն իսկ գործում են մի շարք հանքեր, կրկին վտանգվել են կանաչ տարածքները։ Մարզի մի քանի գյուղերի և Վանաձորից դեպի Թումանյան համայնք ընկած 38 կիլոմետրանոց տարածքում նոր հանքերի բացում է նախատեսվում։ Այս հատվածը համարվում է մարզի լավագույն պահպանված էկոգոտին, որտեղ երբևէ հանքեր չեն գործել։ 

Չեխական «Լուսաջուր վենչրզ ինվեստ» ՍՊԸ-ն Լոռու մարզի 5 գյուղերում` Մարգահովիտում, Վահագնաձորում, Վահագնիում, Դեբեդում և Եղեգնուտում, նախնական  հանրային լսումներ էր նախատեսել երկրաբանական ուսումնասիրությունների թույլտվություն ստանալու նպատակով։ Խոսքը գնում է պղնձի և ոսկու նոր հանքավայրի ուսումնասիրություններ սկսելու մասին։ Սակայն բնապահպան-ակտիվիստներն ու գյուղերի բնակիչները տապալել են լսումները:

Ընդհանուր առմամբ, նախատեսվում է ուսումնասիրել շուրջ 13 քառ. կմ տարածք: Վահագնաձորի գյուղապետ Էդիկ Եղոյանի խոսքով՝ ընկերությանը հետաքրքրող տարածքի մեծ մասն իրենց համայնքին է պատկանում․

«Հանքի մուտքը ևս Վահագնաձորից է լինելու, եթե այն շահագործվի: Մեր գյուղացիները դեմ են։ Ողջ տարածքն անտառային է, քաղցրահամ ջրի աղբյուրներով առատ, իսկ հանք տանող ճանապարհին հանգստի գոտիներ կան՝ «Լոռի» հանգստյան տունը և մանկական «Գուգարք» ճամբարը»։

Չնայած տապալված հանրային լսումներին՝ անհանգստությունը մեծ է, և ոչ միայն բնապահպանների շրջանում, այլև տնտեսության տարբեր ոլորտներում ներդրումներ արած քաղաքացիների։ Տեղացիներից շատերը Լոռու համար գերակա զարգացման ուղի են տեսնում զբոսաշրջությունը, թեթև ու սննդի արդյունաբերությունը՝ ո՛չ հանքարդյունաբերությունը։

• Վառոդի տակառ Փաշինյանի կառավարության համար․ինչո՞ւ Հայաստանի իշխանությունը չի կարողանում լուծել Ամուլսարի հարցը
• Դիմակներ, որոնք խեղդում են․ համաճարակի կողմնակի ազդեցությունների մասին
• Դարավոր ծառեր. վրացի միլիարդատիրոջ վերջին գայթակղությունը

Դեմ փաստարկները

«Դեբեդ լայֆ» ստեղծագործական տունը Դեբեդ գյուղում բացվել է մեկ տարի առաջ։ Նախագծի հիմնադիր, տնօրեն  Տաթևիկ Աղաբաբյանը նշում է, որ իրենք տրամադրում են իրենց հյուրերին աշխատանքային ու ստեղծագործ միջավայր։

«Հաշվի առնելով քովիդը, պատերազմը, հետպատերազմական վիճակը, ես համարում եմ որ մենք շատ արդյունավետ տարի ենք ունեցել։ Հանքերի բացումը աղետ կլինի բիզնեսիս համար։ Ես տուրիզմով չեմ զբաղվում, իմ գործունեությունը կախված չէ տուրիստական սեզոնից, ձմռանն էլ եմ հյուրեր ունենում, և իմ բիզնեսի հիմքը առողջ ապրելակերպն է, բնությունը։

Մարդիկ մտածված են ընտրում են հենց այս չնաշխարհիկ բնությունը, իրենց համար հաստատում են ավելի արդյունավետ ու բարենպաստ միջավայր աշխատելու համար։ Ունենում ենք հյուրեր տարբեր երկրներից, որոնք միտում ունեն Հայաստանում ընդլայնվելու, ներդրումներ անելու», — ասում է Տաթևիկ Աղաբաբյանը։

Նրա խոսքով՝ մարզում զարգանում է մեղվաբուծությունը, գյուղատնտեսությունը, անասնապահությունը, նաև՝ ՏՏ ոլորտը, և հանկարծ, այդ ամենի կողքին՝ հանքեր․

«Ինքս բավականին մեծ գումարներ եմ ներդրել, այս պահին հաստատվում են երկու լրացուցիչ բիզնես պլաններ, վեցանիշ գումարների մասին է խոսքը։ Հանքարդյունաբերությունը կարճաժամկետ եկամուտներով թվացյալ ներդրում է։  Մենք խոսում ենք մշակութային փոփոխությունների մասին, մենք խոսում ենք գյուղական միջավայրի հեղափոխության մասին։

«Դեբեդ լայֆ»-ը նոր նշաձող է գյուղում կյանք վարելու առումով։ Մեր ազդեցության ռադիուսը մեծ է, այստեղ հանդիպում են գործարար, ստեղծագործ մարդիկ, բայց եթե անգամ հանքի ստվեր եղավ, էլ չեմ ասում աշխատող հանք, ռեգիոնի ամբողջ ներդրումային պոտենցիալը հայտնվում է մեծ հարցականի տակ»։

Կարծում է, որ հանքարդյունաբերությունը գաղութակալական, ստրկատիրական որակում ունի, մինչդեռ իրենք նայում են ապագային։

Էկոտուրիզմի զարգացման անկախ փորձագետ Վահագն Վարդումյանը Վահագնի գյուղում հյուրատան է վերածել պապական տունը, այն անվանելով «Վահագնիտուն»։ Նախատեսում է նաև ունենալ գլամփինգ (glamorous camping՝ հարմարավետ հանգիստ բնության գրկում)․

«Մեր գյուղը մոտ է Դեբեդում գործող «Հայաստանի մանուկներ» հիմադրամի (COAF) ֆինանսավորմամբ կառուցված ՍՄԱՐԹ կենտրոնին։ ՏՏ մասնագետների համար ռեալ հնարավորություն է երեխաների հետ տեղափոխվելու այստեղ։ Վահագնին գտնվում է Երևանի ու Թբիլիսիի մեջտեղում, որը նույնպես տուրիստական առումով կարևոր է, տուրիստը կգա այստեղ ինչպես Թբիլիսիից, այնպես էլ Երևանից։ Մենք այստեղ քայլարշավներ ենք կազմակերպում, մարդիկ հիանում են այս բնությամբ, ու հանկարծ՝ հանքեր։

Վահագնիում բոլորը մեկ մարդու պես դեմ են։ Գյուղերում էկոտուրիզմի գաղափարը սկսել է աշխատել ու զարգանալ, իմ ընկներն է այս գյուղում տուն գնել, ներդրումային միջավայր է ստեղծվել, ու գյուղացիները տեսնում են էս շարժը։ Իրենք էլ են իրենց ուժերով հյուրատներ բացում, մի ամբողջական համակարգ է ստեղծվում, ու հիմա ինչ-որ մարդիկ դրսից խանգարում են այս ամենին»։

«Լոռու տուրիզմի կենտրոնի» համակարգող, «Ռաֆտինգը Հայաստանում» ընկերության տնօրեն Գևորգ Վարդանյանի խոսքով՝ վերջին երկու տարում զբոսաշրջությունը մարզում աննախադեպ զարգացում է գրանցել՝ անգամ փակ սահմանների պարագայում, ակտիվացել է ներքին տուրիզմը․

«Ունենք 11,5 միլիոն դոլարի ներդրում։ Տարածքային կառավարման և ենթակառուցվածքների նախարարությունը սա չի դիտարկում որպես լուրջ ներդրում, նրա համար հանքն է լուրջ ներդրումը։ Դեռ զբոսաշրջությունը դնենք մի կողմ։ Թեթև արդյունաբերությունը թե՛ Վանաձորում, թե՛ հարակից գյուղերում նույնպես զարգացում է ապրում։ Այդ հինգ գյուղերը գտնվում են մի ամբողջական լեռնաշղթայի վրա․ եթե հանքերը բացվեն, գյուղերը մեկը մյուսին քանդելով գնալու են»։

Գևորգ Վարդանյանն ասում է, որ հանդիպումներ է ունեցել  շրջակա միջավայրի ու տարածքային զարգացման նախարարություններում, արդյունքում հասկացել, որ նրանց չի հետաքրքրում զբոսաշրջությունը․

«Բայց մարզը բավականաչափ զարգացում է ունեցել, հիմա այս մեծ խնդրին ներգրավված են առանձին ներդրողներ։ Հիմա փորձում ենք նաև այդ ներդրողների շահերը պաշտպանել և իրենց հետ միասին փորձում ենք պահպանել բալանսը։  Ցավում եմ, որ ներկայիս կառավարությունը պատրաստ չէ այդ բալանսը պահելուն,  նրանք առաջնային են համարում հանքարդյունաբերությունը, քանի որ տնտեսությունը ծանր իրավիճակում է։ Եթե դիտարկենք այն բոլոր հանքերը, որոնք կան Լոռիում, այդ հանքերից կոպեկներ է բյուջե գնում, մինչդեռ վնասները շատ լուրջ են»։

Հանքարդյունաբերությունը՝ գերակա ճյո՞ւղ

Շրջակա միջավայրի նախարարության հողերի և ընդերքի քաղաքականության վարչության առաջատար մասնագետ Նարինե Հակոբյանն ասում է, որ Հայաստանում հնարավոր չէ վերցնել ու մի զարկով հանքարդյունաբերությունը փակել, ասելով, որ շրջակա միջավայրին վնաս է հասցվում․

«Այս պահին նախարարության գործիքակազմն է` կիրառել հնարավորինս կայուն զարգացում, ապահովել նոր տեխնոլոգիաներ նոր բացված հանքավայրերի համար: Պետք է մշակենք ինչ-որ մեխանիզմներ, հնարավորինս մեղմելու ու վերացնելու թե՛ նախկինից ժառանգություն ստացած պոչամբարների, լցակույտերի հետևանքները, թե՛ նոր բացվող հանքավայրերի հնարավոր ազդեցությունները փոքրացնելու»։

Շրջակա միջավայրի նախարարի պաշտոնակատար Ռոմանոս Պետրոսյանը բնապահպանների հետ հանդիպման ժամանակ բացատրել է. եթե ընկերությունները երկրաբանական հետազոտությունների թույլտվություն ստանան և այդ տարածքներում թանկարժեք մետաղի ցանկալի պաշարներ գտնեն, չի նշանակում, որ նրանք նաև հանքարդյունաբերության թույլտվություն կունենան, եթե հանրությունը դեմ լինի։

«Մենք թույլ չենք տալու հանրային շահի ոտնահարում հանուն որևէ անձի կամ որևէ կլանի ապօրինի կամ թեկուզ օրինական հարստացման: Բայց պետք է հաշվի առնել մեկ հանգամանք․ քանի դեռ մեր տնտեսությունը դիվերսիֆիկացված չէ այնպես, որ մարդուժի, մտավոր սեփականության, IT ոլորտի, այլ ինդուստրիալ ուղղությունների առումով կարողանանք փակել հանքարդյունաբերության ոլորտում գոյացող համախառն ներքին արդյունքը, մենք ստիպված ենք լինելու առնվազն գոնե գործող հանքերով շարունակել զարգացնել տնտեսությունը»,- ասել է Ռոմանոս Պետրոսյանը:

Լոռու նախկին փոխմարզպետ Գայանե Մարկոսյանն էլ կարծում է, որ հանքարդյունաբերությունը պետության համար կարևոր է, սակայն գերական պետության համար հանրային շահն է, քաղաքացիների շահերը չպետք է անտեսվեն։

Նա բացատրում է, թե ինչու են լոռեցիներն այդչափ տագնապած՝ աչքը տեսածից է վախենում․

«Այն ավերը, որ մենք տեսել ենք, մեզ թույլ է տալիս նաև այս հարցում հիմա շատ խիստ մոտենալ։ Ի վերջո, Ալավերդու տարածաշրջանում, որտեղ ամենաշատն են հանքարդյունաբերության վնասները, մենք ունենք քաղցկեղի ամենաբարձր ցուցանիշը, անոմալ ծնունդների, տարբեր հիվանդությոնների բարձր ցուցանիշ։ Գործող հանքերում քանի դեռ նոր մեխանիզմներ ներդրված չեն, նոր հանքերի բացման մասին խոսելը խնդրահարույց է»։

Պաշտպանել բնությունն ու մարդկանց իրավունքները

«Համայնքային համախմբման և աջակցության կենտրոն» ՀԿ-ի նախագահ Օլեգ Դուլգարյանի կարծիքով՝ Լոռին արդեն իսկ աղետի գոտի է, և հանքարդյունաբերության ընդլայնման կասեցումը կապված չէ միայն տուրիզմի ու տնտեսության զարգացման այլ ճյուղերի հետ։ Կան լուրջ խորքային տնտեսական, առողջապահական խնդիրներ:

«2020թ. Ախթալա համայնքում իրականացված հետազոտությունները ցույց տվեցին, որ երեխաների մոտ մկնդեղի կրիտիկական բարձր ցուցանիշ է առկա, լրջագույն առողջապահական խնդիր է սա: Բայց ովքե՞ր են պաշտպանում այդ համայնքի բնակիչներին, ինչպե՞ս ենք լուծում իրենց խնդիրները, ունե՞նք այդ մեխանիզմները: Երբ դիմում ենք առողջապահության նախարարություն, ասում են՝ մենք մեխանիզմներ չունենք այդ ամենը չափելու համար:

Երբ դիմում ենք շրջակա միջավայրի նախարարություն, ասում են՝ դա մեր իրավասիրությունների ներքո չի գտնվում: Եթե մենք չունենք այդ մեխանիզմները շրջակա միջավայրի վրա ունեցած ազդեցությունը գնահատելու, մարդկանց առողջությունը գնահատելու, փոխհատուցման կամ ապահովագրության մեխանիզմներ դեռ չկան, պետք է ընդհանրապես մոռանալ հանքարդյունաբերական նոր օջախների ստեղծման մասին»,- ասում է Օլեգ Դուլգարյանը։

Նա հիշեցնում է, որ երկու տարի առաջ իշխանությունները հայտարարում էին, թե Հայաստանը պետք է դուրս գա հանքահումքային տնտեսական միջավարից և ունենա տեխնոլոգիապես զարգացած տնտեսություն, բայց հիմա վերադառնում ենք հնին․

«Ինչո՞ւ է շատացել ցանկությունը՝ մեծացնելու հանքերի թիվը։ Սա խոսում է պետության քաղաքական և տնտեսական զարգացման հեռանկարից, տեսլականներից։  Եթե չեն կարողանում այլ բան անել, հանք բացելն ամենահեշտն է լինում այս պարագայում»։