«Ջերմացումը դեռևս ժամանակավոր է». կարծիք հայ-թուրքական հարաբերությունների մասին
Հայ-թուրքական հարաբերություններ
Հայաստանի և Թուրքիայի միջև դիվանագիտական հարաբերությունների ակտիվացման պատճառ է դարձել ավերիչ երկրաշարժը։ 30 տարվա մեջ առաջին անգամ բացվեց հայ-թուրքական սահմանը, որպեսզի մարդասիրական օգնություն տեղափոխող հայկական մեքենաները մուտք գործեն երկիր։ Թուրքիան միակողմանի փակել էր սահմանը 1993 թվականին։
Արտգործնախարարի գլխավորած պատվիրակությունը մեկնեց Անկարա՝ «Թուրքիային աջակցություն ցույց տալու»։ Հայաստանի արտգործնախարարությունը հայտարարեց երկկողմ համագործակցությունը բարելավելու, Թուրքիայի հետ հարաբերությունները լիովին կարգավորելու, դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատելու և երկրների միջև սահմաններն ամբողջությամբ բացելու պատրաստակամության մասին։ Թուրքիայի արտգործնախարար Մևլութ Չավուշօղլուն ավելի զգույշ արտահայտվեց՝ նշելով, որ պայմանավորվածություն կա «արագացնել հարաբերությունների կարգավորմանն ուղղված միջոցառումները»։
Հայաստանի փորձագիտական հանրությունը լավատեսություն չի արտահայտում, հարաբերությունների լիարժեք և արագ կարգավորում չի ակնկալվում։ Ոմանք կարծում են, որ բնական աղետից հետո ստեղծված ծանր իրավիճակը որոշ ժամանակով կհանդարտեցնի Թուրքիայի քաղաքական հավակնությունները և կկասեցնի տարածաշրջանում գերակայության ձգտումը։ Մյուսները վստահ են, որ ինչ իրավիճակում էլ, որ Թուրքիան գտնվի, չի հրաժարվի իր էքսպանսիոնիստական նպատակներից։
Մեկնաբանություն Երևանից այն մասին, թե ինչպես կարող են զարգանալ իրադարձությունները
- «Հումանիտա՞ր, թե՞ անտրամաբանական քայլ»․ Հայաստանի աջակցությունը Թուրքիային
- Առանց նախապայմանների՞․ հայ-թուրքական գործընթացի մեկնարկը տեսանելի է
- Ստամբուլ-Երևան. «Տրանսպորտային և տնտեսական կապերը բացվում են»
- Հայաստանը՝ Ռուսաստանի և Թուրքիայի միջև․ ճիշտ ընտրության երաշխիքներ չկան
Բորիս Նավասարդյան, Երևանի մամուլի ակումբի նախագահ
Բնական աղետը հանգեցրեց ջերմացման
«Երկրաշարժից հետո գործ ունենք Թուրքիայի հետ, որն առաջիկա ամիսներին երկիրը վերականգնելու համար կարիք կունենա աշխարհի առաջատար երկրների, առաջին հերթին՝ ԱՄՆ-ի և Եվրամիության լուրջ աջակցության։ Ըստ այդմ, Թուրքիան կփորձի իրականացնել այն, ինչ իրենից սպասում են ԱՄՆ-ն և Եվրամիությունը, այդ թվում՝ հարևանների հետ հարաբերությունների առումով այնքանով, որքանով դա կհամապատասխանի նրա ռազմավարությանը։ Հենց այս համատեքստում է պետք դիտարկել Անկարայի ջերմացումը Հայաստանի նկատմամբ։
1991 թվականին՝ ԽՍՀՄ փլուզումից հետո, Թուրքիան դե ֆակտո ճանաչեց Հայաստանը, սակայն մինչ օրս հրաժարվում է դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատել։ 1993 թվականից Թուրքիան միակողմանիորեն փակել է Հայաստանի հետ իր օդային և ցամաքային սահմանները։ Համաշխարհային հանրության ջանքերով օդային սահմանը բացվել է 1995 թվականին, ցամաքայինը մինչ օրս փակ է։
Բայց Հայաստանը նույնպես շահագրգռված է այս գործընթացով, քանի որ Թուրքիան ամեն դեպքում շատ կարևոր դերակատար է հայ-ադրբեջանական հակամարտության կարգավորման, ինչպես նաև Հայաստանի և ամբողջ տարածաշրջանի անվտանգության հարցում։ Բացի այդ, Հայաստանն ուզում է ցույց տալ, որ քաղաքակիրթ երկիր է, որը հետևում է քաղաքակիրթ աշխարհում ընդունված մարդասիրական սկզբունքներին։
Բայց այս ջերմացումը դեռևս ժամանակավոր է, և Թուրքիան ոչ մի դեպքում չի վերանայելու իր ռազմավարական պատկերացումները Ադրբեջանի, Հայաստանի հետ հարաբերությունների և ընդհանուր առմամբ տարածաշրջանում իր դերի վերաբերյալ:
Թե որքանով կխորանա այս՝ բավականին մակերեսային ջերմացման գործընթացը, կարելի է դատել նրանից, թե ինչպիսի զարգացումներ կլինեն, ինչ արդյունքներ կգրանցվեն և որքանով կփոխվի հասարակական կարծիքը երկու երկրներում։
Ներկա պահին ցանկացած լուրջ ակնկալիք անտեղի է։ Բայց, այնուամենայնիվ, անհրաժեշտ է, որ երկու կողմերն էլ այս գործընթացին մասնակցեն ավելի լավ ապագայի հույսով»։
Հայ-թուրքական հարաբերություններ
ԽՍՀՄ-Ճապոնիա տարբերակով հարաբերություններ
«Այս փուլում իրատեսականն այն է, ինչ կոչվում է «հարաբերությունների նորմալացում» որոշակի համաձայնեցված ռեժիմով գործող բաց սահմանի տեսքով, ինչպես նաև դիվանագիտական հարաբերությունների, որոնք առկա են հարևան երկրների միջև՝ անկախ նրանից, թե որքանով են նրանց ռազմավարական և աշխարհաքաղաքական շահերը համընկնում։
Ես դեմ եմ նրան, որ այժմ տեղի ունեցող գործընթացի նպատակը լինի կարգավորումը, քանի որ դա հարաբերությունների բոլորովին այլ մակարդակ է։
Ամենավառ օրինակը ԽՍՀՄ-ի և Ճապոնիայի փոխգործակցությունն է, նրանց միջև եղել են նորմալ հարաբերություններ։ Դա գործող սահման է, դիվանագիտական հարաբերություններ, փոխադարձ առևտուր ու տնտեսական նախագծեր։ Բայց դա չի նշանակում, որ Խորհրդային Միության, իսկ հետագայում Ռուսաստանի և Ճապոնիայի միջև հարաբերությունները կարգավորված են։ Նրանց միջև, օրինակ, տարածքային վեճերը մնացել են չլուծված։
Ես այս փուլում առավելագույն խնդիր եմ համարում հասնելն այնպիսի հարաբերությունների, ինչպիսին ԽՍՀՄ-Ճապոնիա հարաբերություններն էին»։
Հայ-թուրքական հարաբերություններ
Ցեղասպանության հարցը մնում է օրակարգում
«Հարաբերությունների կարգավորումը չի ենթադրում բոլոր հակասությունների լուծում և համաձայնություն բոլոր հարցերի շուրջ։ Գոնե ցեղասպանության թեման արդիական է մնալու, եթե նույնիսկ ինչ-որ ժամանակ տվյալ ժամանակաշրջանի իշխանությունների որոշ սուբյեկտիվ պատկերացումների ու որոշումների պատճառով առաջնահերթ չլինի։ Այս հարցը չի կարող մոռացվել, և դա քաջ գիտակցում են Թուրքիայում ապրող խելամիտ մարդիկ։ Առավելագույնը, որ կարող են ակնկալել Հայաստանից, ՀՀ իշխանությունների քիչ թե շատ պասիվ պահվածքն է։
Հայոց ցեղասպանությունը զանգվածային կոտորած էր Օսմանյան Թուրքիայում 1915 թ․-ին։ Մինչ այդ Օսմանյան կայսրության տարածքում ապրում էր մոտ երկուսուկես միլիոն հայ։ Սպանությունների և զանգվածային տեղահանության հետևանքով նրանց կեսից ավելին մահացավ։ Հայաստանը և մի շարք արևմտյան երկրներ ու կազմակերպություններ պաշտոնապես ճանաչում են այդ իրադարձությունները որպես ցեղասպանություն։ Թուրքիան կտրականապես մերժում է այդ ձևակերպումը։
Անցած 30 տարիների ընթացքում մենք ունեցել ենք ժամանակաշրջաններ, երբ Հայաստանի իշխանություններն ուղղակիորեն չեն մասնակցել ցեղասպանության միջազգային ճանաչման գործընթացին։ Եվ, ընդհակառակը, եղել են ժամանակաշրջաններ, երբ նրանք են եղել այդ գործընթացն առաջ տանողները։
Տրամադրությունների փոփոխություններ դեռ երկար կտևեն, բայց անիմաստ է ակնկալել, որ խնդրի վերջնական լուծումը կլինի Թուրքիայի պատկերացումների համարձայն, այսինքն՝ Հայաստանը մոռացության կմատնի ցեղասպանությունը»։
Հայ-թուրքական հարաբերություններ
Ադրբեջանական գործոնը հայ-թուրքական հարաբերություններում
«Թուրքիայի երկրաշարժից առաջ Ադրբեջանը որոշիչ դեր էր խաղում հայ-թուրքական հարաբերություններում։ Թուրքիան ոչ մի քայլ չէր ձեռնարկի առանց Բաքվի համաձայնության։ Այդ իսկ պատճառով Հայաստանի և Թուրքիայի հատուկ ներկայացուցիչների երկկողմ բանակցությունները համեստ արդյունքներ էին տալիս։
1990-ականների սկզբի Ղարաբաղյան պատերազմից հետո Թուրքիան մի շարք նախապայմաններ առաջ քաշեց ցամաքային սահմանը բացելու և դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատելու համար։ Դրանցից մեկը չճանաչված ԼՂՀ-ի վերահսկողության տակ գտնվող տարածքների վերադարձն էր Ադրբեջանին։ Այս պայմանն այլևս չի գործում, քանի որ 2020 թվականի ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմից հետո այդ տարածքներն արդեն գտնվում են Ադրբեջանի վերահսկողության տակ։
Հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման մասին խոսակցություններն ակտիվացել են 44-օրյա պատերազմից հետո։ 2021 թվականի դեկտեմբերին Երևանն ու Անկարան հայտարարեցին կարգավորման ուղղությամբ քայլեր ձեռնարկելու պատրաստակամության մասին։ Երկրները հատուկ ներկայացուցիչներ նշանակեցին այդ գործընթացի համար։ Նրանք արդեն չորս անգամ հանդիպել են, սակայն բանակցությունների արդյունքներով էական առաջընթաց դեռ չի գրանցվել։ Թեև դրանք ընթանում են երկկողմ ձեւաչափով, սակայն թուրքական կողմն անընդհատ շեշտում է, որ դրանց օրակարգը համաձայնեցնում է Բաքվի հետ։
Երկրաշարժից հետո, չնայած այն հանգամանքին, որ ադրբեջանական գործոնը շարունակում է մնալ բավականին ուժեղ, Թուրքիան ստիպված է լինելու հաշվի առնել նաև այլ գործոններ։ Կարևոր դեր են խաղալու Թուրքիայի հարաբերություններն Արևմուտքի հետ։
Իհարկե, չեն լինի այն հակասությունները, վիրավորվածությունը, որ ծագել էին Բաքվի և Անկարայի միջև «ֆուտբոլային դիվանագիտության» շրջանում։ Եվ, իհարկե, Ադրբեջանի ու Թուրքիայի ղեկավարները կհամաձայնեցնեն իրենց գործողությունները, սակայն հաշվի առնելով նաև այլ գործոններ, մասնավորապես՝ արևմտյան գործընկերների դիրքորոշումները»։
Հայ-թուրքական հարաբերություններ
Բացել Հայաստանի հետ սահմանը, բայց ոչ հայերի համար
«Այսօր ցամաքային սահմանը բացելու Հայաստանի և Թուրքիայի մտադրությունը վերաբերում է միայն երրորդ երկրների քաղաքացիներին։ Բայց պետք է նշել, որ սա կարևոր փուլ է սահմանի լիարժեք բացման ուղղությամբ։ Այսօր, իհարկե, դա մի տեսակ խորհրդանշական որոշում է, բայց հնարավոր է՝ վաղը բերի գործնական արդյունքների։
Անցյալ տարվա հուլիսին Հայաստանի և Թուրքիայի միջև հարաբերությունների կարգավորման հարցերով հատուկ ներկայացուցիչները պայմանավորվածություն ձեռք բերեցին՝
- «երրորդ երկրների քաղաքացիների համար ապահովել հայ-թուրքական ցամաքային սահմանը հատելու հնարավորություն,
- սկսել ուղիղ օդային բեռնափոխադրումներ Հայաստանի և Թուրքիայի միջև»։
2023 թվականի հունվարի 6-ին Թուրքիան Հայաստանին տեղեկացրեց ուղիղ օդային բեռնափոխադրումների արգելքի վերացման մասին։ Առաջին կետը դեռևս չի իրագործվել։
Այժմ Հայաստանում կան տասնյակ հազարավոր ՌԴ քաղաքացիներ, որոնց թվում կլինեն բազմաթիվ մարդիկ, ովքեր կցանկանան մեքենաներով ճամփորդել Թուրքիա։
Ռելոկանտների զգալի մասը հարուստ մարդիկ են և կարող են մեքենա վարձել Թուրքիա մեկնելու համար։
Նման մի շարք գործոնների համընկնումը կարող է նպաստել նրան, որ երրորդ երկրների քաղաքացիների՝ Հայաստանից ցամաքային սահմանով Թուրքիա մեկնելու հնարավորության մասին որոշումը դադարի խորհրդանշական լինել և ստանա գործնական նշանակություն։ Իրադարձությունների զարգացումներով պայմանավորված՝ Հայաստանի ու Թուրքիայի քաղաքացիներին այս կամ այն ուղղությամբ սահմանը հատելու հնարավորություն ընձեռելու հարցը գնալով ավելի արդիական կդառնա»։
Հայ-թուրքական հարաբերություններ
Արևմտյան գործոնը
«Քանի որ հսկայածավալ վերակառուցման աշխատանքներ են սպասվում, և դրանք Թուրքիայում կշարունակվեն նաև ընտրություններից հետո, Էրդողանը Արևմուտքի հրատապ աջակցության կարիքը կունենա։ Ուստի ընտրությունները չեն կարող շրջադարձային կետ դառնալ, ընդ որում՝ անկախ դրանց արդյունքներից, անկախ նրանից՝ Էրդողանը կշարունակի՞ պաշտոնավարել, թե՞ իշխանությունը կանցնի ընդդիմությանը։ Արևմտյան գործոնը կշարունակի լուրջ դեր խաղալ։
Համընդհանուր (խորհրդարանական և նախագահական) ընտրությունները Թուրքիայում նշանակված են մայիսի 14-ին։ Երկրաշարժից հետո Թուրքիայի նախագահին առաջարկել են հետաձգել դրանք, սակայն ընտրությունների օրը չի փոխվել։ Հաղթանակի պարագայում Էրդողանը երկրի գլխավոր պաշտոնը կզբաղեցնի չորրորդ անգամ։
Նա բավականին ճկուն քաղաքական գործիչ է, և մենք դրանում բազմիցս համոզվել ենք վերջին քառորդ դարի ընթացքում: Էրդողանը կհետևի այն կուրսին, որը կհամապատասխանի Թուրքիայի ազգային շահերին։ Բայց եթե վերականգնվեն Արևմուտքի հետ այն հարաբերությունները, որոնք երկիրն ուներ մինչև 2010 թվականը, ապա այդ դեպքում հնարավոր կլինի ակնկալել նաև Հայաստանի հետ հարաբերությունների որոշակի ջերմացում»։
Տարածաշրջանային հարաբերությունների հեռանկարները
«Տարածաշրջանային համագործակցությունը կախված է գործընթացների զարգացումից։ Բայց դա արդեն հաջորդ փուլն է, որը կգա երկրաշարժի հետևանքները հաղթահարելուց հետո։
Դա կախված կլինի նրանից, թե մինչ այդ որքանով կհամընկնեն Թուրքիայի ու Հայաստանի արտաքին քաղաքականություններն ու աշխարհաքաղաքական կողմնորոշումները։
Համընկնման պարագայում տարածաշրջանային մակարդակով Հայաստանի և Թուրքիայի համագործակցությունը նոր հեռանկարներ ձեռք կբերի։ Իսկ եթե Թուրքիայի քաղաքականությունը լինի նույնը, ինչ եղել է Լեռնային Ղարաբաղում 44-օրյա պատերազմից առաջ և հետո, եթե նա չփոխի իր պատկերացումները Հարավային Կովկասում իր դերի մասին, ապա մենք լուրջ հակասությունների ականատես կլինենք։
Իսկ նման պայմաններում անհնար կլինի խոսել որևէ խոստումնալից հեռանկարի մասին։ Այսօր որոշ հնարավորություններ են բացվում, բայց կրկին գրեթե անհնար է կանխատեսել, թե այդ հնարավորությունները որքանով կարող են իրացվել»։
Հայ-թուրքական հարաբերություններ
