Հայ-թուրքական կարգավորում․ կայացավ հատուկ ներկայացուցիչների առաջին հանդիպումը
Կայացել է հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման հարցերով հատուկ ներկայացուցիչների առաջին հանդիպումը։ Հայաստանի բանակցող, խորհրդարանի փոխխոսնակ Ռուբեն Ռուբինյանն ու Թուրքիայի հատուկ ներկայացուցիչ, ԱՄՆ-ում նախկին դեսպան Սերդար Քըլըչն առաջին բանակցությունները վարել են Մոսկվայում։
Ինչպես հաղորդում է Հայաստանի ԱԳՆ-ն, կառուցողական մթնոլորտում կայացած առաջին հանդիպման ընթացքում հատուկ ներկայացուցիչներն իրենց «նախնական մտքերն են փոխանակել» հայ-թուրքական երկխոսության միջոցով կարգավորման գործընթացի վերաբերյալ։ Հաղորդվում է նաև, որ կողմերը համաձայնել են շարունակել լիարժեք կարգավորմանն ուղղված բանակցությունները՝ առանց նախապայմանների։ Երկրորդ հանդիպման ամսաթիվն ու վայրը կորոշվի դիվանագիտական ուղիներով։
Գրեթե նույնպիսի բովանդակության տեքստ է տարածել նաև թուրքական ԱԳՆ-ն։
Հայկական կողմի սպասելիքները բանակցությունների առաջին փուլից, հարաբերությունների կարգավորման նախորդ ձախողված փորձը և փորձագետի մեկնաբանություն։
- Հայաստանը՝ Ռուսաստանի և Թուրքիայի միջև․ ճիշտ ընտրության երաշխիքներ չկան
- Հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորում․ գործընթացը մեկնարկել է։ Նախապայմաններո՞վ, թե՞ առանց
- Հայ-թուրքական բանակցություններ․ հին օրակարգ՝ նոր պայմաններում։ Ի՞նչ սպասել
«Հայաստանի սպասելիքները երկխոսությունից նույնն են, ինչ 1990-ականների սկզբում»
Հատուկ ներկայացուցիչների առաջին հանդիպման նախօրեին Հայաստանի ԱԳՆ մամուլի քարտուղար Վահան Հունանյանն «Արմենպրես» գործակալությանը տված հարցազրույցում հայտարարել էր, որ Հայաստանի ակնկալիքներն այս երկխոսությունից նույնն են, ինչ 1990-ականների սկզբին․
«Հայաստանի ակնկալիքներն այդ երկխոսությունից, ըստ էության, նույնն են, ինչ եղել են 1990-ականների սկզբներից ի վեր։ Մենք ակնկալում ենք, որ գործընթացի արդյունքում Հայաստանի և Թուրքիայի միջև դիվանագիտական հարաբերություններ կհաստատվեն և երկու երկրների միջև սահմանը, որը Թուրքիայի կողմից միակողմանիորեն փակվել էր 90-ականների սկզբին, կբացվի։ […] Ըստ էության, այս առաջին հանդիպումը կրելու է ճանաչողական բնույթ։ Դժվար է ակնկալել, որ մեկ հանդիպման արդյունքում հնարավոր կլինի ունենալ շոշափելի արդյունքներ, սակայն դրանով կտրվի գործընթացի մեկնարկը»։
Հայաստանի փորձագիտական համայնքը մինչ բանակցային գործընթացի սկիզբը կարծում էր, որ, համաձայնելով Թուրքիայի հետ երկխոսության մեկնարկին, հայկական իշխանությունն արդեն ընդունել է այն նախապայմանները, որոնք հակառակ կողմը միշտ առաջ է քաշել Հայաստանի հետ հարաբերությունների կարգավորման համատեքստում։
Սակայն Վահան Հունանյանը վստահեցրել է, որ սա սխալ ենթադրություն է․
«Հայաստանի Հանրապետությունը մշտապես հայտարարել է, որ պատրաստ է Թուրքիայի հետ հարաբերությունների կարգավորմանը՝ առանց որևէ նախապայմանի: Այս առումով ևս պետք է փաստեմ, որ Հայաստանի մոտեցումը որևէ փոփոխություն չի կրել՝ նույն դիրքորոշումն արտացոլված է նաև ՀՀ կառավարության 2021-2026թթ. ծրագրում:
Ինչպես արդեն նախկինում նշել ենք, միջազգային գործընկերների հետ շփումներում մենք պարբերաբար ընդգծել ենք «առանց նախապայմանների» սկզբունքի պահպանման անհրաժեշտությունը: Մեր տպավորությամբ՝ Թուրքիայի կառավարությունը նույնպես կիսում է առանց նախապայմանի երկխոսություն սկսելու մոտեցումը»։
1991 թ-ին՝ ԽՍՀՄ փլուզումից հետո, Թուրքիան պաշտոնապես ճանաչել է Հայաստանի Հանրապետությունը, սակայն հրաժարվում է դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատել։ 1993 թ-ին Թուրքիան միակողմանիորեն փակել է Հայաստանի հետ օդային և ցամաքային սահմանը։ Օդային սահմանը բացվել է 1995 թ-ին, ինչպես նշված է Հայաստանի ԱԳՆ կայքում, «միջազգային հանրության ճնշման տակ»։
90-ականների սկզբին տեղի ունեցած Արցախյան պատերազմից հետո ցամաքային սահմանների բացման և դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատման համար Թուրքիան մի շարք նախապայմաններ էր առաջ քաշել, որոնցից մեկն Արցախի Հանրապետության վերահսկողության տակ գտնվող տարածքներն Ադրբեջանին վերադարձնելն էր։ Այս պայմանը չեղարկվում է, քանի որ այդ տարածքներն արդեն Ադրբեջանի վերահսկողության տակ են 2020 թ-ի Արցախյան երկրորդ պատերազմից հետո։
Թուրքիայի մյուս պայմանը միշտ եղել է Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչումից հրաժարումը։ Խոսքն Օսմանյան կայսրությունում 1915 թ-ին հայերի կոտորածի մասին է։ Մինչ այդ Օսմանյան կայսրության տարածքում բնակվում էր մոտ երկուս ու կես միլիոն հայ։ Սպանդի և զանգվածային արտաքսման հետևանքով նրանց կեսից ավելին զոհվել է։ Հայաստանը, մի քանի արևմտյան երկրներ և միջազգային կազմակերպություններ այդ իրադարձությունները պաշտոնապես ճանաչում են որպես ցեղասպանություն։ Թուրքիան այս ձևակերպումը կտրականապես չի ընդունում։
Հարաբերությունների կարգավորան նախորդ փորձը տապալվել է
2009 թ-ին Ցյուրիխում երկու պետությունների արտգործնախարարներն արձանագրություններ ստորագրեցին դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատման և փոխհարաբերությունների սկզբունքների մասին, սակայն կողմերը չվավերացրին այդ փաստաթղթերը։ 2018 թ-ի մարտ 1-ին Հայաստանը հայտարարեց արձանագրությունների չեղարկման մասին։
Այդ գործընթացը սկսվեց 2008 թ-ի սեպտեմբերի 6-ին։ Այն ժամանակ Հայաստանի և Թուրքիայի պատմության մեջ աննախադեպ իրադարձություն տեղի ունեցավ։ Հայաստան ժամանեց Թուրքիայի նախագահ Աբդուլա Գյուլը։ Հայաստանի նախագահի հետ միասին նրանք դիտեցին ֆուտբոլային հանդիպումը երկու երկրների ազգային հավաքականների միջև։ Այդ այցով տրվեց մի գործընթացի մեկնարկ, որը ստացավ «ֆուտբոլային դիվանագիտություն» անվանումը։
Դրանից մեկ տարի անց այսպես կոչված ցյուրիխյան արձանագրությունները ստորագրվեցին և ուղարկվեցին Հայաստանի և Թուրքիայի խորհրդարանների վավերացմանը։ 2009 թ-ի դեկտեմբերին Թուրքիայի վարչապետ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը հայտարարեց, որ Անկարան չի վավերացնելու արձանագրությունները, քանի դեռ կարգավորված չէ արցախյան հիմնախնդիրը։ Թուրքական խորհրդարանում փաստաթղթերի վավերացման գործընթացը սառեցվեց։
Ի պատասխան՝ հայկական կողմը հայտարարեց, որ արձանագրությունները պետք է ստորագրվեին առանց նախապայմանների, և 2010 թ-ի ապրիլի 22-ին որոշվեց կասեցնել արձանագրությունների վավերացման գործընթացը։ Հինգ տարի անց Հայաստանի նախագահն Ազգային ժողովից հետ կանչեց հայ-թուրքական արձանագրությունները։ Այս առնչությամբ Սերժ Սարգսյանը Հայաստանի խորհրդարանի խոսնակին հետևյալ բովանդակությամբ նամակ հղեց․
«Հայաստան-Թուրքիա հարաբերությունների՝ առանց նախապայմանների կարգավորման գործընթացը սկսելիս մենք լիովին պատկերացրել ենք հետագա զարգացումների բոլոր հնարավոր տարբերակները: Մենք պատրաստ էինք ինչպես արձանագրությունների վավերացման միջոցով հարաբերությունների համապարփակ կարգավորմանը, այնպես էլ դրանց ձախողվելու տարբերակներին, քանզի թաքցնելու ոչինչ չունեինք, և միջազգային հանրության համար պարզ էր դառնալու, թե իրականում որ կողմի մեղքով այդպես էլ չբացվեց Եվրոպայի վերջին փակ սահմանը և բաց թողնվեց»։
Հայ-թուրքական հարաբերությունների չեղարկման մասին Սերժ Սարգսյանը խոսել էր նաև ՄԱԿ Գլխավոր ասամբլեայի 72-րդ նստաշրջանում ունեցած ելույթում․
«Այժմ եկել է լրացուցիչ պարզաբանում տալու ժամանակը: Թուրքիայի ղեկավարությունը սխալվում է, եթե մտածում է, որ ինքը կարող է առհավետ պատանդ վերցնել այդ փաստաթղթերը և վավերացնել միայն իրեն հարմար առիթով: Արձանագրությունները բանակցվել են ներկայիս պայմաններում՝ առկա խնդիրներին լուծում գտնելու համար:
Դրանց կենսագործման ուղղությամբ շարունակաբար որևէ դրական տեղաշարժի բացակայության պայմաններում Հայաստանն այդ երկու արձանագրությունները հայտարարելու է առ ոչինչ: Մենք 2018 թվականի գարուն ենք մտնելու առանց այդ, ինչպես, ցավոք սրտի, փորձը ցույց տվեց, սին արձանագրությունների»:
Մեկնաբանություն
Eurasia Group կազմակերպության տնօրեն Էմրե Փեքերը Reuters-ին տված հարցազրույցում նշել է, որ երկու կողմերն էլ զգուշավորություն էին ցուցաբերում։ Միաժամանակ նա ընդգծել է Ռուսաստանի գերիշխող և առանցքային դերը, որն ընդունող կողմն էր այդ հանդիպման, ինչպես նաև 2020 թ․ Արցախյան պատերազմի դադարեցման միջնորդը։
«Ըստ ամենայնի, բանակցությունները ճանապարհ կբացեն մոտակա ամիսների ընթացքում հետագա քննարկումների համար։ Սակայն համապարփակ և երկարաժամկետ համաձայնագրի ստորագրումը կդժվարանա բանակցությունների բազմաբովանդակ բնույթի և երկու երկրներում ներքաղաքական սահմանափակումների պատճառով։ Էլ ավելի մեծ մարտահրավերը պայմանավորված կլինի պատմական հաշտեցման թեմայով», — հայտարարել է Էմրե Փեքերը։
Բանակցությունների ճակատագիրն, ըստ նրա, կախված կլինի նրանից, թե արդյոք Անկարան կկարողանա «ճիշտ գնահատել իր հավակնությունները»։
