Հայ-ադրբեջանական բանակցություններ Մոսկվայում և Բրյուսելում. հակասությունները շատ են
Հայ-ադրբեջանական բանակցություններ
Օգոստոսի վերջին հայ-ադրբեջանական բանակցությունների ակտիվացումը Հայաստանում տագնապ է առաջացրել՝ Ադրբեջանի ճնշման տակ հնարավոր հերթական զիջումների կապակցությամբ։ Օգոստոսի 30-ին Մոսկվայում նախատեսված է սահմանների սահմանազատման և սահմանագծման հարցով Հայաստանի և Ադրբեջանի ազգային հանձնաժողովների, իսկ օգոստոսի 31-ին՝ Բրյուսելում երկու երկրների ղեկավարների հանդիպումը։
Հայ վերլուծաբանների կարծիքներն այն մասին, թե ինչ կարելի է ակնկալել դրանց արդյունքում։
Ի՞նչ էր կատարվում բանակցություններից առաջ
Մոսկվայում և Բրյուսելում բանակցություններին նախորդել են մի շարք իրադարձություններ։ Օգոստոսի սկզբին Ղարաբաղում հերթական էսկալացիան տեղի ունեցավ։ Ռազմական ճնշման արդյունքում Ադրբեջանին հաջողվեց հասնել նրան, որ Լեռնային Ղարաբաղը Հայաստանի հետ կապող միջանցքի երթուղին շտապ փոխվի։ Բացի այդ, դրա հետևանքով Ադրբեջանի վերահսկողության տակ անցան ևս երկու գյուղեր և Լաչին քաղաքը, որով անցնում էր նախկին միջանցքը։
Միաժամանակ վատթարացան Ադրբեջանի և ԱՄՆ-ի հարաբերությունները։ Բաքուն կտրուկ արձագանքեց ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի ամերիկացի նոր համանախագահի նշանակմանը։ Բաքուն դեմ է ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման Մինսկի գործընթացի վերականգնմանը, քանի որ համարում է, որ խնդիրն արդեն իսկ լուծվել է ռազմական ճանապարհով։
ԱՄՆ-ի և Ֆրանսիայի դեսպանների՝ Շուշի այցելելուց հրաժարվելը Բաքվում սուր արձագանք է առաջացրել։ Սա դիտվեց որպես անհարգալից վերաբերմունք Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության նկատմամբ։
Բրյուսելում համաձայնեցնելու են Հայաստանի հետ խաղաղության համաձայնագրի տեքստը պատրաստող աշխատանքային խմբի ստեղծումը։ Փաշինյան—Ալիև հանդիպման նախօրեին այս մասին հայտարարել է Ադրբեջանի նախագահի խորհրդական Հիքմեթ Հաջիևը։
Հայ փորձագետները կարծում են, որ առանցքային հարցերի շուրջ կողմերի կարդինալ հակասությունները կխանգարեն դրան։
Հակոբ Բադալյան, քաղաքական մեկնաբան
Խաղաղության պայմանագիրը «սարերի հետևում է»
«Քիչ հավանական է, որ Բրյուսելում պետությունների ղեկավարների և Մոսկվայում սահմանազատման հանձնաժողովների ղեկավարների օգոստոսյան հանդիպումները նշանակալի բեկման հանգեցնեն։ Կողմերի դիրքորոշումներում չափազանց շատ են արմատապես հակադիր մոտեցումները։ Դժվար է պատկերացնել, որ երկու հանդիպումով հնարավոր լինի ոչ միայն հարթել դրանք, այլև մեկնարկել խաղաղության համաձայնագրի քննարկումը։ Ավելին, բացի բուն կողմերի դիրքորոշումներից, առկա են նաև շահերի բախումներ խոշոր խաղացողների՝ միջնորդների միջև։ Սա ոչ միայն Բրյուսելն ու Մոսկվան են, այլև Վաշինգտոնն ու Մոսկվան։
Ամերիկացի համանախագահի նշանակման համատեքստում ԱՄՆ վերջին հայտարարություններում ասվում է, որ Վաշինգտոնն ունի իր առաջարկները, հիմնական ուղերձներն ուղղված են Բաքվին։ Սա խոսում է այն մասին, որ խաղաղության համաձայնագրի շուրջ բովանդակային աշխատանք մոտ ապագայում չի նախատեսվում»։
Հակասությունների հիմքով համաձայնագիր չես կնքի
«Հայաստանի և Ադրբեջանի դիրքորոշումներում կան բազմաթիվ հակասություններ, հիմնականներից մեկը տարածաշրջանային հաղորդակցությունների ապաշրջափակման խնդիրն է, որում կան ադրբեջանական «միջանցքային» հավակնություններ։ Այստեղ բարդ քննարկումներ են ընթանում, ինչի մասին վկայում է Իրանի արձագանքը։
Նոյեմբերի 9-ի եռակողմ հայտարարության մեջ, որը վերջ դրեց 2020 թվականի Ղարաբաղյան պատերազմին, ասվում է, որ Հայաստանը երաշխավորում է Ադրբեջանի արևմտյան շրջանների և Նախիջևանի միջև տրանսպորտային հաղորդակցության անվտանգությունը։ Ադրբեջանն այս դրույթը մեկնաբանում է հետևյալ կերպ. անխոչընդոտ տեղաշարժը նշանակում է, որ այդ ճանապարհը չի վերահսկվելու Հայաստանի կողմից։ Ըստ այդմ, Բաքուն պահանջում է ճանապարհ հայկական Մեղրի քաղաքով՝ այն անվանելով «Զանգեզուրյան միջանցք»։
Հայաստանի իշխանությունները հայտարարում են, որ պատրաստ են ապաշրջափակել հաղորդակցությունը, սակայն պատրաստ չեն կորցնել ինքնիշխանությունը տրամադրվող ճանապարհների նկատմամբ։ «Միջանցք» տերմինը ենթադրում է ինքնիշխան վերահսկողության կորուստ, սակայն եռակողմ հայտարարության մեջ նման եզրույթ չի հիշատակվում։
Իրանն արդեն մի քանի անգամ ամենաբարձր մակարդակով հայտարարել է, որ թույլ չի տա փոփոխություններ Հայաստանի հետ սահմանին։
Հակասություններ կան նաև սահմանազատման և սահմանագծման հարցում։ Ամենասուր հարցը Լեռնային Ղարաբաղի խնդիրն է։ Մասնավորապես՝ Արցախի կարգավիճակի, իրավիճակի կառավարման, պաշտպանության, հենց բանակի հարցերը։ Այստեղ կողմերի հակասությունները բացարձակ հակադիր են։
Միևնույն ժամանակ, հակասություններ կան տարածաշրջանում ազդեցության համար պայքարող խոշոր խաղացողների միջև։ Մոսկվան փորձում է պահպանել իր ազդեցությունը, ԱՄՆ-ը փորձում է սահմանափակել և թուլացնել Ռուսաստանի ազդեցությունը։ ԱՄՆ-ի գործողություններում որոշակի ճնշում կա Իրանի վրա՝ միջուկային գործարքի իր պայմանները թելադրելու համար։ Թուրքիան փորձում է խաղալ այս երկու գործընթացների, Վաշինգտոնի և Մոսկվայի հակասությունների միջև»։
Արևմուտքի և Մոսկվայի միջև
«Հայաստանի համար առանցքային և ցավոտ հարցերն ընկած են խոշոր խաղացողների ռազմավարական պայքարի հիմքում։ Օրինակ, նույն Ղարաբաղի հարցում, եթե Ռուսաստանին ձեռնտու լիներ այսօր լուծել Արցախի կարգավիճակի հարցը, ԱՄՆ-ը հակառակը կաներ։ Ամերիկան ինքը կառաջարկեր կարգավիճակի հարցը թողնել հետոյի և լուծել միայն հումանիտար խնդիրները։
Ռուսները կարգավիճակի հարցի հետաձգումը դիտարկում են որպես այս հարցում իրենց ազդեցությունը պահպանելու հնարավորություն։ Ռուսաստանը ցանկանում է թողնել սուր խնդիրները, ձգձգել դրանց լուծումը, քանի որ զբաղված է Ուկրաինայով և նախընտրում է քիչ ուշադրություն դարձնել Կովկասին։
Իսկ ԱՄՆ-ն Բաքվին առաջարկում է լուծել բոլոր հարցերը, որոնք կազատեն տարածաշրջանը ռուսներից, քանի որ դրանց լուծումով ավելի հեշտ կլինի դուրս բերել ռուսական զորքերը։ Բնականաբար, դրա համար ԱՄՆ-ն պետք է Բաքվին ավելի գրավիչ առաջարկ անի, քան ռուսները։
Նույն Մեղրիով անցնող «միջանցքի» հարցում։ Մենք քիչ թե շատ գիտենք, թե ինչ են առաջարկում ռուսները՝ Ղարաբաղի վերաբերյալ եռակողմ հայտարարության 9-րդ կետի համաձայն՝ Հայաստանը տրամադրում է ճանապարհը, իսկ ռուսները վերահսկում են ադրբեջանական և թուրքական ապրանքների տեղափոխումը։ Ակնհայտ է, որ Ռուսաստանը չի ցանկանում այդ միջանցքը տալ Ադրբեջանին և Թուրքիային։
Թե ինչ է առաջարկում ԱՄՆ-ն այս հարցում, պարզ չէ։ Հաղորդվում է, որ Արևմուտքն առաջարկում է օգնություն, որը կհեշտացնի կապի ապաշրջափակման իրականացումը, կապահովի տեխնիկական աջակցություն։ Թե դա ինչ է նշանակում, դժվար է ասել: Բայց, ըստ երևույթին, մոտեցումները կրկին տարբեր են, քանի որ Իրանը խոսում է «հայ-իրանական սահմանը փակելու անընդունելիության մասին»։
Արդյո՞ք Արևմուտքը Բաքվին առաջարկում է ինչ-որ միջազգային մեխանիզմների դիմաց հրաժարվել հայտարարության 9-րդ պարբերությունից, այն է՝ ռուսական վերահսկողությունից, հայտնի չէ։
Նման պայմաններում դժվար է պատկերացնել խաղաղության համաձայնագրի շուրջ որևէ աշխատանք։ Բայց եթե Բրյուսելում և Մոսկվայում տեղի ունենալիք հանդիպումները նպաստեն տարածաշրջանում կայունության պահպանմանը և թույլ չտան իրավիճակի սրացում, ապա արդեն կարելի է խոսել դրական արդյունքի մասին»։
«Առևտուրը» տեղին է
«Ես հեռու եմ այն մտքից, թե Բաքուն այնքան միամիտ է, որ որոշեց արկածախնդրության գնալ՝ իրեն թույլ տալով կոպիտ տոնով խոսել ԱՄՆ-ի հետ։ Միևնույն ժամանակ, ես հեռու եմ այն մտքից, որ Բաքվին մեծապես վախեցրել է ամերիկացի նոր համանախագահի նշանակման և ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի վերականգնման մասին հայտարարությունները։ Ռուսներն այդ ֆորմատով չեն աշխատելու, ուստի Մինսկի խումբը չի վերականգնվի։
Ամենայն հավանականությամբ, խոսք է գնում «առևտրի» մասին: Ամերիկյան արձագանքների մեջ կան ենթատեքստեր, ԱՄՆ-ն ցանկանում է Բաքվին իր կողմ քաշել։ Վաշինգտոնն ասում է՝ ընդունեք մեր առաջարկները և երեք տարի հետո մենք դուրս կբերենք ռուսական զորքերը տարածաշրջանից։
Վաշինգտոնին այժմ առանձնապես պետք չէ վերակենդանացնել Մինսկի խումբը, մանավանդ որ նրանք հասկանում են՝ դա իրատեսական չէ։ Բոլոր հայտարարություններն արվում են «առևտրի» համար, և Բաքուն, դա շատ լավ իմանալով, իրեն թույլ է տալիս կոպիտ հայտարարություններ անել։ Իսկ առևտրի առարկան մենք ենք, քանի որ Բաքվի համար հենց մեր հարցն է շատ զգայուն, հետևաբար, նրան առաջարկություններ են արվում մեր հարցերի վերաբերյալ»։
Հովսեփ Խուրշուդյան, քաղաքական վերլուծաբան
Ռուսաստանը Ղարաբաղի հարցը թողնում է հետոյի
«Ակնհայտ է, որ Ռուսաստանը բացարձակապես շահագրգռված չէ ղարաբաղյան կարգավորմամբ։ Այդ հարցում նրա և Ադրբեջանի մոտեցումները համընկնում են, բայց մասամբ։ Բաքուն առհասարակ հրաժարվում է ճանաչել Ղարաբաղի հարցի գոյությունը՝ հայտարարելով, որ խնդիրը լուծված է, սա Ադրբեջանի տարածքն է, իսկ բնակչությունը, եթե ուզում է, թող ենթարկվի, եթե ոչ՝ թող հեռանա։
Ռուսաստանի դիրքորոշումը հետևյալն է. նա ընդունում է, որ խնդիրն առկա է, բայց առայժմ չի պատրաստվում քննարկել այն և պլանավորում է հետաձգել հարցն այնքան, մինչև ավելի լավ ժամանակները։ Ռուսաստանի Դաշնությունը փորձում է պահպանել իր տեղը տարածաշրջանում՝ պահպանելով ազդեցության լծակը թե՛ Բաքվի, թե՛ Երևանի վրա։ Ուստի Ռուսաստանը ոչ մի կերպ շահագրգռված չէ փոխել իր համար նպաստավոր ստատուս քվոն, որը ներառում է նաև այստեղ իր զորքերի առկայությունը»։
Արևմուտքն ուզում է տեղում և հենց հիմա
«Եվրոպացիներն ու ամերիկացիները դա հասկանում են և հետևաբար կարծում են, որ խնդիրը պետք է լուծվի արմատապես և որքան արագ, այնքան լավ։ Այս առնչությամբ Եվրոպական խորհրդի նախագահ Շառլ Միշելն իր մամուլի քարտուղարի միջոցով ասում է, որ «պետք է վերադառնալ խնդրի արմատներին և լուծել դրանք»։
Ամերիկացիները ևս հանդես են գալիս նմանատիպ հայտարարությամբ՝ ասելով, որ խնդիրը չի լուծվել, և պետք է հիմնովին, գլոբալ և համապարփակ լուծում տալ դրան։ Ամերիկացի՝ բարձրաստիճան ու ազդեցիկ դիվանագետի նշանակումը որպես համանախագահ հենց այդ մասին է խոսում։
Սա վկայում է ԱՄՆ-ի այս հարցում ակտիվացման և այն մասին, որ Միացյալ Նահանգները նախատեսում է ճնշում գործադրել Ադրբեջանի վրա՝ նրան ղարաբաղյան կարգավորման բանակցային սեղանի շուրջ նստեցնելու համար։ Այս համատեքստում ուշագրավ է նաև այն, որ Ամերիկայի և Ֆրանսիայի դեսպանները հերթական անգամ հրաժարվեցին մասնակցել Շուշիում Ադրբեջանի իշխանությունների կազմակերպած միջոցառմանը։
Արևմուտքը հայտարարում է, որ Ղարաբաղի հարցին քաղաքական լուծում է պետք՝ նկատի ունենալով ԼՂ-ի կարգավիճակի հարցը։ Փաստ չէ, որ դա անկախությունն է լինելու։ Ամեն ինչ կախված է Արցախում ապրող հայերի հետ խաղաղ գոյակցության վերաբերյալ Ադրբեջանի մոտեցումներից ու պատրաստակամությունից։ Բայց այսօր այնպիսի տոտալ այլատյացություն, հայատյացություն, ռասիզմ և հայ բնակչության էթնիկ զտումների ցանկություն է տիրում Ադրբեջանում, որ չեմ կարծում, թե եվրոպացիները հնարավոր համարեն Լեռնային Ղարաբաղը թողնել նման Ադրբեջանում»։
Կամ ժողովրդավարություն, կամ «Կոսովո»
«Արևմուտքն Ադրբեջանին առաջարկում է գնալ ժողովրդավարության ճանապարհով. այդ դեպքում Արցախի խնդիրը ինքնաբերաբար կցվում է ժողովրդավարական գործընթացներին և դառնում Բաքվի վրա ճնշում գործադրելու լծակ Արևմուտքի ձեռքում։ Հակառակ դեպքում Ադրբեջանը կորցնում է Լեռնային Ղարաբաղը։
Ադրբեջանի ժողովրդավարացման դեպքում Բաքուն չի կարողանա իրականացնել հայերի էթնիկ զտումներ, քանի որ ինքնաբերաբար կհամաձայնի միջազգային ուժերի մուտքին, ինչպես նաև Արցախի այնպիսի կարգավիճակին, որը լիարժեքորեն կերաշխավորի հայերի անվտանգությունը։ Ըստ էության, հենց դա էլ նախատեսված էր 1997 թվականի փաթեթային համաձայնագրով։
Եթե Ադրբեջանը չգնա ժողովրդավարական ճանապարհով, վստահ եմ, որ միջազգային հանրությունը և Արևմուտքը նրան կպարտադրեն Կոսովոյի սցենարը, դրա համար արդեն իսկ իրավական և քաղաքական փաթեթներ են նախապատրաստվում Եվրախորհրդարանում, Մարդու իրավունքների եվրոպական և Հաագայի միջազգային դատարաններում»։
Հայ-ադրբեջանական բանակցություններ
