Հայկանուշ անունով աղջիկը, կամ գտեք 10 նմանություն
Նկարչուհին անիմացիայի միջոցով ուզում է ցույց տալ, թե որքան նման են հայ և ադրբեջանցի ժողովուրդները, և օգնել նրանց ազատվել «թշնամու կերպարից»
Ֆիդան Ախունդովան նկարչուհի է Բաքվից, որն ապրում է Բեռլինում։ Միայն վերջերս կարողանալով ամբողջությամբ ազատվել հայերի մասին կարծրատիպերից՝ նա որոշել է ուրիշներին էլ օգնել նույն ուղին անցնել։ Այժմ Ֆիդանն աշխատում է մի անիմացիոն նախագծի վրա, որի նպատակը հայերին և ադրբեջանցիներին ցույց տալն է, թե որքան նմանություններ կան նրանց միջև։
«Ինչպես ադրբեջանցիների մեծ մասը, որոնց մանկությունն անցել է 1990-ականներին, ես շատ եմ լսել, թե ինչ դաժանությամբ և բարբարոս ձևով են սպանել Խոջալուի բնակիչներին։ Դպրոցում և հեռուստացույցով ես կադրեր եմ տեսել այդ իրադարձությունների մասին, լսել մեծերի պատմած սարսափելի պատմությունները։
Չէի ասի, որ դա մեջս ատելություն է առաջացրել, բայց նախապաշարմունք հաստատ ձևավորել է։
Բաքվում ապրելու տարիներին ես երբեք հայերի հետ չեմ փշվել, չեմ տեսել նրանց և ընդհանրապես պատկերացում չեմ ունեցել, թե ինչ է իրենից ներկայացնում ժամանակակից Հայաստանն ու այնտեղի մարդիկ։ Եվ եթե համացանցում «յան»-ով վերջացող ազգանուն եմ տեսել, անկախ ինձնից, զգացել եմ սարսուռ և խուճապի հասնող վախ։
Խոջալուն ադրբեջանցիներով բնակեցված քաղաք է, որտեղ, ադրբեջանական կողմի պաշտոնական տվյալներով, 1992 թ-ին սպանվել է քաղաքի ավելի քան 600 բնակիչ (անկախ աղբյուրների հաշվարկով՝ 485), հարյուրավոր մարդիկ են վիրավորվել և գերեվարվել։ Խոջալուի իրադարձություններն Ադրբեջանում համարվում են Ղարաբաղյան առաջին պատերազմի ամենաարյունալի դրվագներից։ Ադրբեջանն ուզում է, որ միջազգային հանրությունն դրանք ճանաչի որպես ցեղասպանություն։ Հայկական կողմը պնդում է, որ Խոջալուի դեպքերը կազմակերպվել են ադրբեջանական ընդդիմության կողմից՝ երկրում հեղաշրջում իրականացնելու համար։ Ողբերգությունը որպես փաստարկ է օգտագործվում երկու ժողովուրդների միջև «վենդետայի» ադրբեջանցի կողմնակիցների կողմից։ Հայկական կողմը դրան հակադրում է 1988 թ-ին Սումգայիթ ադրբեջանական քաղաքում տեղի ունեցած հայկական ջարդերն, ինչպես նաև Բաքվի հայկական ջարդերը 1990 թ-ին։ Այդ մասին մանրամասն կարելի է կարդալ այստեղ։
Առաջին անգամ հակամարտության մասին ես սկսեցի լրջորեն մտածել և փորձեցի իրավիճակը վերլուծել երևի 20 տարեկանում, երբ մանկական խմբակում նկարչություն էի դասավանդում։ Մի անգամ փետրվարին՝ Խոջալուի ողբերգության հերթական տարելիցին, աշակերտներիցս մեկը դասի եկավ խոժոռ դեմքով և հայտնեց, որ ատում է հայերին, «որովհետև նրանք սպանել են մեր երեխաներին»։
Ես հասկանում էի, թե որտեղից է նա լսել դա․ հավանաբար, մանկապարտեզում նրան պատմել են, թե ովքեր են հայերը, և թե ինչպես է «պետք» վերաբերվել նրանց։ Հնգամյա աղջնակից այդպիսի բան լսելը շատ տհաճ էր և վախեցնող։
Եվ այդ ժամանակ ես, տրվելով հույզերին, սկսեցին հընթացս հորինել և պատմել նրան Հայկանուշ անունով մի աղջկա մասին, որը նույնպիսի խուճուճներ և մուգ աչքեր ունի, ինչպես նա։ Պատմեցի, որ Հայկանուշը սովորում է նկարել, մայրը քնելուց առաջ հեքիաթներ է պատմում նրան։ Եվ վերջում ավելացրի, որ այդ աղջնակը, որը նման է նրան, ապրում է Հայաստանում։
Հազիվ թե դա ինչ-որ ներգործություն ունեցավ, բայց հուսով եմ, որ կարողացա երեխայի մեջ գոնե մի քիչ սասանել այն համոզմունքը, թե համատարած բոլոր հայերն արյունարբու մարդասպաններ են, որոնց պետք է ատել։
Ինձ համար էլ էր այդ մտքի գիտակցումը դեռ առջևում։
25 տարեկանում ես կրթաթոշակ ստացա և Գերմանիա մեկնեցի։ Սկզբում նկարչական մասնագիտությամբ ավարտեցի մագիստրատուրան, հետո ընդունվեցի մանկավաժական ֆակուլտետ։ Մի անգամ կրթաթոշակ ստացողների հանդիպմանը պատահաբար սկսեցի շփվել ռուսախոս մի աղջկա հետ։ Պարզվեց՝ հայ էր։
Երբ երկուսս էլ իմացանք՝ ով ով է, նա շատ լարվեց, ես էլ էի շփոթված։ Բայց, այնուամենայնիվ, մենք կարողացանք հարթել իրավիճակն ու խաղաղ բաժանվել։
Դա «իսկական» հայի հետ շփման իմ առաջին փորձն էր։ Հաջորդ անգամ այդպիսի հնարավորություն ընձեռվեց միայն մի քանի տարի անց։
Երբ սկսվեց Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմը, ես տեղս չէի գտնում։ Այո, հայրենիքը չէր բավարարում իմ հոգևոր պահանջմունքները, ես հեռացել էի այնտեղից և լավ էի զգում Բեռլինում, բայց, միևնույն է, այդպիսի պահերի անհնար է անտարբեր լինել։ Չափազանց ցավոտ է այն միտքը, որ ինչ-որ մեկն այնտեղ զոհվում է, տանջվում, վախենում։
Այդ ամենի մասին ուզում էի ինչ-որ մեկի հետ խոսել, և ընկերուհիս ֆեյսբուքյան մի խումբ խորհուրդ տվեց, որտեղ հայերն ու ադրբեջանցիները շփվում են, այսպես ասած, «մարդավարի»։
Ես միացա խմբին, և դա մի լավ «մաքրեց» գիտակցությունս։ Օրինակ՝ իմացա, որ որոշ սարսափելի միֆեր, որոնք մեր վզին փաթաթում էր Ադրբեջանի քարոզչությունը, ոչ այլ ինչ են, քան միֆեր։ Իսկ հայերն, իրենց հերթին, ադրբեջանցիներից ինչ-որ մանրամասներ էին իմանում Խոջալուի ողբերգության մասին, որոնք նախկինում երբեք չեն իմացել։
Անցյալը քննարկելով, համեմատելով մեր ունեցած տվյալները, մեզ համար տհաճ փաստեր իմանալով (նրանք՝ Խոջալուի մասին, մենք՝ Սումգայիթի)՝ մենք ավելի հստակ էինք հասկանում, որ, նախ, երկու ժողովուրդներին միմյանց դեմ են հանել նրանք, ում դա ձեռնտու էր։ Երկրորդ հերթին՝ որ չի կարելի ողջ մեղքը գցել միայն մի կողմի վրա և հերքել ամեն ինչ։
Խոջալուի ողբերգությունը շատ ծանր վերք է ադրբեջանցիների համար։ Բայց չի կարելի ծայրահեղության հասցնել ատելությունը մի ողջ ժողովրդի նկատմամբ, ինչն այն ժամանակ արել են ազգայնականները։
Այդ խմբի մի քանի հայուհիների հետ մենք հետո նույնիսկ հանդիպել ենք այստեղ՝ Բեռլինում։ Եվ ես տեսել եմ հիանալի աղջիկների, որոնց հետ շփման շատ թեմաներ ունեմ։ Փաստացի հանդիպել են այն Հայկանուշ անունով աղջկան, որին ժամանակին հորինել էի։
Այդ օրվանից քարոզչության շղարշը ցրվեց, և անհետացավ «թշնամու կերպարը»։
Այդպես էլ առաջացավ հայ և ադրբեջանցի երկու երեխաների օրինակով անիմացիա սարքելու գաղափարը՝ երկու ժողովուրդների նմանությունը ցույց տալու համար։ Ես տեղեկություններ եմ հավաքում հայ հասարակության, մարդկանց առօյա կյանքի մասին և զուգահեռներ անցկացնում ադրբեջանցիների հետ։
Ըստ էության՝ դիտողի համար պետք է բացվի նույնիսկ ոչ թե պատուհան, այլ հայելի, որին նայելիս նա կհասկանա, թե որքան նման են մենք, որքան նման են մեր խնդիրները, մտածողությունը, թեև մենք դա ոչ մի կերպ չենք նկատում։
Անիմացիա սարքելը շատ աշխատատար է, և ես ամեն ինչ ինքս եմ անում, այնպես որ, այս ամենը մի երկու տարի կտևի։ Ինձ համար դա որոշ առումով նաև մեղքի զգացումը ճնշելու փորձ է, որը զգում եմ նրա համար, որ լիովին բարեկեցիկ կյանքով եմ ապրում Բեռլինում, մինչդեռ իմ հայրենակիցներն Ադրբեջանում բազում տարաբնույթ խնդիրներ ունեն, այդ թվում՝ պատերազմի հետ կապված։
Միակ ավանդը, որ կարող եմ ունենալ Ղարաբաղյան հակամարտության լուծման մեջ, ստեղծագործություններս են։ Թեև արվեստը՝ անիմացիա լինի, գրքեր կամ այլ բաներ, չի կարող այդ տեսակ հակամարտություն լուծել։
Ստեղծագործ մարդիկ դրանով զբաղվում են հիմնականում իրենց համար։ Լավագույն դեպքում՝ նրանց արվեստը հարյուր մարդու կստիպի մտածել։ Բայց ոչ ավելին։
Հակամարտությունը կարող են լուծել միայն քաղաքական գործիչները, և նրանց հարցում ես առանձնապես պատրանքներ չունեմ։ Պետական քարոզչությունն էլ միշտ ուժեղ է լինելու մարգինալ խաղաղարար նախագծերից։
Բայց նորից շեշտեմ, ես անում եմ այն, ինչ կարող եմ, որովհետև ուզում եմ գոնե մի բան անել։ Նախևառաջ՝ ինձ համար։ Իսկ եթե դա ազդի էլի ինչ-որ մեկի վրա, ավելի լավ»։
Այս պատմությունը «Հետագծեր» մեդիա նախագծի մասնիկն է: Այն պատմում է մարդկանց մասին, ում կյանքի վրա ազդեցություն են թողել Հարավային Կովկասի հակամարտությունները: Նախագծի մեջ ներգրավված են հեղինակներ և խմբագիրներ ողջ Հարավային Կովկասից, այն չի սատարում ոչ մի հակամարտության ոչ մի կողմի: Նախագիծն իրականացվում է GoGroup Media և International Alert կազմակերպությունների կողմից` Եվրամիության աջակցությամբ։
