Հայոց ցեղասպանություն․ ի՞նչ են պահանջում Թուրքիայից զոհերի սերունդները 106 տարի անց
Ապրիլի 24–ին Հայաստանում պաշտոնապես նշվում է ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օրը։
Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում անցած դարասկզբին տեղի ունեցած զանվածային կոտորածն է։ Մինչ այդ Օսմանյան կայսրության տարածքում ապրում էր շուրջ երկուսուկես միլիոն հայ։ Սպանությունների և զանվածային արտաքսման հետևանքով նրանց կեսից ավելին զոհվել է։ Հարյուր հազարավոր հայեր տեղափոխվել են այլ երկրներ ցամաքով և ծովով։ Հենց այդ իրադարձություններից հետո են ձևավորվել հայկական մեծ համայնքներն աշխարհի տարբեր անկյուններում։
Հայաստանը, մի քանի արևմտյան երկրներ և միջազգային կազմակերպություններ այդ իրադարձությունները պաշտոնապես ցեղասպանություն են անվանում։ Թուրքիան նման ձևակերպումը կտրականապես մերժում է։
Հակիրճ՝ այն պատմության մասին, որը տևում է արդեն 106 տարի․ ինչպե՞ս է ցեղասպանության թեման դադարել արգելված լինել խորհրդային Հայաստանում, Թուրքիայի հետ հարաբերությունները՝ վերջին տարիներին, ինչո՞ւ է անհրաժեշտ ցեղասպանության փաստի ճանաչումը։
Ցեղասպանությունն ու խորհրդային իշխանությունը
Խորհրդային Միությունում ցեղասպանության մասին որևէ հիշատակում անհնար էր, այն նույնիսկ կարող էր քրեական հետապնդման հանգեցնել։ Իրավիճակը փոխվեց 1965 թ-ին։ Հայաստանի Կոմունիստական կուսակցության կենտկոմի առաջին քարտուղար Յակով Զարոբյանը կարողացավ Հայաստանում ողբերգական իրադարձությունների 50–րդ տարելիցը նշելու համար ստանալ խորհրդային բարձրագույն էլիտայի համաձայնությունը։
Շատերը կարծում են, որ դա հնարավոր դարձավ, որովհետև խորհրդային ռեժիմն ավելի մեղմ էր դարձել Ստալինի մահվանից հետո, սկսվել էր այսպես կոչված «խրուշչովյան ձնհալը»։
Սակայն համաձայնությունը տրվել էր մեկ պայմանով․ միջոցառումների անցկացման ընթացքում տարածքային հարց չի բարձրացվելու։ Խոսքն այն հողերի մասին է, որտեղ ապրում էին հայերը՝ մինչ Թուրքիայից արտաքսվելը։ Մարդիկ ինչ–որ ձևով իմացել էին Մոսկվայի պահանջի մասին։ Երևանում սկսեցին թռուցիկներ բաժանել՝ ապրիլի 24–ին Լենինի հրապարակում բողոքի հանրահավաքի մասնակցելու կոչով։
Ըստ ականատեսների վկայությունների՝ հանրահավաքին մասնակցեցին տասնյակ հազարավոր մարդիկ։ Միլիցիայի փորձը ցրել այն՝ արդյունք չտվեց․ բազմահազարանոց ամբոխը նստեց ասֆալտին՝ անտեսելով հրապարակից հեռանալու պահանջը։
Մի քանի ամիս անց Յակով Զարոբյանը հեռացվեց պաշտոնից։ Հնարավոր է, հենց այդ պատճառով, որ իր վրա էր վերցրել ողջ պատասխանատվությունը՝ հիշատակի միջոցառումներն անցկացնել առանց որևէ միջադեպի։
Սակայն արդեն երկու տարի անց Երևանի Ծիծեռնակաբերդի բլրում ցեղասպանության զոհերի հուշարձան բացվեց։
Հենց այստեղ են մարդիկ ապրիլի 24–ին ծաղիկներ և մոմեր բերում, այդ օրը Հայաստան են ժամանում Սփյուռքի հազարավոր ներկայացուցիչներ աշխարհի տարբեր երկրներից։
Հաջորդ քայլը՝ «հիշում ենք և պահանջում»
«Հիշողությունն, անգամ պատմականը, փոխվում է։ Ցեղասպանությունից հետո առաջին 50 տարում գերակշռում էր կորուստների մասին հիշողությունը։ Հայրենիքի, անթիվ կյանքերի, մշակութային ժառանգության և այլնի կորուստը։ Միաժամանակ, միշտ ընկալում է եղել, որ մենք դիմադրել ենք և վերապրել։ Խորհրդային տարիներին մեզ այն միտքն էին ներշնչում, թե լիակատար ոչնչացումից մեզ իբր փրկել է խորհրդային իշխանությունն ու եղբայրական ռուս ժողովուրդը։ Հիշողությունը սկսեց կարգավորվել 1968 թ–ից», — կարծում է Հայոց ցեղասպանության թանգարան–ինստիտուտի տնօրեն Հարություն Մարությանը։
Նա վստահ է․ դեռ քսաներորդ դարի վերջին հայ ժողովուրդը կարողացավ հաղթահարել այսպես կոչված «զոհի բարդույթը»։
Արդեն 2015 թ–ին ողբերգական իրադարձությունների 100-րդ տարելիցի հիշատակի միջոցառումներն անցկացվեցին արդեն ոչ թե ազգային սգո ոգով, այլ նոր կարգախոսով՝ «Հիշում եմ և պահանջում»։ Իշխանություններն ու հայ հասարակությունն առաջին անգամ միաբերան սկսեցին խոսել պահանջների մասին։
Այդ ի՞նչ պահանջներ են և ո՞ւմ են ուղղված։ Օսմանյան կայսրության իրավահաջորդը Թուրքիան է, այդ պատճառով էլ բոլոր պահանջները վերաբերում են այդ պետությանը, պատասխանում է պատմաբան, 2000-2006 թթ–ին Կանադայում Հայաստանի դեսպան Արա Պապյանը․
«Ի՞նչ ենք մենք պահանջում։ Այս հարցին միանշանակ պատասխան չկա։ Այո, մենք պահանջում ենք ճանաչել և դատապարտել ցեղասպանությունը։ Սակայն չեմ կարծում, որ մենք պետք է սահմանափակվենք միայն դրանով։ Դեռևս մինչև նախորդ դարի 60-ական թվականները մարդիկ, եթե հանրային կերպով չէին խոսում տարածքային հավակնությունների մասին, ապա իրենց մեջ այդպես էին զգում»։
Արա Պապյանի մոտեցումը շատերը չեն կիսում երկրում, սակայն նա վստահ է, որ անկախ Հայաստանը պետք է որոշակի տարածքների նկատմամբ իրավունքները վերականգնելու նպատակ ունենա։ Այդ գործընթացը պետք է հիմնված լինի միջազգային իրավունքի վրա։
Ոչ լավագույն հարաբերություններ
«1991թ. դեկտեմբերի 24-ին Թուրքիան պաշտոնապես ճանաչել է Հայաստանի Հանրապետությունը, սակայն մինչ օրս հրաժարվում է դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատել Հայաստանի հետ։ 1993թ. Թուրքիան միակողմանի փակել է օդային և ցամաքային սահմանը Հայաստանի հետ։ Միջազգային հանրության ճնշման ներքո օդային սահմանը վերաբացվել է 1995-ին։ Ցամաքային սահմանի վերաբացմանը և դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատմանը խոչընդոտում են Թուրքիայի կողմից առաջ քաշված մի շարք նախապայմաններ», — այսպես էն որակվում Հայաստանի և Թուրքիայի միջև հարաբերությունները Հայաստանի արտգործնախարարության կայքում։
Անընդունելի նախապայմաններից մեկը հենց Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչումից հրաժարվելն է։
2008 թ–ին հարաբերությունների կարգավորման փորձ ձեռնարկվեց, որը ստացավ «ֆուտբոլային դիվանագիտություն» անվանումը։ Հայաստանի նախագահ Սերժ Սարգսյանն իր թուրք գործընկեր Աբդուլա Գյուլին Հայաստան հրավիրեց՝ երկու երկրների հավաքականների միջև ֆուտբոլային խաղը դիտելու։ Տարբեր մակարդակի մի քանի հանդիպումների արդյունքում արձանագրություններ մշակվեցին, որոնք ենթադրում էին առանց նախապայմանների հարաբերությունների կարգավորում։
2009 թ–ի հոկտեմբերի 10–ին երկու երկրների արտգործնախարարները Ցյուրիխում ստորագրեցին «Դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատման մասին» և «Հայաստանի Հանրապետության և Թուրքիայի Հանրապետության միջև հարաբերությունների զարացման մասին» արձանագրությունները։ Սակայն դրանց ստորագրումից հետո Թուրքիան հրաժարվեց ձեռք բերված պայմանավորվածություններից և իր խորհրդարանում փաստաթղթերի վավերացումը պայմանավորեց Ղարաբաղյան խնդրի կարգավորմամբ։
2010–ին Թուրքիայի նախագահը հրամանագիր ստորագրեց արձանագրությունների վավերացման գործընթացի կասեցման մասին։ 2015 թ–ին արձանագրությունները հետ կանչվեցին Հայաստանի խորհրդարանից, իսկ 2018 թ–ին նախագահ Սերժ Սարգսյանը հրամանագիր ստորագրեց արձանագրությունների կնքման ընթացակարգի դադարեցման մասին։
Արդյո՞ք հնարավոր է հաշտվել
Առանց որևէ նախապայմանի հարաբերությունների կարգավորման 2008 թ–ի նախաձեռնությունը կոշտ քննադատության արժանացավ Հայաստանում։ Ընդ որում, ոչ միայն քաղաքական շրջանակներում, այլև հասարակությունում։ Հայաստանում շատերն են կարծում, որ Թուրքիայի հետ երկխոսությունը հնարավոր է միայն Անկարայի կողմից ցեղասպանության պաշտոնական ճանաչումից հետո։ Դրա հետ համաձայն է Հայոց ցեղասպանության թանգարան–ինստիտուտի տնօրենը․
«Հաշտեցումը ենթադրում է ճանաչում, դատապարտում և փոխհատուցում։ Հաշտեցումը հնարավոր չէ առանձին խմբերի միջև, որոնք միմյանց տեսնում են մի քանի ժամ, քաղաքական գործիչների միջև։ Այն պետք է կայանա երկու ժողովուրդների միջև։ Այդ գործընթացի որևէ տարր այսօր ես չեմ տեսնում»։
Ինչո՞ւ Թուրքիան չի ճանաչում Հայոց ցեղասպանությունը, ինչպես ժամանակին Հոլոքոստի՝ հրեա բնակչության զանվածային կոտորածի փաստն ընդունել է Գերմանիան։ Ըստ Արա Պապյանի՝ գլխավոր պատճառը հնարավոր տարածքային հավակնություններն են․
«Հոլոքոստի դեպքում բնաջնջվել է հրեա բնակչությունը, որն ապրում էր հայրենիքից դուրս։ Եվ այդ հարցում երբեք տարածքային բաղադրիչ չի եղել։ Իսկ հայոց ցեղասպանության դեպքում պետք է հասկանալ, որ մարդկանց բնաջնջել են և արտաքսել իրենց իսկ հողերից։ Եվ, իհարկե, վախ կա, որ ճանաչմանը կարող է հետևել նյութական փոխհատուցումը՝ միլիարդավոր դոլարներ»։
Հայաստանի իշխանությունները երբեք տարածքային հավակնությունների մասին չեն հայտարարել։ Սակայն ժողովուրդը միշտ խոսել է կորցրած հողերի մասին։
«Մենք տարածքային հավակնությունների համար զգալի իրավական հիմքեր ունենք։ Քաղաքական իրավիճակն արագ փոխվում է։ Եվ եթե մենք պատրաստ լինենք և այդ ուղղությամբ հետևողական աշխատանք տանենք, ապա կկարողանանք օգտվել համապատասխան իրավիճակից», — կարծում է Արա Պապյանը։
Ի՞նչ կտա միջազգային ճանաչումը
Մինչ Թուրքիան շարունակում է մերժման քաղաքականությունը՝ Օսմանյան կայսրությունում զանգվածային կոտորածը ցեղասպանություն ճանաչելու մասին բանաձևեր են ընդունում այլ պետություններ և միջազային կազմակերպություններ։
Երևանում հայտարարում են, որ շարունակելու են աշխատել միջազային ճանաչման ուղղությամբ։ Իրենց նպատակից չեն հրաժարվում նաև Սփյուռքի հայկական կազմակերպությունները։
«Այս համատեքստում խորհուրդ եմ տալիս մեր պաշտոնատար անձանց երբեք չհայտարարել, որ Հայաստանը Թուրքիայի նկատմամբ տարածքային հավակնություններ չունի», — ասում է Արա Պապյանը։
Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը մեծ գործընթացի միայն սկիզբն է, հավելում է թանգարան–ինստիտուտի տնօրեն Հարություն Մարությանը․
«Ճանաչումը Հայաստանին կտա անվտանգության միջազգային երաշխիքներ։ Դա արտաքին քաղաքականությունում ավելի ազատ գործելու հնարավորություն կապահովի։ Ի վերջո, լուրջ հենք կստեղծվի, որպեսզի պահանջների և հավակնությունների հարցը իրավական հարթություն տեղափոխվի»։
