Հայաստանը պատրա՞ստ է ճանաչել Կարսի պայմանագիրն ու դրանով ամրագրված հայ-թուրքական սահմանը․ կարծիքներ
Հայաստանը և Կարսի պայմանագիրը
Հայաստանի հրաժարումը Թուրքիայի և Ադրբեջանի նկատմամբ տարածքային հավակնություններից, ինչը Նիկոլ Փաշինյանն անվանել է տարածաշրջանի խաղաղության պայման, կարծես լինի համաձայնելու պատրաստակամություն 1921 թվականի Կարսի պայմանագրին և դրանով ամրագրված սահմաններին, ինչը Հայաստանը մինչ օրս չի ճանաչել։
Որոշ հայ փորձագետներ նման եզրակացության են հանգում՝ վերլուծելով Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի մտքերը, որոնք հնչել են ապրիլի 18-ին՝ Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևի հայտարարությունների հետ նույն օրը։
Իլհամ Ալիևը Հայաստանից պահանջել էր պաշտոնապես ճանաչել Ղարաբաղը՝ որպես Ադրբեջանի մաս։
Նիկոլ Փաշինյանը հայտարարել է, որ տարածաշրջանում խաղաղություն հնարավոր է, եթե հստակ արձանագրվի 29,8 հազար քառակուսի կիլոմետր տարածքի պատկանելիությունը Հայաստանին, Խորհրդային Հայաստանի տարածքի, որի սահմաններում Հայաստանը անկախություն է ձեռք բերել 1991 թվականին։
Այնուհետև նա ասել է, որ Հայաստանը հրաժարվում է այլ երկրների նկատմամբ տարածքային պահանջներից, և պարզաբանել, որ խոսքը Թուրքիայի և Ադրբեջանի մասին է։
1921 թվականի հոկտեմբերի 13-ին Թուրքիայի Կարս քաղաքում Խորհրդային Ռուսաստանի (ՌՍՖՍՀ) մասնակցությամբ կնքվել է Կարսի բարեկամության պայմանագիրը մի կողմից՝ Հայկական, Ադրբեջանական և Վրացական ԽՍՀ-ների և մյուս կողմից՝ Թուրքիայի միջև։ Պայմանագիրն ուժի մեջ է մտել 1922 թվականի սեպտեմբերի 11-ին, սակայն դրա գործողության ժամկետն այդպես էլ չի հստակեցվել։
Կարսի պայմանագրով նոր սահմաններ հաստատվեցին Խորհրդային Միության և Թուրքիայի միջև։ Կարս, Սուրմալու և Արդահան քաղաքներն անցան Թուրքիային։ Արարատ լեռը նույնպես հայտնվեց Թուրքիայի տարածքում: Նախիջևանը դարձավ Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի մաս, իսկ Աջարիայի շրջանն իր ամենամեծ քաղաքով՝ Բաթումիով մնաց Վրացական ԽՍՀ-ի կազմում: Սահմանն անցնում էր Արաքս և Ախուրյան գետերով։
«Կավկազսկի ուզել» պարբերականը հայ քաղաքագետներին խնդրել է մեկնաբանել իրադարձությունների հնարավոր զարգացումը։
- Ինչպես 27 տարի առաջ հայ զբոսաշրջիկները գնացքով ուղևորվեցին Թուրքիա: Պատմություններ և տեսանյութեր
- Իմ մանկության երկաթգիծը, որը կյանքի փակ ճանապարհների լուռ խորհրդանիշ է ու վկա
- 70 տարի առաջ չէր կարելի նույնիսկ նայել այդ կողմ. Կարսի պայմանագրով Վրաստանի և Թուրքիայի միջև բաժանված գյուղերի ողբերգությունը
- Հայաստան-Թուրքիա․ նոր հնարավորություննե՞ր, թե՞ թշնամանքի շարունակություն։ Թոմաս դը Վաալ
Թուրքագետ Ռուբեն Սաֆրաստյան
«Հայ-թուրքական հարաբերությունները կարող են կարգավորվել, հարցն այն է, թե արդյո՞ք Թուրքիան համաձայն է դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատել, բացել սահմանը: Եթե Թուրքիան շարունակի նախապայմաններ առաջ քաշել, ապա կասկածելի է, որ դա կհաջողվի անել»:
Քաղաքագետ Անդրիաս Ղուկասյան
«Հայաստանի ոչ մի կառավարություն չի հրաժարվի Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչումից։ Իսկ միջազգային հանրությունը նման հրաժարումը կհամարի հարկադրանք։ Ցեղասպանությունն արդեն ճանաչել են աշխարհի տասնյակ երկրներ, մասնավորապես՝ ԱՄՆ-ն ու Ֆրանսիան։ Որպեսզի բացառվեն համազգային նշանակության այնպիսի հարցերի շուրջ շահարկումները, ինչպիսիք են 1915-1923 թվականների Հայոց ցեղասպանությունը և Առաջին Հանրապետության ճակատագիրը, անհրաժեշտ է Սահմանադրությամբ ամրագրել Օսմանյան կայսրությունում և Թուրքիայում Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը, ինչպես նաև Կարսի պայմանագրից հրաժարումը։
Հայաստանը օկուպացվել էր քեմալական Թուրքիայի և բոլշևիկյան Ռուսաստանի կողմից, ինչի արդյունքում Հայաստանը կորցրել էր իր ինքնիշխանությունը, և նրան պարտադրվել էր Կարսի անօրինական պայմանագիրը»։
Քաղաքագետ Արմեն Հովհաննիսյան
«Ոչ մի հայ քաղաքական գործիչ չի խոսի Կարսի պայմանագրի վավերացման մասին։ Հայ-թուրքական հարաբերությունները լավագույն դեպքում կարող են լինել հունա-թուրքական հարաբերությունների մակարդակում։ Սահմանը կբացվի, հնարավոր է, որ Հայաստանը նույնպես միանա արևմտյան երկրների դաշինքին։ Բայց թշնամանքը կպահպանվի։
Եվ մենք անընդհատ զինվելու ենք՝ պատրաստվելով պատերազմի, ինչպես դա տեղի է ունենում Հունաստանի և Թուրքիայի դեպքում։ Նրանց միջև կան հարաբերություններ հարյուրավոր ոլորտներում, բայց թշնամանքը պահպանվում է։ Նույնը կլինի Հայաստանի և Ադրբեջանի պարագայում։
Հարաբերությունները կբարելավվեն փոքր քայլերով։ Նախ կբացվի սահմանը, հետո՝ այլ բան, և բոլոր քայլերը կուղեկցվեն յուրաքանչյուր կոնկրետ դեպքի համար փաստաթղթերի ստորագրմամբ»։
Քաղաքական մեկնաբան Նաիրա Հայրումյան
«Տարածաշրջանում փոփոխությունները կախված են աշխարհաքաղաքական համատեքստից: Այսօր, ինչպես 100 տարի առաջ՝ Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո, կառուցվում է տարածաշրջանային դասավորություն: Փոփոխությունները պետք է համապատասխանեն ընդհանուր աշխարհաքաղաքական պարադիգմային: Եվ առանց միջազգային աշխարհաքաղաքական կոնսենսուսի Հայաստանի նոր սահմանների հաստատումն անհնար է»։
Թուրքիայի և Հայաստանի միջև դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատված չեն, հանրապետությունների միջև սահմանը փակ է 1993 թվականից։ 2009 թվականի հոկտեմբերի 10-ին Ցյուրիխում Հայաստանի և Թուրքիայի արտգործնախարարները ստորագրեցին արձանագրություններ երկկողմ հարաբերությունների զարգացման և երկրների միջև դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատման վերաբերյալ։
Սակայն 2015 թվականին Հայաստանի նախագահ Սերժ Սարգսյանը երկրի խորհրդարանից հետ կանչեց այդ արձանագրությունները։ 2018 թվականի մարտի 1-ին նա հայտարարեց, որ արձանագրությունները չեղյալ են հայտարարվել երկար տարիներ դրանց վավերացման հարցում առաջընթաց չունենալու, ինչպես նաև Թուրքիայի առաջ քաշած պայմանների պատճառով։
2023 թվականի փետրվարին՝ Թուրքիայում տեղի ունեցած աղետալի երկրաշարժից հետո Հայաստանը փրկարարներ և մարդասիրական օգնություն ուղարկեց։ 30 տարվա մեջ առաջին անգամ երկու երկրների միջև ցամաքային սահմանը բացվեց, որպեսզի այդ բեռնատարներն անցնեն: Փետրվարի 14-ին Հայաստանի արտգործնախարար Արարատ Միրզոյանը հայտարարեց, որ թուրք գործընկեր Մևլութ Չավուշօղլուի հետ հանդիպման ժամանակ քննարկել է «երկկողմ համագործակցությունը բարելավելու, Թուրքիայի հետ հարաբերությունները լիովին կարգավորելու, դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատելու և երկրների միջև սահմանները բացելու» պատրաստակամությունը։
