Կորոնավիրուս․ համավարակից արագ տարածվող միֆերը
Կորոնավիրուսով վարակի առաջին դեպքը Հայաստանում գրանցվեց մարտի 1-ին։ Դրան հաջորդած 6 ամսիների ընթացքում Հայաստանում հայտնաբերվել է ավելի քան 46 հազար վարակված, մահացածների թիվը գերազանցում է 900—ը։
Փոքրաթիվ բնակչություն ունեցող երկրում համավարակի տարածման նման ցուցանիշը նշանակում է, որ շատերն ունեն մտերիմներ, ընկերներ, ընտանքի անդամներ, որոնք անձամբ են առնչվել վարակի հետ։ Այդուհանդերձ, կորոնավիրուսի տարածումից կես տարի անց էլ Երևանի և այլ քաղաքների շուկաներում, բակերում, տաքսիներում դեռևս կարելի է լսել քննարկումներ, որոնք կասկածի տակ են դնում վարակի գոյությունը, տարածման աղբյուրը, պատճառները՝ դառնալով քաղաքական շահարկումների թեմա։
Այս խոսակցությունների ակունքն առ այսօր մեդիայում չդադարող ապատեղեկատվություն է, կեղծ լուրերն ու դավադրությունների տեսությունները։
Տեղական, ինչպես նաև տարածաշրջանային լրատվամիջոցներում շրջանառվող իրականությանը չհամապատասխանող լուրերից շատերը թեև որևե ապացույց չունեն, սակայն ոմանց կողմից կասկածի տակ չեն դրվում։
Անի Գրիգորյան, Փաստերի ստուգման fip.am հարթակի խմբագիր․
«Սկզբում շատերը, օգտագործելով հանգամանքը, որ կորոնավիրուսին վերաբերող ինֆորմացիան դեռ մշակման փուլում է և չկան վստահելի աղբյուրներ, դաշտ էին նետում անտրամաբանական, մանիպուլյատիվ ինֆորմացիա, ինչն էլ հանրությունը շատ արագ կուլ էր տալիս։ Շատ-շա՜տ էին ապատեղեկատվություններ տարածվում տարբեր «բժիշկների» գրառումների միջոցով, իսկ լրատվականները նպաստում էին դրանց տարածմանը։ Օրինակ, Մասիսի ԲԿ նախկին տնօրեն Նունե Ներսիսյանն անընդհատ սենսացիոն գրառումներն էր անում կորոնավիրուսի վերաբերյալ, և շատ կայքեր ուղղակի տարածում էին այդ տեղեկատվությունը, առանց անգամ որևէ փորձ անելու ստուգել՝ դա համապատասխանո՞ւմ է իրականությանը, թե՞ ոչ» ։
Միֆեր վարակի առաջացման պատճառների մասին
Մարտին, երբ համավարակը նոր էր հասել Հայաստան, տեղական լրատվամիջոցներից մեկը գրեց, թե հայտնաբերվել է կորոնավիրուսի տարածման աղբյուրը։ Որպես այսպես կոչված «զրոյական պացիենտի» «Հրապարակ» օրաթերթը ներկայացրել էր 24-ամյա չինացի մի երիտասարդի, որն, իբր, սեռական հարաբերություններ է ունեցել մի շարք կենդանիների՝ ներառյալ չղջիկների հետ։
Հրապարակման մեջ ասվում էր նաև, որ Չինաստանի իշխանությունները զգուշացնում են կենդանիների՝ հատկապես չղջիկների հետ սեռական հարաբերությունների արգելքի մասին։ Հրապարակումը, որն արտատպեցին մի շարք այլ լրատվամիջոցներ, իրականում հղում էր կատարում ծաղրական կեղծ հարթակի։
Կարճ ժամանակ անց որոշ հայկական լրատվամիջոցներ հայտնեցին, որ հայտնաբերվել է կորոնավիրուսը ստեղծողը։ Հղում անելով ամերիկյան WCVB հարթակին՝ «Իրավունքը» հայտնում էր, որ վարակն ստեղծել է Հարվարդի համալսարանի քիմիայի և քիմիական կենսաբանության ամբիոնի վարիչը, նրան ձերբակալել են։ Թեև նշված անձին իսկապես ձերբակալել էին, սակայն ոչ վարակը ստեղծելու պատճառով։
«Մեր մեդիան առհասարակ շատ խոցելի է կեղծ լուրերի հանդեպ, որովհետև լուրը ստուգելու պրակտիկա չկա։ Անգլալեզու բովանդակությունը կարդում են ու համարում են, որ սա ճշմարտություն է, նույնը՝ ռուսալեզուն, բայց կարող են ինչ-որ զավեշտալի հումորային կայքից հրապարակումը վերցնել և որպես ճշմարտություն մեզ մատուցել։ Իսկ բովանդակության անգլալեզու կամ ռուսալեզու լինելը դեռ չի նշանակում, որ այն ճշմարտություն է», — ասում է media.am կայքի փաստերի ստուգման լրագրող Արշալույս Բարսեղյանը։
Հարվարդի համալսարանի դասախոսի անունը միակը չէր, որն այդ օրերին շրջանառվեց հայկական մեդիայում։ Հայկական որոշ լրատվամիջոցներ, այդ թվում կեղծ լուրերի ստուգմամբ զբաղվել հավակնող մի հարթակ, կորոնավիրուսի հետևում տեսան ամերիկացի միլիարդատեր Ջորջ Սորոսին։ Համավարակի արդյունքում պատվաստանյութերի տեսքով մարդկանց «չիպավորման» վերաբերյալ հրապարկումներում էլ չշրջանցեցին ամերիկացի բիզնեսմեն Բիլ Գեյթսին։
Հայկական լրատվամիջոցներից մեկը կանխագուշակեց, որ համավարակն աշխարհում 26 միլիոն մարդու կյանք է խլելու՝ առաջ քաշելով Ստիվ Ջոբսի՝ այս ծրագրերի հետևում կանգնած լինելը և պնդելով, թե վարակը ստեղծվել է պատվաստումների պարտադրման նպատակով։ Այս պնդումն արել էր «Առողջ հանրություն» հասարակական կազմակերպության նախագահ Մարինե Խաչատրյանը, ով հայտնի է հակապատվաստումային արշավին ակտիվ ներգրավմամբ։ Ի դեպ, նա պարբերաբար մեդիայում տարբեր թեմաներով ապատեղեկատվության տարածման սկզբնաղբյուր է դառնում։
«Սոցիալական մեդիայում, մասնավորապես Ֆեյսբուքում, մի քանի այսպես կոչված ինֆլյուենսերներ կային, որոնք ապատեղեկատվության տարածման հիմնական աղբյուրներն էին։ Ֆեյսբուքում նաև էջեր ու խմբեր էին բացվում, որոնք ևս ապատեղեկատվության տարածման գործին էին լծված, օրինակ, «Կորոնավիրուս դարի աֆերա» էջը. այն 4 ադմին ուներ, և Ֆեյսբուքը ցույց է տալիս որ օգտատերերը Ռուսաստանում էին տեղակայված։ Նույն էջը վերջերս նաև դուստր էջ է բացել, որտեղ հիմա կենտրոնանում են պատվաստանյութերի դեմ հակաքարոզչություն անելու համար»,- նշում է Արշալույս Բարսեղյանը։
Սա վարակի տարածման պլանավորված բնույթի մասին միակ առասպելը չէր, իհարկե։ Սոցցանցերում հայտնաբերեցին «չարիքի որջը»՝ պնդելով, թե դեռևս 2012 թվականից հայտնի էր կորոնավիրուսի մասին։ Որպես ապացույց ներկայացվում են Լոնդոնի Օլիմպիական խաղերի բացման արարողության կադրերը՝ նմանություններ գտնելով բեմադրության պատկերազադրման և վարակի միջև։
Ռուսալեզու Յություբից վերցրած վերլուծությունն ամբողջությամբ դավադրության տեսության տրամաբանությամբ է կառուցված։ Տեսանյությում նաև շահարկվում է 5G կապի տեխնոլոգիայի՝ վարակի տարածման գործիք լինելու վարկածը։
Վարակի տարածման եղանակները
Համավարակի համաշխարհային տարածումից ի վեր, շրջանառության մեջ մտան բազմաթիվ դավադրությունների տեսություններ, որոնք փորձում էին բացատրել COVID-19-ի տարածման պատճառները։
Ամբողջ աշխարհով տարածված առասպելը, թե համավարակը տարածվում է 5G ցանցի միջոցով, աշխարհի տարբեր կետերում հանգեցրեց զայրացրած ամբոխների կողմից բջջային կապի աշտարակների հետ «հաշվեհարդարի» գործողությունների։
Ավելի ուշ աշտարակների միջոցով վարակի տարածման միֆը շրջանառության մեջ մտավ նաև Հայաստանում։ Բջջային օպերատորները ստիպված եղան պաշտոնապես հայտարարել, որ հայկական մատակարարները 5G կապ չեն ապահովում։
Սոցիալական ցանցերում նաև հաճախակի քննարկվում էր այն վարկածը, թե վարակը տարածվում է COVID-19-ի ստուգման թեստերի միջոցով։ Հայկական որոշ կայքեր, տարածելով ռուսալեզու Յություբից տեսանյութեր, հայտնում էին, որ պետք է խուսափել պատվաստումներից և թեստավորումներից, քանի որ դրանք են վարակի տարածման աղբյուրը, և կոչ անում բոյկոտել դրանք։
Ռուսական «Կոմսոմոլսկայա պրավդա»-ն էլ գրեց, թե վարակի տարածման աղբյուրներից մեկը Հայաստանում ամերիկյան ֆինանսավորմամբ գործող լաբորատորիաներն են։
Ըստ թերթի տարածած ապատեղեկատվության՝ ամերիկյան Պենտագոնի կողմից ֆինանսավորվող կենսաբանական լաբորատորիաներից մեկն էլ, իր հերթին, երկրում վարակի տարածման աղբյուր է դարձել։ Թերթը նաև հիշեցնում է, որ Ռուսաստանին անհանգստացնում է Հայաստանում ամերիկյան ֆինանսավորում ստացող լաբորատորիաների գործունեությունը։ Այն դեպքում, որ 2018-ին վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի հանձնարարությամբ ռուս մասնագետներին անգամ թույլ էին տվել մուտք գործել այդ լաբորատորիաներ՝ փարատելու նրանց կասկածները։
Աշխարհաքաղաքական խաղեր
«CRRC Հայաստան» հետազոտական կենտրոնի անցկացրած հետազոտության համաձայն՝ հարցված հայաստանցիների 9%-ը կարծում է, որ կորոնավիրուսն աշխարհի ազդեցիկ ուժերի քաղաքական/տնտեսական մրցակցության հետևանք է։
Համավարակը մեդիայում աշխարհաքաղաքական շահարկումների բազմաթիվ առիթներ տվեց։ Նախ հրապարկումներ արվեցին այն մասին, թե կորոնավիրուսի տարածման պատճառը Միացյալ Նահանգներն են, և որ այն ստեղծվել է ԱՄՆ-Չինաստան քաղաքական հակամարտության շրջանակում: Միայն այն բանից հետո, երբ ԱՄՆ-ը դարձավ աշխարհում համավարակից ամենից տուժած երկրներից մեկը, դավադրության այս տեսության հետևորդները դադարեցրին դրա շրջանառումը։
Պնդում եղավ նաև թե, կորոնավիրուսը «բիոզենք» է՝ ստեղծված ԱՄՆ-Իրան-Չինաստան-Ռուսաստան հակամարտության ֆոնին, իսկ վարակը դարի «աֆերա» է։
Համավարակի տարածման պատճառները արդարացվեցին ոչ միայն համաշխարհային քաղաքական, այլև տարածաշրջանային դրդապատճառներով։ Հայկական լրատվամիջոցներից մեկն, օրինակ, հայտնեց, որ Ադրբեջանը վճարում է Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանին երկրում վարակի տարածման համար։
Որոշ լրատվամիջոցներ մինչ օրս առաջ են քաշում այն թեզը, թե վարակի տարածումը նոր աշխարհաքաղաքական համակարգ ստեղծելու միտում ունի, մեղադրում են «գլոբալիստ մեծահարուստներին», որոնք ոչ միայն վճարում են այլ պատճառով մահացած մարդկանց ընտանիքներին, իբրև, կորոնավիրուսի զոհ ներկայացնելու համար, այլ նաև գումար են վաստակում դիմակների վաճառքից։
Հանրահայտ «100,000 դրամի» թեզը, նույնպես կարելի է լսել տարբեր շրջանակներում։ Խոսքն այն մասին է, թե իբր բարեկամներին վճարում, եթե նրանք համաձայնվեն, օրինակ, կաթվածից մահացածին ներկայացնել կորոնավիրուսի զոհ։
Բուժման եղանակները
Համավարակի առաջին դեպքերի ի հայտ գալուն զուգահեռ որոշ կայքերում և սոցիալական ցանցերում սկսեցին տարածվել ավանդական բուժման միջոցների և դեղամիջոցների անուններ, որոնք, իբր, ի վիճակի են կանխել կորոնավիրուսային վարակը կամ անգամ բուժել այդ հիվանդությունից։
Մինչ աշխարհը փնտրում էր պատվաստանյութը վարակի դեմ, Հայաստանում սկսեցին առասպելներ տարածվել, թե սխտորը բուժում է այն, կոճապղպեղն անհայտացավ վաճառասեղաններից, գինը թանկացավ մոտ 10 անգամ, քանի որ շատերն սկսեցին հավատալ, թե այն բուժում է կորոնավիրուսը։
Հաստատված է, որ նշված միջոցները ամրապնդում են մարդու իմունային համակարգը, սակայն դրանց՝ կորոնավիրուսի դեմ պայքարում հաջողության որևէ հիմնավորում գոյություն չունի։
Ապատեղեկատվությունների անիրատեսականության աստիճանը հասավ նրան, որ որոշ լրատվամիջոցներում սկսվեց տարածվել լուրն այն մասին, թե ձեռնաշարժությունը ևս իմունիտետ է բարձրացնում, հետևաբար կարող է կանխել վարակման հնարավորությունը։
Եթե չի հաջողվել խուսափել վարակից, ապա առաջարկեցին նաև թեսատվորման տնական լուծումը՝ գրելով, թե տասը վայրկյան շունչը պահելը կարող է իբր ախտորոշել վարակի առկայությունը։
Բացի այս, պարբերաբար նաև շրջանառության մեջ են դրվել դեղամիջոցների անուններ, որոնք ներկայացվել են որպես համավարակի բուժման միջոց, սակայն որևէ կերպ չեն հաստատվել ԱՀԿ-ի կողմից։
Թե՛ բուժմանը վերաբերող, թե՛ վերոնշյալ մյուս ապատեղեկատվությունների մեծ մասը հայկական կայքերում և սոցիալական ցանցերում տարածվել է ռուսալեզու բովանդակության թարգմանությունների միջոցով։ Դրանց անհամապատասխանությունն իրականությանը հեշտությամբ կարելի է պարզել ստուգման և վստահելի աղբյուրներում որոնման միջոցով։
Եվ, իհարկե, ամենամեծ առասպելը «2020 թվականի» միֆն է։ Մարդիկ շարունակում են համավարակը դիտարկել ընթացիկ տարում տեղի ունեցող դրամատիկ իրադարձությունների համատեքստում ու սպասել տարվա ավարտին, կարծես թե, դրանով ավարտվելու են նաև անհաջողությունները։
