Կեղծ լուրերը՝ որպես տեղեկատվական զենք. տավուշյան դեպքեր
Հուլիսյան հայ-ադրբեջանական բախումների ժամանակ օգտագործվել են հիբրիդային պատերազմներին բնորոշ տեղեկատվական նոր «գործիքներ», որոնք նախկինում չեն կիրառվել։
2020 թվականի հուլիսի 12-ից Հայաստանի Տավուշի մարզի՝ Ադրբեջանին սահմանամերձ բնակավայրերին մոտ զինված բախումներ սկսվեցին: Ռազմական ակտիվ գործողությունները շարունակվեցին մոտ 5 օր: Բախումների արդյունքում հայկական կողմն ունեցավ 5, իսկ ադրբեջանականը՝ 12 զոհ։
Հայաստանի և Ադրբեջանի հարաբերությունները շարունակվում են լարված մնալ՝ Լեռնային Ղարաբաղի չլուծված հակամարտության արդյունքում։
Տավուշյան բախումների համատեքստում սկսված տեղեկատվական պատերազմն ընթանում էր նույնքան թեժ, որքան ռազմական գործողություններն էին։ Հայաստանյան մեդիա ոլորտի փորձագետների ու փաստերի ստուգմամբ զբաղվող մասնագետներն այդ օրերին ակտիվորեն զգուշացնում էին սոցցանցերի օգտատերերին հաքերային հարձակումների ու ապատեղեկատվության հոսքերի մասին։
•Դիվանագիտական սկանդալ Ադրբեջանի խորհրդարանի մամուլի հաղորդագրությունում և առցանց սխալների ուղղում
•Կարծիք Հայաստանից․ ինչո՞ւ են ադրբեջանական լրատվամիջոցները «սենսացիաներ» հրապարակում Ղարաբաղի մասին
•Կորոնավիրուս․ համավարակից արագ տարածվող միֆերը
Բոտերի կիրառում
Տավուշյան դեպքերի ժամանակ տեղեկատվական պատերազմի գործիքակազմում նորույթ էր բոտերի կիրառումը։ Համացանցում հայտնվեց «Tavush bot» էջը։
Մեդիահետազոտող Սամվել Մարտիրոսյանը պատմում է, որ այդ օրերին Տավուշի մարզպետարանի անունից շատ էին փորձում այս կամ այն ապատեղեկատվությունը տարածել։ Ուստի փորձագետները պարզապես կապ են հաստատել Տավուշի մարզպետի թիմի հետ և պարզել, արդյո՞ք «Tavush bot»-ը որևէ կապ ունի մարզպետարանի հետ։
«Նախկինում Ադրբեջանի կողմից երբևէ չեմ հանդիպել նմանատիպ բոտերի օգտագործման [սովորաբար բոտերը կիրառվում են կեղծ լրատվություն տարածելու համար]։ Երբ Տավուշի մարզպետի թիմը հերքեց իրենց կապը «Tavush bot»-ի հետ, վերջինիս տարածած հաղորդագրություններից պարզ էր դառնում, որ փորձ է արվում տեղեկատվություն կորզել և քարոզչություն տարածել։ Ակնհայտ էր նաև, որ արտաքին ուժեր են մասնակցում այդ բոտի ստեղծման և կառավարման գործում»։
Անձնական տվյալների օգտագործում
Մեդիահետազոտող Սամվել Մարտիրոսյանը հիշատակում է, որ քաղաքացիների անձնական տվյալների մեծ արտահոսքեր էին տեղի ունեցել դեռ հունիսին։ Խոսքը գնում է, օրինակ, կորոնավիրուսով վարակված ու կոնտակտավոր հանդիսացող հայաստանցիների ու վարկային կազմակերպության հաճախորդների անձնական տվյալների մասին։
«Փաստացի մոտ 10,000 մարդու տվյալ հայտնվեց։ Քանի որ կար մարդկանց հեռախոսահամարների արտահոսք, ենթադրվում է, որ նաև այդ տվյալներն էին կիրառվում։ Whats app-ով, Viber-ով հեռախոսային ահաբեկչություն էր իրականացվում», — ասում է Մարտիրոսյանը։
SMS հաղորդագրություններ
Տեղեկատվական մանիպուլյացիաների նոր մեխանիզմներից էր նաև SMS հաղորդագրությունների միջոցով Հայաստանի բջջային օպերատորների բաժանորդներին կեղծ տեղեկատվություն ուղարկելը։
Ադրբեջանական հաքերները ՀՀ պաշտպանության նախարարության անունից կեղծ հաղորդագրություններ ուղարկեցին քաղաքացիների հեռախոսահամարներին, թե «իրավիճակը սահմանին լարված է և բանակն ունի կորուստներ» բովանդակությամբ։
Աոավել ուշադիրները նկատել էին, որ հաղորդագրությունը գրված է լատինատառ, բազմաթիվ տառասխալներով։ Եվ սա արդեն կասկած էր առաջացրել, քանի որ ՀՀ ՊՆ-ն երբևէ լատինատառ հայտարարություններ չի կատարել։
Այս լուրը պաշտոնապես հերքվեց Հայաստանի վարչապետի աշխատակազմի, ՊՆ մամուլի խոսնակի և նախարարության պաշտոնական էջերի կողմից։ Պաշտպանության նախարարությունը նաև հայատառ SMS հաղորդագրություն ուղարկեց այն մասին, որ այդ լուրը «կեղծիք է» և հորդրորեց «հետևել միայն պաշտոնական տվյալներին»։
«Խաղ» տեսանյութի բովանդակության հետ
Եղավ ևս մեկ ապատեղեկատվության ու մանիպուլյացիայի փորձ։ Այդ նպատակով օգտագործվեց զինվորական հագուստ հիշեցնող վերնազգեստ հագած, «ՎԵՏՕ» շարժման հիմնադիր, Բաց հասարակություն հիմնադրամի գործունեությունը թիրախավորող, Ստամբուլյան կոնվենցիայի վավերացման դեմ հանդես եկող ծայրահեղական ակտիվիստ Նարեկ Մալյանի մասնակցությամբ տեսանյութը։
Կորոնավիրուսի պատճառով արտակարգ դրության օրերին Հայաստանում ոստիկանների կողմից նրան բերման ենթարկելու տեսանյութը ներկայացվեց այնպես, իբրև ռազմաճակատից հայ սպա է փախուստի դիմել։
Ինչպես ստուգել տեղեկությունը
Թե ինչ մեթոդների և գործիքների միջոցով էին այդ օրերին տեղեկանում այս կամ այն լուրի կեղծ լինելու մասին, մանրամասնում է «Բանակ ինֆո» կայքի համակարգող Դավիթ Թորոսյանը։
Ասում է, որոշ դեպքերում բավական էր կիրառել Google կամ Yandex որոնման համակարգերի հնարավորությունները։
Օրինակ, հայկական կողմի «կորուստները» ներկայացնելու համար օգտագործվեց Սիրիայում արված ռմբակոծման լուսանկարը։
Հասկանալու համար, որ այն որևէ առնչություն չունի հայ-ադրբեջանական սահմանին տեղի ունեցած դեպքերի հետ, օգտագործվել է Yandex որոնողական համակարգի լուսանկարի որոնում գործիքը։
Ադրբեջանական «haqqin.az» լրատվական կայքի կողմից էլ տեսանյութ էր տարածվել, որտեղ իբրև թե հայ զինվորականների տեղափոխող մեքենան խոցվում է:
Կրկին Google, Yandex որոնողական համակարգերից շնորհիվ պարզ էր դարձել, որ այդ տեսանյութը դեռ 2019-ից էր տարածում գտել համացանցում և նկարահանված էր Աֆղանստանում։
Սակայն «Բանակ ինֆո» կայքի համակարգող Դավիթ Թորոսյանն ասում է, եղել են նաև դեպքեր, երբ մարդկանց համար շատ բարդ էր ստուգել ստացված տեղեկատվությունը․
«Կոտրելով մեր տեղական օպերատորների բջջային հեռախոսակապերի բազաները, տրանսլիտով, տառասխալներով, գիշերը ժամը 4֊-5-ի մոտակայքում, երբ մարդիկ հիմնականում քնած են, և նման հաղորդագրություններ ստանալն ավելի շատ է խուճապ առաջացնում, ավելի դժվար է ստուգել այդ ժամին՝ ճիշտ է թե ոչ… տարածվել էր սուտ լուր Mil.am-ի անունից, որը ՊՆ պաշտոնական կայքն է։ Ասվում էր, թե մարտական գործողություններ են ընթանում, հայրենիքի պաշտպանության համար կամավորներ են պետք, ով չի կարող կռվել՝ գնա արյուն հանձնի»։
Մասնագետների օգնությունը
Ապատեղեկատվության բոլոր դեպքերն արագ արձագանքի էին արժանանում փորձագետների կողմից։
Մեդիահետազոտող Սամվել Մարտիրոսյանը, որը ֆեյսբուքում ունի մեծ լսարան և հետևորդներ, այն մարդկանցից մեկն է, ով ապատեղեկատվության դեպքերի մասին իրազեկում էր հանրությանը։
Նա առաջինը տեղադրեց հայ օգտատիրոջ՝ հաքերային հարձակման ենթարկված էջի լուսանկարը, որտեղ կեղծ տեղեկատվություն էր հրապարակված։ Այստեղ ինֆորմացիա էր ներկայացված հայկական կողմի իբր մեծ կորուստների և այդ փաստը կառավարության կողմից կոծկելու մասին։
Տեղեկատվության անվտանգության փորձագետ Դավիթ Ալավերդյանն ասում է․
«Հիմա մենք մոտավորապես պատկերացնում ենք՝ լայնածավալ պատերազմի դեպքում ինչպիսի տեղեկատվական պայքար է մեզ սպասվում, և ինչ գործիքակազմ է օգտագործվելու այդ դեպքում»:
Ավանդական «զենքերի» կիրառում
Տավուշյան դեպքերի ժամանակ կիրառվեցին նաև ավանդական «զենքերը»՝ DDOS հարձակումներ լրատվական, հասարակական կազմակերպությունների, պետական գերատեսչությունների պաշտոնական կայքերի (gov.am, primeminister.am, mfa.am, ena.am, Hetq.am, Tert.am և այլն) վրա:
Այս ամենը կազմակերպված բնույթ էր կրում, ասում են տեղեկատվական ոլորտի մասնագետները:
Տեղեկատվական ոլորտում խորհրդատվական գործունեություն իրականացող Cyberhub կազմակերպության համահիմնադիր Արթուր Պապյանը նշում է, որ ադրբեջանական կողմի կազմակերպված ու համակարգված գործողությունները որոշակի միտում ունեին.
«Նպատակն էր հայաստանյան լրատվամիջոցների և պաշտոնական կայքերի աշխատանքը խափանելու ճանապարհով կանխել հայկական կողմից տեղեկատվության տարածումը միջազգային լրատվադաշտում։ Մյուս կողմից, ադրբեջանական կողմի դիրքորոշումը հրապարակող ռուսաստանյան լրատվամիջոցների հրապարակման միջոցով միջազգային լրատվադաշտ ներարկել Բաքվի տեսակետը»:
Ըստ փորձագետների, Հայաստանի տեղեկատվական անվտանգության թերություններն ակնհայտ դարձան տավուշյան դեպքերին զուգահեռ ընթացող տեղեկատվական պատերազմի ընթացքում։
Հայկական կողմի բացերից էր համակարգված ու կայուն կիբերանվտանգության ապահովումը։ Ակնհայտ դարձավ ինչպես անհատական ու անձնական, այնպես էլ պետական տարբեր գերատեսչություններին պատկանող կամ դրանց կողմից վերահսկվող տվյալների ավելի հուսալի պաշտպանության անհրաժեշտությունը։
«Հայաստանն իր պաշտպանությունը ոչ թե պետք է ժամանակ առ ժամանակ կատարելագործի, այլ պետք է լինի մշտական աշխատանք՝ թե՛ պետական գերատեսչությունների կայքերի, թե՛ մասնավոր կայքերի համար», — կարծում է տեղեկատվական անվտանգության փորձագետ Դավիթ Ալավերդյանը։
