Կեղծ լուրերը՝ որպես տեղեկատվական զենք Արցախյան երկրորդ պատերազմում։ Գնահատական Հայաստանից
Շատ փորձագետներ Արցախյան երկրորդ պատերազմը, որը տեղի է ունեցել 2020-ի աշնանը, տեղեկատվական գրոհների մասշտաբով համարում են աննախադեպ։
Երևանի և Բաքվի հետազոտողները վերլուծել են տեղեկատվական պատերազմում կիրառված գործիքները, որոնք կիրառվել են երկու կողմերից։ Ստորև կարող եք կարդալ հայ հեղինակի ուսումնասիրությունը, որն առնչվում է Ադրբեջանի իրականացրած տեղեկատվական արշավներին։
Երկու հրապարակումներում էլ կիրառվել են հեղինակների կողմից ընտրված տերմինաբանություն և տեղանուններ։
Հայկական և ադրբեջանական ուժերի միջև զինված բախումը Արցախում տևեց 44 օր՝ սկսած սեպտեմբերի 27-ից։ Այդ ընթացքում երկու կողմերից զոհվել է ավելի քան 8 հազար մարդ, անհետ կորած անձանց որոնումները շարունակում են մինչ օրս։ 2020-ի նոյեմբերի 10-ին Ադրբեջանի և Ռուսաստանի նախագահների և Հայաստանի վարչապետի մասնակցությամբ ստորագրվեց ռազմական գործողությունների դադարեցման մասին համաձայնագիր։ Համաձայնագրի հիմնական կետերն էին՝ ԼՂ հարակից մի քանի շրջանների վերադարձ Ադրբեջանին, ռուս խաղաղապահների տեղակայում շփման գծի ողջ երկայնքով, գերիների փոխանակում և փախստականների վերադարձ։
- Տեղեկատվական պատերազմ Արցախի շուրջ
- Ինչպե՞ս պայքարել ֆեյքերի դեմ, կամ ինչո՞ւ է անհրաժեշտ ֆակտչեքինգը
- Անմահ թութակն ու այն ամենը, ինչը չի կարելի կիսել․ հայ-ադրբեջանական երաժշտական ժառանգությունը
Հայաստանում պատերազմի առաջին օրվանից հայտարարվեց ռազմական դրություն։ Սա նշանակում էր պատերազմական գործողությունների վերաբերյալ ոչ պաշտոնական կամ պաշտոնականին հակասող ինֆորմացիայի արգելք։ Ադրբեջանում շատ ավելի կոշտ մեթոդ ընտրվեց՝ Facebook, Youtube, Whatsapp, TikTok և այլ սոցցանցեր անմիջապես արգելափակվեցին։
Թեժ պայքար էր ընթանում թվիթերյան և ֆեյսբուքյան հարթակներում։ Հոկտեմբերի 8-ին հրապարակվեց CIB-ի զեկույցը ֆեյսբուքում և ինստագրամում արգելափակված կեղծ հաշիվների մասին։ Ըստ զեկույցի՝ ադրբեջանական ֆեյսբուքյան տիրույթից հեռացվել է ֆեյքերի մեծ ցանց՝
- 589 ֆեյսբուքյան օգտահաշիվ
- 7906 ինստագրամյան էջ
- 447 հաշիվ
Նրանց հիմնական գործառույթը եղել է ադրբեջանամետ հրապարակումներում մեկնաբանություն թողնելը և իշխանությունների գրառումները տարածելը։
Հատկանշական է, որ ադրբեջանական ֆեյքերի այս ցանցը մեկնաբանությունները կատարել է միայն աշխատանքային օրերին և ժամերին։ Հետաքննությունը ցույց է տվել նաև կեղծ էջերի և «Նոր Ադրբեջան» երիտասարդական միության փոխկապակցվածությունը։
Մեկ այլ՝ DFRLab-ի հետազոտությունը ցույց տվեց, որ Ադրբեջանի իշխանությունները նույն գործիքակազմը կիրառել են նաև twitter-ում։ Խոսքը վերաբերում է կեղծ օգտատերերի կողմից իրականացվող օնլայն արշավներին․ վերջիններս փորձում էին ադրբեջանական կողմին աջակցելու իմիտացիա ստեղծել գրառումների և կիսումների միջոցով, սակայն ուսումնասիրությունները ցույց տվեցին, որ մեծ ակտիվություն ցուցաբերած մի քանի տասնյակ օգտահաշիվներ կեղծ են, կատարում են միևնույն գործողությունը, նրանց կենսագրական տվյալները գրեթե նույնն են, էջում հայտնված նկարները՝ նույնպես։
Քուրդ, սիրիացի և սերբ զինյալները, որոնք իբրև թե օգնել են հայկական բանակին
Քուրդ և սիրիացի զինյալների Արցախի բանակում ներգրավելու լուրերը ադրբեջանական կողմը տարածում էր դեռևս 1990-ականներին։ 44-օրյա պատերազմում և դրան հաջորդող օրերին այս թեզը տարածվեց նոր թափով։ Դիտարկենք մի քանի օրինակ․
1.
Ադրբեջանական ԶԼՄ-ները, հղում անելով թուրքական Haber7.com-ին, գրել էին, թե Սիրիայի հյուսիսում ստեղծված հայկական գումարտակն Արցախ է ուղարկվել՝ Ադրբեջանի դեմ մարտերին մասնակցելու համար։ Ասվածի որևէ ապացույց այդպես էլ չներկայացվեց, փոխարենը դաշտ նետվեցին կեղծ և չհիմնավորված պնդումներ․
2.
Day.az, oxu.az, baku.ws և այլ ադրբեջանական լրատվակայքեր «Սիրիացի ահաբեկիչները՝ որպես հայկական օկուպացիոն ուժերի մաս» վերտառությամբ հոդված էին հրապարակել։ Day.az-ը շեշտել էր, թե սիրիացի ահաբեկիչների հետ հայկական զինված ուժերի սպաներ կան։ Որպես ապացույց կցված նկարներն իրականում արվել էին Սիրիայում, 2019 թվականին՝ «Նուբար Օզանյանի անվան հայկական բրիգադի» հավաքից, որը կայացել էր Հայոց ցեղասպանության տարելիցի օրը։
3.
Derindusunce.org-ի թվիթերյան միկրոբլոգում հրապարակել էր սերբ դերասան և պրոդյուսեր Միլոշ Բիկովիչի լուսանկարը՝ կից գրառմամաբ․ «Սերբական ծագումով վարձկան Ալեքսա Ջուրիչին նկատել են Հայաստանում»։
Kosovo war veteran Aleksa Djuric, now a Russian PMC, has been spotted in Armenia.His fate is not yet certain https://t.co/gJ88zRN2sC pic.twitter.com/wZsDRwSoTS
— ZOKA (@200_zoka) September 28, 2020
Իրականում այս լուսանկարը կադր էր «Կոսարե» ֆիլմի նկարահանման հրապարակից, որն օգտագործվել էր դերասանին հակամարության մեջ ներքաշելու համար: Բիկովիչն անձամբ էր արձագանքել այս ապատեղեկատվությանը, կատակելով․ «Երբեմն նկարահանումների, գովազդների ընդմիջումների ժամանակ համազգեստ եմ հագնում և գնում խաղաղություն հաստատելու՝ որտեղ անհրաժեշտ է»:
4.
Թուրքական լրատվադաշտն այս օրերին պակաս ակտիվ չէր։ CNN-ի թուրքական ծառայությունը՝ CNN TÜRK-ը, 8-րոպեանոց նյութ էր պատրաստել Արցախում «կռվող» ՔԱԿ զինյալների մասին։ Ռեպորտաժի ընթացքում հրապարակվել էին կադրեր` իբրև թե ՔԱԿ զինյալները «ԱՍԱԼԱ»-ի հետ համատեղ կռվում են Արցախում։
Իրականում՝ լրատվականը Կոլումբիական ազգային բանակի (FARC) դրոշը շփոթել էր ՀՀ եռագույնի հետ։ Իսկ ցուցադրվող լուսանկարն արվել էր դեռևս 2014-ին։
5.
Günaz TV և Sepahcybery տելեգրամյան ալիքները, ադրբեջանական տարբեր լրատվականներ զինվորականների մասնակցությամբ տեսանյութ հրապարակեցին՝ կրկին նշելով, թե Հայաստանը մարտերին «Քրդական բանվորական կուսակցության» (PKK) ահաբեկիչ զինյալների է ներգրավել։
Որպես ապացույց՝ կցված էր Հայաստանի եզդիական համայնքի կամավորների ջոկատի տեսանյութը, որտեղ երևում են և՛ հայկական, և՛ եզդիական դրոշները։ Ավելին՝ նույն տեսանյութը տեղադրվել էր նաև ինստագրամում գործող եզդիական Pers tna ալիքում․ հնչող խոսքը եզդիերեն է, կամավորներն ասում են՝ «Ո՞վ ենք մենք՝ եզդիներն ենք»։
Արցախի բնակչության մասսայական տարհանումը
Սեպտեմբերի 24-ին հայաստանյան մեդիայում տարածվեց Արցախի բնակչության մասսայական տարհանման լուրը։
Տարբեր հավելվածներով (telegram, Viber, WhatsApp) Արցախի և Հայաստանի բնակիչներին ուղարկվում էր փաստաթուղթ, որում նշված էր․ «Պաշտպանության նախարարությունը նախազգուշացնում է Արցախի բնակիչներին, որ պատրաստ լինեն արտակարգ տարհանման»։
Փաստաթղթի կեղծված լինելու մասին ահազանգեց տեղեկատվական անվտանգության փորձագետ Սամվել Մարտիրոսյանը։ Ավելի ուշ՝ լուրը հերքվեց նաև պաշտոնապես։
Տարհանման «փաստականությունը» ցուցադրելու համար ադրբեջանական Trend.az-ը հոկտեմբերի 1-ին հոդված հրապարակեց՝ նշելով, թե սոցցանցերում տարածվել է տեսանյութ՝ ինչպես են հայերը լքում Լեռնային Ղարաբաղը։ Որպես ասվածի ապացույց՝ լրատվակայքը կցել էր անձայն տեսանյութ։
Փաստերի ստուգման infocheck.am հարթակը բացահայտել էր, որ տեսանյութը առաջինը հրապարակվել է ինստագրամի հայկական տիրույթում՝ aratta_armenia_ էջում։ Ավտոշարասյունն այստեղ ներկայացվում է որպես Արցախ ուղևորվող կամավորների բանակ։ Trend.az-ը, այսպիսով, նենգափոխել էր հայկական տիրույթից վերցված տեսանյութը և ներկայացրել բոլորովին այլ կոնտեքստում։
Հայկական բանակի կորուստների մասին չափազանցված տվյալներ
Պատերազմում կրած պարտությունը շոկային էր հայ ժողովրդի համար։ Սա հետևանք էր հակամարտության ընթացքում առաջացած տեղեկատվական վակուումի, երբ մատուցվում էր միայն պաշտոնական տեղեկատվություն, իսկ մեդիադաշտ սողոսկած ադրբեջանական լուրերն անքննելիորեն մերժվում էին։
Ադրբեջանական աղբյուրների հանդեպ թերահավատությունն օբյեկտիվ հիմքեր ուներ․ եղան բազմաթիվ դեպքեր, երբ հրապարակվեցին հայ զինվորականների, գեներալների և քաղաքական ղեկավարության մահվան մասին կեղծ լուրեր, ադրբեջանական բանակի հաղթարշավի մասին ուռճացված տվյալներ։
1.
Հոկտեմբերի 28-ին Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը «Ինտերֆաքսին» տված հարցազրույցում հայտարարել էր, թե հայկական կողմն ունի մոտ 5000 զոհ։
Նույն օրը ադրբեջանական հեռուստաալիքներից մեկով հայտարարեցին, թե հաքերները հրապարակել են հայկական կողմի զոհերի իրական տվյալները։ Որպես ապացույց ներկայացրին ավելի քան 5000 հայկական անուն՝ ծննդյան տարեթվերով։
Լուսանկարը՝ FIP.am-ից
Այդ անունները մեծամասամբ կապ չունեին զոհերի հետ։ Օրինակ՝ 26-ամյա Մհեր Անդոյանն իր անունը և լուսանկարը գտել էր ադրբեջանական մեդիա աղբյուրներից մեկում։ Fip.am-ի հետ զրույցում Մհերը հաստատել էր, որ ցուցադրված լուսանկարում ինքն է՝ բայց 15-16 տարեկանում։ Ադրբեջանցի հաքերները սխալ էին լրացրել նաև նրա ծննդյան տարեթիվը։ Ցուցակի մանրամասն ուսումնասիրությունը ցույց էր տվել, որ Մհերի դեպքը միակը չէ։ Ներառված էին հազարավոր անուններ, որոնք ինչ-որ ձևով հայտնվել էին ադրբեջանցի հաքերների տրամադրության տակ։
Ցուցակում կային հայկական կողմից արդեն իսկ հրապարակված զոհվածների տվյալներ, սակայն հանդիպում էին նաև անուններ, որոնք պարզապես գոյություն չունեն։ Նշված էր «ԲՀԿ» (սա հայաստանյան կուսակցության հապավում է) անունով 3 և «Երբեք» անունով 19 երիտասարդ․
Լուսանկարը՝ FIP.am-ից
2.
Ադրբեջանական տելեգրամյան ալիքները, հղում անելով ռազմական աղբյուրներին, գրեցին․ «Ոչնչացվել է բունկեր, որտեղ հայ սպաներ, գեներալներ և հայկական զինված ուժերի բարձրաստիճան պաշտոնյաներ են եղել»։ Նշվում էր, թե մահացու հարվածը հասցվել է Harop-ի կործանիչ ԱԹՍ-ով։
Պարզվեց, որ հրապարակված լուսանկարն առնվազն 4 տարվա հնության է։ Համացանցում այն հայտնվել է դեռևս 2016 թվականին։
4.
Հոկտեմբերի 29-ին Ադրբեջանի ՊՆ-ն հայտարարեց, որ Հայաստանի երկու Սու-25 է ոչնչացրել։ Ավելի ուշ սոցցանցերում տարածվեց խոցված ինքնաթիռի լուսանկար, որը ներկայացվում էր իբրև հայկական։
Լուսանկարն իրականում արվել էր Սիրիայում՝ Սարակիբ քաղաքի մոտակայքում։ Պատկերվածը թուրքական ԱԹՍ էր, իսկ լուսանկարն առաջին անգամ հրապարակվել է դեռևս 2020 թվականի մարտի 1-ին։
4.
Առանձին պետք է անդրադառնալ զինվորականների և քաղաքական գործիչների մահվան մասին «գույժերին»։ Պատերազմի մեկնարկից ի վեր խոսվում էր Արայիկ Հարությունյանի վիրավորման և մահվան մասին։ Ադրբեջանական աղբյուրներին հղումով՝ այս մասին գրեցին նաև ռուսական տարբեր լրատվականներ։ Այս ապատեղեկատվությունն այնքան հաճախ էր տարածվում, որ երբեմն համընկնում էր Արայիկ Հարությունյանի ուղիղ եթերների հետ։
Սեպտեմբերի 28-ին լուր տարածվեց, թե մարտերում զոհվել է փոխգնդապետ Լեռնիկ Բաբայանը։ Կարճ ժամանակ անց փոխգնդապետն ինքն արձագանքեց իր մահվան մասին լուրին՝ նշելով, որ ողջ և առողջ է։
Ապատեղեկատվություններ էին նաև ՀՀ փոխվարչապետ Տիգրան Ավինյանի, երկրորդ նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանի, ՊՆ նախկին նախարար Սեյրան Օհանյանի վիրավորման, ՊԲ հրամանատար Ջալալ Հարությունյանի սպանության լուրերը։
Կիբերհարձակումները՝ կեղծ լուրերի տարածման գործիքներ
2020 թվականը կիբերսպառնալիքների տեսանկյունից բարդագույն տարի էր Հայաստանի համար։ Պատճառը Արցախյան պատերազմն ու հուլիսյան բախումներն էին Տավուշում։ Երկու իրադարձությունների ժամանակ էլ հաքերային գերակտիվություն էր նկատվում։
Մասնագետների կարծիքով՝ Արցախյան վերջին պատերազմում հարձակումների քանակն ու որակը հավաստում էր Ադրբեջանի կողմից լրացուցիչ ուժերի ներգրավման մասին։ Հարձակումների թիրախում էին պետական ապարատը, մամուլը, քաղաքացիական անձինք։
Հոկտեմբերի 10-ին իրականացվեց աննախադեպ հարձակում, որի հետևանքով կոտրվեցին մոտ 50 պետական կայքեր։
Լրատվամիջոցները սկսեցին ենթարկվել լայնամասշտաբ (հիմնականում DDoS) հարձակումների, որոնք շարունակվում են մինչ օրս։ Հարձակման թիրախ էին դարձել հետևյալ կայքերը․
🚫1in.am 🚫a1plus.am 🚫armenpress.am 🚫armtimes.com 🚫blognews.am 🚫hetq.am 🚫mamul.am 🚫mediamax.am 🚫news.am 🚫zhamanak.com
Ողջ ընթացքում շարունակվում էին ֆիշինգային հարձակումներն օգտատերերի դեմ։ Կոտրված էջերով և հեղինակավոր լրատվականների նմանությամբ ստեղծված կայքերով տարածվում էին ապատեղեկատվություն և խուճապ առաջացնող լուրեր։
