Աշխատողները պակասել են, խոշոր հարկատուները՝ ավելացել․ իրավիճակը Հայաստանի ՏՏ ոլորտում
Իրավիճակը Հայաստանի ՏՏ ոլորտում
Վերջին շրջանում Հայաստանի տեղեկատվական տեխնոլոգիաների ոլորտում տարօրինակ զարգացումներ են տեղի ունենում: Վիճակագրական տվյալների վերլուծությունը ակնհայտ է դարձնում ոլորտում գրանցված կազմակերպությունների ու աշխատողների թվի նվազման տենդենցը: Սրան զուգահեռ վերջին տարիներին աճել է խոշոր հարկատուների ցանկում ընդգրկված ՏՏ ոլորտի կազմակերպությունների թիվը:
Ի՞նչ պատճառով են տեղի ունենում այս փոփոխությունները ոլորտում, որը տնտեսության զարգացման գերակա ուղղություն է հռչակված, և ի՞նչ սպասել։
- Հայասատանին հինգ անգամ ավելի շատ ծրագրավորողներ են պետք՝ նախնական հաշվարկ
- «Ելնելով վաղվա Հայաստանի կարիքներից». Երևանում անցկացվել է տեխնոլոգիական գագաթնաժողով
- Երևանը տեղեկատվական տեխնոլոգիաների ոլորտում կարիերա կառուցելու թոփ-10 քաղաքների շարքում է
Կազմակերպությունների ու աշխատողների թիվը նվազել է
2023 թ.-ի արդյունքներով՝ ՏՏ ոլորտի հարկ վճարողների թիվը կազմել է 10.674: Սա վերջին 5 տարիներին գրանցված ամենաբարձր ցուցանիշն է: Այս տարվա առաջին կիսամյակի ամփոփ տվյալներով, սակայն, հարկ վճարող կազմակերպությունների թիվը 1320-ով, կամ 12․4 տոկոսով նվազել է:
Կազմակերպությունների թվի նվազմանը զուգահեռ կրճատվել է նաև ոլորտում աշխատողների թիվը: 2023 թվականին աշխատողների թվաքանակը կազմել է 36 773, 2024-ին՝ 34 814 մարդ: Ստացվում է, որ նախորդ տարվա համեմատ աշխատողների թիվը կրճատվել է 1960-ով, կամ 5.4 տոկոսով:
Տնտեսագետ Աղասի Թավադյանի կարծիքով՝ ոլորտային ցուցանիշների նվազումը պայմանավորված է մի քանի հանգամանքով.
«Առաջին հանգամանքը դա փոխարժեքի տատանումն է: 2021-ից հայկական դրամը բավականին արժեվորվել է, որը թույլ չի տալիս, որպեսզի արտահանումը, այդ թվում ՏՏ ոլորտի ծառայությունների արտահանումը, զարգանա։ Եթե ՏՏ ոլորտի մասնագետը 2021թ.-ին ստանում էր 1.000 դոլարին համարժեք 520.000 դրամ, ապա հիմա դա հավասար է 385.000 դրամի՝ զուգահեռ ապրանքների և բնակարանների վարձակալության գների աճին»:
Ասում է՝ կան և այլ կարևոր գործոններ․ հարկահավաքման մոտեցումները ու արտոնությունների պակասելը․
«Քանի որ կառավարությունը հարկահավաքությունը դարձրել է արդյունավետության չափման հիմնական ցուցանիշ, ամեն տարի նորանոր հարկեր է մտցնում շուկա: Այս իրավիճակում ՏՏ ոլորտին տրված հարկային արտոնություններն աստիճանաբար դուրս են գալիս։ Հայաստանում հարկային արտոնությունները քչանում են, իսկ մեր հարևան երկրներում՝ ավելանում:
Դրա հետ մեկտեղ, Հայաստանն ու հատկապես Երևանը 2022թ.-ից՝ ռուս ռելոկանտների ներհոսքից հետո, դարձան մեր տարածաշրջանի ամենաթանկ երկիրն ու քաղաքը: Չորրորդ կարևորագույն գործոնն էլ այն է, որ ՏՏ ոլորտի մասնագետների ներհոսքը ՌԴ-ից մենք չկարողացանք լիարժեք օգտագործել։ Չկարողացանք արտոնություններով շահագրգռել, որպեսզի նրանք մնան Հայաստանում»:
Այս տեսակետը կիսում է նաև Առաջատար տեխնոլոգիաների ձեռնարկությունների միության տնօրեն Սարգիս Կարապետյանը: Ի հավելումն նշում է ոլորտի կրճատման ևս մեկ պատճառ.
«Համաշխարհային տնտեսական խնդիրներով ու խոչընդոտներով պայմանավորված վենչուրային ներդրումներն ու ոլորտային պատվերներն արտերկրից նվազել են։ Վենչուրային ներդրումների մասով կրճատումը կազմել է մինչև 60-70%»:
Օտարերկրացիների հիմնադրած ընկերությունների մասին
Հասկանալու համար, թե որքանո՞վ է ազդել ՏՏ ոլորտի կազմակերպությունների ու աշխատողների թվի կրճատման վրա ռելոկանտների մեկնումը ՀՀ-ից, ՊԵԿ-ին խնդրել էինք տրամադրել օտարերկրյա քաղաքացիների կողմից կամ մասնակցությամբ հիմնադրված կազմակերպությունների տվյալները:
Ըստ ստացված գրության՝ վերջին տարիներին աճել է օտարերկրացիների կողմից ստեղծված ՍՊԸ-ների ու ԱՁ-ների թիվը՝ 2024 թվականի առաջին կիսամյակում հասնելով 8180-ի: Սրան զուգահեռ, սակայն, աշխատողների թիվը նվազել է՝ 6301-ից հասնելով 6033-ի:
Սարգիս Կարապետյանի դիտարկմամբ՝ ոլորտից հեռացած օտարերկրյա քաղաքացիների թիվը շատ ավելի մեծ է.
«ՊԵԿ-ի տվյալները հնարավոր է ամբողջական պատկերը չարտացոլեն մի շարք պատճառներով: Օրինակ, ռելոկանտների շրջանում մեծ տոկոս են կազմել երկքաղաքացիները, ազգությամբ հայ, ՌԴ-ում աշխատող մարդիկ, որոնք Հայաստանում հարկային դաշտում գրանցվել են հայկական անձնագրերով: Այդ մասով հնարավոր է որոշակի անճշտություններ լինեն»:
ՏՏ ոլորտի բաղադրիչը՝ երկրի ՀՆԱ-ում
Հայասատանի վիճակագրական կոմիտեի տվյալներով՝ ՏՏ ոլորտի մասնաբաժինը ՀՆԱ-ում վերջին տարիներին որոշակի աճ է գրանցել։ 2022 թվականի տարեկան ամփոփ տվյալներով այն կազմել է 3,2%: 2023 թվականի արդյունքներն, ըստ կոմիտեից ստացված գրության, դեռևս պատրաստ չեն: Դրանք հասանելի կլինեն 2025թ.-ի մայիսին:
«Եթե հաշվի առնենք այն հանգամանքը, որ ՏՏ ոլորտը հանդիսանում է երկրի համար կարևոր ռազմավարական ուղղություն, 3,2% չափազանց ցածր ցուցանիշ է: Կարծում եմ, այն շատ ավելի մեծ տոկոս պետք է կազմի երկրի ՀՆԱ-ում»,- ասում է Առաջատար տեխնոլոգիաների ձեռնարկությունների միության տնօրեն Սարգիս Կարապետյանը:
Տնտեսագետ Աղասի Թավադյանի խոսքով՝ իր կողմից իրականացված տնտեսագիտական վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ 2023թ.-ին ՏՏ ոլորտի չափաբաժինը ՀՆԱ-ում կտրուկ նվազել է:
ՏՏ ընկերությունները՝ 1000 խոշոր հարկատուների ցանկում
Չնայած կազմակերպությունների ու աշխատողների թվի նվազմանը, ՏՏ ոլորտի կազմակերպությունները շարունակում են առաջանցիկ տեղեր զբաղեցնել Հայաստանի խոշոր հարկատուների ցանկում:
2019-ին այդ ցանկում ընդգրկված էր ընդամենը 32 կազմակերպություն: Այս տարվա առաջին կիսամյակի ամփոփ տվյալներով այդ թիվը հատել է 85-ի սահմանագիծը: Սրան զուգահեռ ավելացել է նաև նրանց կողմից վճարվող հարկերի ծավալը:
«Երբ դժվար ժամանակներ են լինում տնտեսությունում, թույլ խաղացողները ստիպված դուրս են գալիս խաղից կամ մեծ խաղացողները կլանում են նրանց»,- խոշոր հարկատուների ցանկում ոլորտի գլխավոր դերակատարների թվաճն այսպես է բացատրում Աղասի Թավադյանը:
Պետական աջակցության ծրագրերի արդյունավետությունն ու զարգացման տենդենցները
ԲՏԱ նախարարությունից մեր հարցմանն ի պատասխան տրամադրել են վերջին տարիներին իրականացված աջակցության ծրագրերի մասին ամփոփ տեղեկատվություն։ Ոլորտի խթանմանն ուղղված միջոցառումների շարքում մատնանշել են հարկային արտոնությունների, պետական աջակցության տրամադրման, միջազգային ոլորտային ցուցահանդեսներին մասնակցության ապահովման մասին ընդհանարական տվյալներ։ Սակայն չեն մանրամասնել դրանցից յուրաքանչյուրի տարեկան արդյունքները:
Փոխարենը իրականացված ծրագրերի զարգացման, որոշ դեպքերում էլ հետընթացին անդրադարձել է Բարձր տեխնոլոգիական արդյունաբերության նախկին նախարար, այժմ ԱԺ փոխնախագահ Հակոբ Արշակյանը։
Նա դժգոհություն է հայտնել ոլորտային ծրագրերի ֆինանսավորման կրճատումից։ Փաստարկել է ըստ տարիների ու մասնակիցների թվի ցուցանիշների․
«2021թ.-ին «Գաղափարից դեպի բիզնես» ծրագրի շրջանակներում ստարտափներին` շուրջ 50 ընկերության, որպես դրամաշնորհ հատկացվել է 562 մլն, 2022-ին՝ 350 մլն 27 ընկերության, 2023-ին՝ նույնպես շուրջ 350 մլն դրամ 26 ընկերության:
«Վիրտուալ կամուրջ» նախագիծը գործարկվել է 2020-ին։ Սակայն կորոնավիրուսի համավարակից ու 44–օրյա պատերազմից հետո այն ամբողջությամբ դուրս է մնացել ՀՀ պետբյուջեից։ Մինչդեռ, նախատեսվում էր դրա վրա ծախսել մոտ 1 մլրդ դրամ։ Ծրագիրը հնարավորություն էր տալու ձեռներեցներին վերապատրաստվել արտերկրում, այդ թվում՝ Սիլիկոնյան հովտում։
«Բուհ–մասնավոր հատված համագործակցություն մասնագետների պատրաստման համար» ծրագիրը ենթադրում էր տարբեր ոլորտների աշխատակիցների զանգվածային վերապատրաստում։ 2020թ-ին վերապատրաստվել է 5225, 2021թ.-ին՝ 2896, 2022թ.-ին՝ 791, իսկ 2023թ.-ին` միայն 500 մարդ։ Նվազել է նաև ծրագրի ֆինանսավորումը՝ 2020 թ.-ին կազմելով 390 , 2023 թ.-ին`100 մլն դրամ»:
Հակոբ Արշակյանի խոսքով՝ ծրագրերին մասնակցող մարդկանց թիվը պետք է աճեր, ոչ թե կրճատվեր։ Իսկ պետությունը, իր հերթին, պետք է խթաներ կրթություն ստանալը, մասնավորապես՝ համակարգչային տեխնոլոգիաների ոլորտում:
«Մինչև վերջերս ոլորտի պետական քաղաքականություն, որպես այդպիսին, չի էլ եղել, բացառությամբ սկսնակ ընկերություններին հարկերից ազատելու և եկամտային հարկը 10 տոկոս իջեցնելու քաղաքականությունը»,- ասում է Առաջատար տեխնոլոգիաների ձեռնարկությունների միության տնօրեն Սարգիս Կարապետյանը:
Այդուհանդերձ շեշտում է՝ վերջին տարիներին բաց, ակտիվ քննարկումներ կան կառավարության հետ՝ տարբեր մակարդակներում։ Սակայն երկուստեք փոխշահավետ լավագույն լուծմանը դեռևս չեն հասել․
«Մենք որոշ առաջարկներ արել ենք, որոնք չեն ընդունվել: Այժմ կառավարության կողմից ենք սպասում նոր առաջարկների: Չնայած ընթացիկ քննարկումներին, ոլորտը դեռևս պետական հստակ ռազմավարություն չունի, որը թույլ կտար Հայաստանում պահել գործող լավագույն մասնագետներին:
Այսօր Վրաստանը, Ղազախստանը, Ուզբեկստանը, ԱՄԷ-ն շատ ագրեսիվ քաղաքականություն են վարում ու տաղանդներին Հայաստանից տանում են: Տաղանդների մեծ արտահոսք ունենք։ Ոլորտի կայուն զարգացման համար առաջնահերթ եմ համարում օրենսդրական նոր փաթեթի օր առաջ ընդունումը»:
Օրենսդական ի՞նչ փոփոխություններ են առաջարկվում
Ոլորտային օրենսդրության փոփոխության մասին ակտիվ քննարկումները կառավարությունում ու Ազգային ժողովում սկսվել են նախորդ տարեվերջից:
Սակայն նախագիծը դեռևս չի դրվել հանրային քննարկման: Դրա սևագիր տարբերակին օրեր առաջ անդրադարձել էր Բարձր տեխնոլոգիական արդյունաբերության նախարար Մխիթար Հայրապետյանը:
Նրա խոսքով՝ ՏՏ ոլորտի պետական աջակցության շրջանակում մշակվում է նոր օրենսդրություն, կամ «մայր օրենք»։ Այն ուժի մեջ կլինի առնվազն 7 տարի։ Նախարարը վստահեցրել է՝ օրենսդրական փաթեթն արդեն վերջանականացման փուլում է:
Հայրապետյանը որոշ դրական փոփոխություններ է ներկայացրել է օրենքի սևագիր տարբերակից․
- մինչև 30 հոգանոց ընկերություններին նոր աշխատողների համար եկամտահարկի 100% վերադարձ,
- 30-ից ավել աշխատակից ունեցող ընկերություններին նոր աշխատողների համար եկամտահարկի 50% վերադարձ:
Նախարարը անդրադարձել է նաև բարձր տեխնոլոգիաների ոլորտի մասնագետների արտահոսքի ու առկա մարտահրավերներին․
«Երբ մենք նայում ենք շատ ընկերությունների արտահոսքին Պորտուգալիա, Սերբիա, այլ երկրներ, այդ արտահոսքը 2 կողմ ունի: Առաջինը, փաստ չէ, որ ինչ էլ աներ ՀՀ կառավարությունը, նրանք չէին հեռանալու։ Որովհետև ի սկզբանե նրանք Հայաստանը դիտարկել էին որպես տրամպլին: Եվ երկրորդ, փաստ չէ, որ նրանց 20 տոկոսին հնարավոր էր պահել: Աշխարհը թեժ մրցակցության մեջ է բարձր տեխնոլոգիաների ոլորտում ներգրավված մասնագետների համար: Եվ ես ուզում եմ, որ Հայաստանը հասցնի այդ տեմպերի հետևից ու երբեմն նաև ինքը թելադրի»:
Երբևէ թելադրողի կարգավիճակում հայտնվելու շանսը Սարգիս Կարապետյանը իրատեսական է համարում․
«Բայց այդ շանսը ամեն օր, ամեն ժամ գնալով փոքրանում է։ Թե այդ շանսը ինչպե՞ս կօգտագործենք, կախված է նրանից, թե վերջիվերջո զարգացման ինչ քաղաքականություն կներդնենք: Մինչ 2 տարի շարունակ քննարկում ենք, թե ո՞ր ուղղություններն ենք ցանկանում ՀՀ-ում զարգացնել, ի՞նչ խթանիչ միջոցներ ենք կիրառելու, մենք բավականին մեծ հնարավորություններ ենք շարունակում բաց թողնել»:
Ինչ են առաջարկում փորձագետները
Տնտեսագետ Աղասի Թավադյան․
«Պետք է արունակել հարկային արտոնություններ տրամադրել: Ընդ որում, հարկային արտոնություններ սահմանել գոտիավորված տարբերակով։ Առավել շահեկան պայմաններ առաջարկել Երևանից դուրս, այլ մարզերում աշխատող մասնագետների համար:
Հարկերը պետք է ավելացվեն տնտեսական իրական աճին համապատասխան: Եվ եթե տնտեսությունն աճ չի ապահովում կամ կրճատվում է, այդ պայմաններում հակահավաքության աճը կարող է էլ ավելի վատ անդրադառնալ տնտեսության վրա, քանի որ այս պարագայում ոլորտի խաղացողները գայթակղված կլինեն վերադառնալ ստվեր»:
Առաջատար տեխնոլոգիաների ձեռնարկությունների միության տնօրեն Սարգիս Կարապետյան․
«Կարծում եմ՝ ամեն ինչ պետք է գա ռազմավարությունից, որը պետք է լինի թիրախային: Նախ պետք է սահմանենք, թե տնտեսության որ ճյուղերում ենք ուզում տեխնոլոգիաները զարգացնել։ Դրանից հետո պետք է այդ ուղղություններով աշխատող ընկերություններին ցուցաբերել մաքսիմալ ազատականացված մոտեցում։ Դա կստիպի, որ այլ ճյուղերում աշխատող ընկերությունները դիտարկեն գերակա համարվող ճյուղեր անցնելու հնարավորությունը:
Պետք է տնտեսվարողին թիրախային մոտեցում ցուցաբերվի՝ ելնելով բիզնես մոդելի տեսակից, բիզնեսի կարիքներից: Եվ ամենակարևորը՝ պետք է զերծ մնալ այնպիսի մոտեցումներից, որոնք կարող են մեծապես վնասել մի ճյուղին և առավելապես օգնել մեկ այլ ճյուղի: Ընդ որում, մեր ոլորտային ռազմավարությունն իրականացնելիս հարցը պետք է դիտարկել ոչ միայն ներքին, այլև՝ այլ երկրների հետ մրցակցության համատեքստում»:
Հետևեք մեզ — Facebook | Youtube | Telegram
Իրավիճակը Հայաստանի ՏՏ ոլորտում
