Արցախյան երկրորդ պատերազմից հետո․ հոգեբանական հաղթահարման փուլ
Արցախյան երկրորդ պատերազմը այս պահին կանգնեցված է, նոյեմբերի 10-ից գործում է Հայաստանի, Ռուսաստանի և Ադրբեջանի ղեկավարների ստորագրած ռազմական գործողությունների դադարեցման մասին փաստաթուղթը։ Սակայն պատերազմը, որը սկսվեց սեպտեմբերի 27-ից, և այն իրադարձություններն ու իրավիճակը, որոնք հաջորդեցին եռակողմ հայտարարության ստորագրմանը, հոգեբանական լուրջ խնդիրներ են առաջացրել շատ մարդկանց մոտ։
Ինչ է կատարվել նրանց հետ, ով և ինչպես է փորձում նրանց օգնել հաղթահարել պատերազմն ու դրա հոգեբանական հետևանքները։
- «Արյուն, քրտինք, արցունքներ և կոմպետենտ կառավարում»․ ճգնաժամից Հայաստանի ելքի բանաձևը՝ քաղաքագետից
- Հայերը լքում են Ադրբեջանին փոխանցվող տարածքները։ Տեսանյութ Դադիվանքից
- «Հայերի փրկությունը հենց հայերի ընտրությունն է»․ քաղաքագետ
Պատերազմից երկու շաբաթ հետո
32-ամյա Արթուրը (անունը փոխված է) Արցախի ճանապարհները հինգ մատի պես գիտի. կինն արցախցի է: Շտապ օգնության մեքենայի վարորդ է, իր արհեստավարժությամբ տասնյակ հիվանդների կյանք է փրկել հայրենի Գորիսում: Պատերազմի օրերին շտապ օգնության գրեթե բոլորը մեքենաները ուղղվեցին դեպի Արցախ, իսկ այնտեղից՝ առաջնագիծ։
«Գորիսն էլ սահմանամերձ է, այստեղ առաջին պատերազմի վերքերը դեռ չեն սպիացել: Ես, իհարկե, փոքր էի պատերազմի ժամանակ, բայց շատ եմ լսել պատմություններ պատերազմի մասին: Երբ ասացին, որ պետք է մեկնեմ Արցախ՝ վիրավորների տեղափոխելու, հասկանում էի, որ շատ բարդ է լինելու, բայց որ իրական դժոխք եմ գնում, չէի պատկերացնում:
Ավագ գործընկերներս, որ նախորդ պատերազմի ժամանակ էին աշխատել, պատմում էին վիրավորումների մասին, տրավմաների, բայց նրանց ոչ մի պատմածն իմ տեսածի հետ նմանություն չուներ», — հիշում է Արթուրը:
Պատերազմի առաջին ամսում նա հասցրել է իր մեքենայով 143 վիրավոր զինվորի տեղափոխել: Մի քանիսը ճանապարհը չեն հաղթահարել, շատերի դեմքը մինչ օրս հիշում է.
«Այս պատերազմի տրավմաները բոլորովին այլ էին, զենքերը փոխվել են: Ինձ թվում է՝ հրազենային ոչ մի վիրավորում չեմ էլ տեսել այդ օրերին: Անդամահատումներն էին շատ, բեկորային տրավմաները։ Մեզ սովորեցրել էին, որ եթե 80 և ավելի կիլոմետր/ժամ արագությամբ վարենք մեքենան, մեզ դժվար կլինի օդից հարվածելը: Հետո հասկացա՝ չի փրկում: Երկնքից կրակ էր թափվում՝ բառիս բուն իմաստով: Վարում էի զիգզագներով, շատ արագ ու միակ միտքս այն էր, որ մեքենայիս մեջ եղած տղաներին պետք է տեղ հասցնեմ»:
Պատերազմից երկու շաբաթ հետո հասկացավ՝ իր հետ ինչ-որ բան է կատարվում. անգամ հանգստի սուղ ժամերին չէր կարողանում քնել: Անընդհատ անհանգիստ էր, հատկապես Ստեփանակերտում, որտեղ օդային տագնապի ազդանշանները գրեթե չէին դադարում: Ձեռքերը դողում էին, ախորժակ չուներ: Լուրեր էր ստանում շտապ օգնության խոցված մեքենաների մասին: Բայց անգամ այդ վիճակում սպասեց իր հերթափոխի ավարտին և միայն դրանից հետո վերադարձավ հայրենի Գորիս։
«Ինքս ինձ հույս էի տալիս, որ ամեն ինչ հոգնածությունից է, կվերադառնամ տուն, կհանգստանամ, կանցնի: Բայց հետո հասկացա՝ վեր եմ թռնում վառ լույսից, աղմուկից, ականջիս մեջ անընդհատ պայթյունների ձայներ են ու տնքոցներ:
Դժվար է, երբ գիտես՝ մեքենայիդ մեջ կոտրված ոտքով կամ ողնաշարով տղա կա, իսկ դու չես կարողանում խուսափել պայթած ճանապարհի փոսերից, ու ամեն փոսի հետ մի հուսահատ գոռոց ծակում է ականջդ: Մոտ մեկ շաբաթ տանը մնալուց հետո հասկացա, որ ես լուրջ խնդիր ունեմ, ու, որ ամենավատն է, այդ խնդիրն ազդում է ընտանիքիս ու երեխաներիս վրա», — պատմում է Արթուրը:
Աջակցության համար նրա հարազատները դիմել են Հայաստանի պաշտպանության նախարարություն:
Հոգեբանական աջակցություն
Արցախյան առաջին պատերազմի և անգամ 2016 թ. Ապրիլյան պատերազմի ժամանակ հոգեբանական ծառայություն, հետտրավմատիկ սթրեսի բուժում առաջարկում էր միայն մեկ մասնագիտացված կենտրոն։ Իսկ Արցախյան երկրրորդ պատերազմի ընթացքում և դրանից հետո հոգեբանական աջակցություն առաջարկում են թե՛ պետական կառույցները, թե՛ դրանցից դուրս գործող մասնագիտական խմբերը:
Զինծառայողների և պատերազմական գործողությունների անմիջական մասնակիցներին առաջնային հոգեբանական, հոգեբուժական օգնություն տրամադրում է պաշտպանության նախարարությանը կից կառույցը: Դիլիջանում ստեղծված կենտրոնում զինվորները ստանում են ստացիոնար բուժում՝ հնարավորինս մեղմելով սուր սթրեսային վիճակները:
Պատերազմից տուժած երեխաների հոգեբանական աջակցության նպատակով թեժ գիծ է ստեղծվել Հայաստանի կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարարության կողմից:
Պատերազմի հետևանքով առաջացած հոգեբանական խնդիրների լուծման և աջակցության համար հոգեբանների մասնագիտական խումբ է ձևավորվել նաև աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարությունում: Այստեղ շուրջ մեկ ամիս գործում է նաև հոգեբանական աջակցության թեժ գիծ, որը խորհրդատվություն է տրամադրում նաև հեռախոսազանգի միջոցով: Ծառայության գործարկումից հետո հեռախոսազանգի միջոցով հոգեբանական աջակցության ծառայությունից օգտվել է շուրջ 400 մարդ:
Պատերազմի հոգեբանական հետևանքների հաղթահարման և տուժածներին օգնելու համար բազմաթիվ մասնագիտական խմբեր են ձևավորվել, որոնք ծառայություն են մատուցում դրա կարիքն ունեցող մարդկանց: Այս խմբերն աշխատում են պատերազմի առաջին օրվանից, հիմնականում՝ անվճար:
Մասնագետները՝ խնդիրների և դրանց լուծման մասին
MHS Հոգեկան առողջության ծառայությունը այդ նախաձեռնություններից մեկն է: Նոյեմբերի 10-ից ծառայությունը անվճար հոգեբանական աջակցություն է առաջարկում պատերազմի մասնակիցներին և նրանց ընտանիքներին։
«Պատերազմի առաջին իսկ օրերից, շատ այլ մասնագետների նման, ես էլ սկսեցի աշխատել պատերազմից տուժած մարդկանց, զինվորների հետ: Որքան շատ էի աշխատում նրանց հետ, այնքան ավելի հստակ էի գիտակցում խնդրի խորությունն ու կարևորությունը: Նոյեմբերի 10-ից հետո, երբ ստորագրվեց զինադադարի մասին հայտնի հայտարարությունը, գործընկերներիս հետ որոշեցինք կազմակերպել անվճար հոգեբանական աջակցության այս ծրագիրը՝ ոչ միայն զինվորների, այլ նաև նրանց ընտանիքների համար», — ասում է ծրագրի նախաձեռնող, հոգեբույժ, հոգեթերապևտ Արամ Հովսեփյանը:
Մասնագետի խոսքով՝ հոգեբանական աշխատանք պետք է տարվի երեք հիմնական գործոնների ուղղությամբ․
- բուն զինվորական տրավմաներ՝ վախեր, վիրավորումներ և մահեր, որոնց ականատես են եղել զինվորները,
- պարտության գործոն, որն ազդում է ավելի մեծ խմբի մարդկանց վրա,
- անորոշության գործոն, որը կապված է երկրում ստեղծված իրավիճակի հետ, նաև պետական կառույցների կողմից որոշակի խմբերի հարցերին արագ չարձագանքելու, մարդկանց իրենց խնդիրների հետ միայնակ թողնելու հետ։
«Եթե պատերազմի առաջին օրերին մենք հիմնականում բախվում էինք բուն զինվորական տրավմայի հետ, ապա այսօր, հատկապես եռակողմ համաձայնագրի ստորագրումից հետո, գործ ունենք նաև վերջին երկու գործոնների հետ, որոնք անմիջական ազդեցություն են ունենում հանրային առողջության վրա:
Այլևս ակնհայտ է, որ գործ ունենք բավականին խորը հոգեբանական խնդրի հետ, որի ազդեցությունը կարող է երկարատև և չափազանց ծանր լինել, ազդել ողջ սերնդի վրա, եթե այսօր շատ ինտենսիվ կերպով չլծվենք դրա չեզոքացման գործին», — ասում է հոգեբանը:
Արամ Հովսեփյանը նշում է, որ այսօր հիմնական աշխատանքը տարվում է սուր սթրեսային ռեակցիաների հետ՝ կորստի գործոնի, սուր վախերի և հուսահատության զգացողության, սակայն ակնհայտ է, որ առաջիկա ամիսներին ավելանալու են հետտրավմատիկ սթրեսային խանգարումները.
«Այսօր մենք աշխատանքներ ենք տանում մյուս մասնագիտական խմբերի հետ կոնսոլիդացման ուղղությամբ, քանի որ ակնհայտ է, որ երկարատև աշխատանքի կարիք է առաջանալու նաև հետտրավմատիկ սթրեսների հաղթահարման և հանրային առողջության վրա պատերազմի ունեցած հետևանքները չեզոքացնելու ուղղությամբ:
Բացի այդ, ունենք մեկ այլ լուրջ խնդիր՝ հոգեակտիվ նյութերի՝ ալկոհոլի և թմրանյութերի չարաշահումը, որը, որպես կանոն, ակտիվանում է նման իրավիճակներում, քանի որ մարդիկ նաև այդ կերպ են փորձում թեթևացնել իրենց տրավման»:
Չնայած, ըստ մասնագետի, հոգեբանական աջակցության կարիք այսօր տասնյակ հազարավոր մարդիկ ունեն, MHS Հոգեկան առողջության ծառայություն վերջին երկու շաբաթների ընթացքում դիմել է ընդամենը 17 քաղաքացի։ Նրա կարծիքով, դիմելիության այս ցուցանիշի հիմնական պատճառը կարծրատիպերն են, որ հոգեբանական այս վիճակը հնարավոր է հաղթահարել միայնակ.
«Ընտանիքների հետ աշխատելիս տեսնում ենք, որ դեռահասների դեպքում ավելի հաճախ են դիմում հոգեբանի աջակցության, սակայն զինվորների դեպքում իրավիճակն այլ է: Նախ՝ շատերը գյուղական համայնքներից են, որտեղ հոգեբանական ծառայությունների մասին քիչ և, հիմնականում, սխալ ինֆորմացիայի են տիրապետում:
Բացի այդ, այս տրավման զինվորների համար ինքնին այնքան կարևոր գործոն է, որ մյուս մարդկանց փորձն ու ապրումները նրանց համար, ակամայից, արժեզրկվում են: Նրանք վստահ չեն, որ որևէ մեկը կկարողանա հասկանալ իրենց ապրումները և օգնել: Այս պահին սա մեր ամենամեծ մարտահրավերն է, և այս առումով շատ լուրջ աշխատանք ունենք տանելու՝ այդ թվում հենց գյուղերում, մարզերում մարդկանց հետ աշխատելու միջոցով»:
Երկրորդ մարտահրավերը, ըստ մասնագետի, այն է, որ աշխարհում գրեթե չկա հոգեբանական աշխատանքի համապատասխան փորձ, որը հնարավոր լիներ կիրառել Հայաստանում: Այն երկրներում, որտեղ տեղի են ունեցել այս պատերազմին նման գործողություններ, օրինակ՝ Սիրիա, Աֆղանստան, Ուկրաինա, որևէ արժեքավոր հետազոտություն կամ ուսումնասիրություն կատարել հնարավոր չի եղել:
Արթուրի ստացիոնար բուժումն արդեն ավարտվել է: Վերադարձել է Գորիս, բայց աշխատանքի՝ դեռ ոչ: Մինչև ղեկին նստելը նաև վերականգնողական բուժում պետք է անցնի: Ասում է, որ իրեն ավելի լավ է զգում՝ չի բարկանում երեխաների աղմուկից, ավելի քիչ է արթնանում գիշերները, չնայած որ հայացքով դեռ երկնքում թռչող սարքեր է փնտրում: Արթուրը գիտի, որ առջևում դժվար օրեր են սպասվում, ամեն ինչ մոռանալ չի կարող և չի էլ ուզում, հատկապես, որ նոր միջպետական սահմանն իր տնից ընդամենը 20 րոպե ոտքի ճանապարհի վրա է:
