Ինչո՞ւ է Վրաստանի կառավարությունը որոշել ինքնուրույն իրականացնել Խուդոնի ՀԷԿ-ի շինարարության միլիարդանոց նախագիծը
Վրաստանի կառավարությունը մտադիր է ինքնուրույն իրականացնել Խուդոնի ՀԷԿ-ի շինարարության նախագիծը, որի արժեքը կազմում է 1 մլրդ ԱՄՆ դոլար:
Խուդոնի ՀԷԿ-ը Վրաստանի խոշորագույն էներգետիկ նախագծերիցi է: ՀԷԿ-ի շինարարությունը ծրագրվում էր դեռևս կոմունիստական իշխանության ժամանակաշրջանում:
Մեկ միլիարդ արժողությամբ ՀԷԿ-ի շինարարությունը, որի դեմ է հանդես գալիս տեղի բնակչությունն ու բնապահպանները, պետք է իրականացներ «Տրանս էլեկտրիկա լիմիթեդ» (Trans Electrica Ltd.) բրիտանական-հնդկական ընկերությունը: Սակայն կառավարությունը մտադիր է «հեռացնել» ներդրողին և ինքնուրույն իրականացնել նախագիծը: Այս հարցով բանակցություններն արդեն սկսվել են: Այդ տեղեկատվությունը JAMnews-ի թղթակցին հաստատել են նաև «Տրանս էլեկտրիկա լիմիթեդ» ընկերությունում:
«ՀԷԿ-ի շինարարությունն անպայման կշարունակվի, և այն կիրականացնի պետությունը», — հայտարարել է Վրաստանի էներգետիկայի նախարար Կախա Կալաձեն:
Պայմանագրի պայմանների համաձայն՝ «Տրանս էլեկտրիկա լիմիթեդը» պետք է շինարարությունը սկսեր մինչև 2012թ-ի ապրիլի 28-ը: Սակայն Բրիտանական Վիրջինյան կղզիներում գրանցված ընկերությունը չի կատարել իր վրա վերցրած պայմանագրային պարտավորությունները և մինչ այսօր չի կարողացել սկսել շինարարական աշխատանքները: Դրա պատճառն ընկերության ֆինանսական խնդիրներն են դարձել, ինչպես նաև տեղի բնակչության և բնապահպանների բողոքները:
Այսօր իշխանությունները հայտարարում են, որ պատրաստ են հեռացնել «Տրանս էլեկտրիկա լիմիթեդին» նախագծի մասնակցությունից և ինքնուրույն իրականացնել ՀԷԿ-ի շինարարությունն առանց նոր ներդրողների ներգավելու:
«Հիմա բանակցություններ են վարվում ներդրողի հետ: Մենք առաջարկում ենք նախագիծը փոխանցել պետությանը: ՀԷԿ-ի շինարարությունն անպայման կշարունակվի, քանի որ դա կարևոր է երկրի տնտեսական զարգացման համար», — այսպիսի հայտարարություն է արել Վրաստանի էներգետիկայի նախարար Կախա Կալաձեն ապրիլի 19-ին:
Վրացական էներգետիկ գերատեսչության տեղեկատվության համաձայն՝ «Տրանս էլեկտրիկա լիմիթեդ» ընկերության հետ բանակցություններ են սկսվել մեկ ամիս առաջ, որոնք կավարտվեն մի քանի ամսից: Նախագիծը ենթադրաբար ամբողջությամբ պետությանը կփոխանցվի մեկ տարուց: Ինչպես նշել է նախարարը՝ ներդրողը նույնպես պետք է վերադարձնի պետությանը խորհրդանշական 1 լարի գնով իրեն փոխանցված 1400 հա հողը:
«Տրանս էլեկտրիկա լիմիթեդ» ընկերությունում նույնպես հաստատեցին իշխանությունների հետ բանակցությունների մեկնարկի մասին տեղեկատվությունը:
«Հաստատում եմ, որ կառավարությունը դիմել է ընեկրության սեփականատերերին, սակայն ուղերձի տեքստն ինձ հայտնի չէ: Բանակցությունները բացառապես գաղտնի բնույթ են կրում, և ղեկավարությունը չի տիրապետում այդ տեղեկատվությանը», — JAMnews-ի թղթակցի հետ զրույցում հայտարարել է ընկերության տեխնիկական տնօրեն Դավիթ Միրցխուլավան:
Տարիներ շարունակ սպասվող վնասի և Խուդոնի ՀԷԿ-ի շահագործման եկամտաբերության վերաբերյալ քննարկումները չեն դադարում: Բնապահպանները խոսում են բնապահպանական աղետի հնարավորության մասին, այն դեպքում, երբ իշխանությունները շեշտադրում են անում տնտեսական շահի վրա:
Նախագծի համաձայն՝ Խուդոնի ՀԷԿ-ի շինարարությունը՝ 702ՄՎտ հզորությամբ, 200 մետրանոց կամարաձև բետոնե ամբարտակով և 364 մլն քառ. մետր լրիվ ծավալով ջրամբարով, պլանավորվում է Խայիշի գյուղում (Զեմո տարածաշրջանում)՝ Ինգուրի գետի վրա:
Դա հզորությամբ երկրորդ հիդրոէլեկտրակայանը կլինի Ինգուրի-ՀԷԿ-ից հետո (հզորությունը 1300ՄՎտ) տարեկան 1.5մլրդ կՎտ/ժ էլեկտրաէներգիայի արտադրությամբ: Ըստ նախնական հաշվարկների՝ Խուդոնի ՀԷԿ-ը կապահովի Վրաստանի էլեկտրաէեներգիայի տարեկան սպառման 20%-ը:
Ենթադրվում է, որ ՀԷԿ—ի շինարարության արդյունքում ջրածածկման մակերեսը կկազմի 528հա: Այսպիսով, ջրի տակ կանցնի Խայիշի գյուղն ու նրան հարող 6 փոքր բնակավայրերը, ընդհանուր առմամբ՝ 535 ընտանիք:
Նախագծի արժեքը 1 մլրդ ԱՄՆ դոլար է: Ընդհանուր գումարից 600 մլն դոլարը կծախսվի ամբարտակի շինարարության վրա, 400մլն-ը՝ տեղացիների վերաբնակեցման և սոցիալական կարիքների համար:
Ներդրողի հետ պայմանագրի խզման համար որպես պատճառ Կախա Կալաձեն վկայակոչում է պայմանագրի այն կետը, որտեղ նշվում է, որ պետությունը պարտավորվում է ամբողջությամբ գնել Խուդոնի ՀԷԿ-ի էլեյտրաէներգիան 15 տարվա ընթացքում, ավելին, բավականին բարձր գնով՝ 8.88 ցենտ 1 կՎտ/ժ համար:
«Եվ դա այն դեպքում, որ 1կՎտ/ժ էլեկտրաէներգիայի գնման արժեքը Թուրքիայում կազմում է 3.9 ցենտ», — նշել է Կալաձեն:
«Տրանս էլեկտրիկա լիմիթեդ» ընկերության ներկայացուցիչները հայտարարում են, որ նշված պատճառն իրենց համար անհասկանալի է և անսպասելի, քանի որ սակագինը նախապես քննարկվել է իշխանությունների հետ և պայմանագրում ամրագրվել համեմատաբար վերջերս՝ 2015թ-ի օգոստոսին:
Տնտեսագիտության ոլորտի փորձագետ Գիա Խուխաշվիլին համարում է, որ «Տրանս էլեկտրիկա Լիմիթեդ» ընկերության հետ իշխանությունների կնքած պայմանագիրն ի սկզբանե կասկածելի էր, և դրանում կարող է կոռուպցիոն գործարքի հետք երևալ:
«Պայմանագիրը, որով պետությունը պարտավորվում է գնել հստակ ՀԷԿ-ի արտադրած էլեկտրաէներգիան, այն էլ բավականին բարձր սակագնով, կոռուպցիայի անսպառ աղբյուր է: Հետաքրքիր է, արդյո՞ք ինչ-որ մեկը երբևէ հետաքրքրվել է նման պայմանագրի ձևակերպման պատճառով: Արդյո՞ք ինչ-որ մեկը պատժվել է ընկերությունների հետ նման անմիտ և պետության համար ոչ շահեկան գործարք կնքելու համար», — նշել է փորձագետը:
Թե ինչ գումար պետք է իշխանությունները վճարեն «Տրանս էլեկտրիկա լիմիթեդ» ընկերությանը պայմանագիրը խզելու համար, դեռևս հայտնի չէ:
Ներկա պահին աուդիտորական ընկերությունը հաշվում է ծախսերը, որն արդեն կրել է «Տրանս էլեկտրիկա լիմիթեդ» ընկերությունը: Միրցխուլավայի խոսքով՝ ներդրողն արդեն 30 մլն է ծախսել նախնական նախագծային հետազոտությունների վրա:
Պետությունը շարունակում է առանցքային խաղացող մնալ
Ընդհանուր առմամբ, տնտեսական ոլորտի փորձագետները համակարծիք են, որ պետության կողմից այդպիսի թանկարժեք նախագծի իրականացումը չարդարացված քայլ է և մատնանշում է երկրում անառողջ ներդումային միջավայրը:
«Համաշխարհային փորձը Վրաստանի համար» վերլուծական կենտրոնի տնօրեն Մուրման Միրցխուլավայի խոսքով՝ նմանատիպ նախագծին պետության մասնակցությունն արդարացված չէ տնտեսական տեսանկյունից.
«Նորմալ իրավիճակում պետությունը նման նախագիծն իր հաշվին չի իրականացնի: Եթե պետությունն իր վրա է վերցնում նման մասշտաբային նախագծի իրականացումը, դա առանձնահատուկ դեպք պետք է լինի: Էներգետիկայի նախարարությունը պետք է ծանրակշիռ դրդապատճառներ ներկայացնի այն բանի վերաբերյալ, որ Խուդոնի-ՀԷԿ-ն առանձնահատուկ դեպք է: Սակայն այդպիսի ապացույցներ մինչև հիմա ոչ ոք չի տեսել»:
«Կառավարությունն անընդհատ խոսում է ներդրումային միջավայրը բարելավելու և ներդրումներ իրականացնելու մասին, հետո վերադառնում է սկզբնակետին, որտեղ հիմնական տնտեսական սուբյեկտը պետությունն է», — համարում է փորձագետ Գիա Խուխաշվիլին:
«Խորհրդային Վրաստանի ինդուստրիալ երազանքը»
Խուդոնի ՀԷԿ-ը Վրաստանի ժամանակակից պատմության ամենահակասական նախագծերից մեկն է: Նախագծի իրականացման գաղափարը ծնվել է դեռևս 1979թ-ին:
Ինգուր գետի շրջակա տարածքի յուրացման վիթխարի պլանը խորհրդային Վրաստանի «ինդուստրիալ երազանքի» մի մաս էր: Ինգուրի գետի վրա էլեկտրակայանների կառուցման նպատակը Ռուսաստանի հարավային շրջաններն էլեկտրաէներգիայով ապահովելն էր: Նախագիծը մշակվել էր
«Թբիլհիդրանախագծի» կողմից 1979-82 թթ-ին և հաստատվել Մոսվայի կողմից, քանի որ այդ փուլում 300ՄՎտ հզորությամբ ՀԷԿ-ի շինարարության հարցը որոշվում էր համամիութենական մակարդակով:
Առաջին աշխատանքները սկսվեցին 80-ականների վերջին: Սակայն վրացական հասարակության մեծ մասը նոր ձևավորված ազգային հանրության հետ մեկտեղ դեմ հանդես եկավ Խուդոնի ՀԷԿ-ի շինարարությանը: Այդ պահին ՀԷԿ-ի շինարարության աշխատանքների 25%-ն ավարտված էր, իսկ պետության ծախսերն արդեն կազմել էին 150մլն ռուբլի:
Բողոքի ցույցերը նոր թափով վերսկսվեցին 1988թ-ի Սպիտակի երկրաշարժից հետո: Վրացի գիտնականները սկսեցին խոսել Խուդոնի ՀԷԿ-ի ամբարտակի ոչ բարեհուսության և բնապահպանական աղետի մասին: Սվանեթիի տեղի բնակչության ներկայացուցիչները հացադուլ հայտարարեցին այն ֆոնին, որ Թբիլիսիում բազմահազարանոց ցույցեր էին ՀԷԿ-ի շինարարությունը կանգնեցնելու պահանջով: Խուդոնի-ՀԷԿ-ի շինարարությունը կասեցվեց Նախարարների կաբինետի որոշմամբ 1989թ-ին:
90-ականների վերջին համընդհանուր էներգետիկ ճգնաժամի ֆոնին իշխանությունները կրկին սկսեցին խոսել Խուդոնի-ՀԷԿ-ի շինարարության վերագործարկման մասին: Սակայն թանկարժեք նախագծի իրականացման համար իրական ներդրող ներգրավել այդպես էլ չհաջողվեց:
«Վարդերի հեղափոխությունից» հետո Միխայիլ Սահակաշվիլիի կառավարությունն այտիվորեն սկսեց զբաղվել ՀԷԿ-ի շինարարության համար պոտենցիալ ներդրողների որոնմամբ: Հենց այդպիսի ներդրող էր «Տրանս էլեկտրիկա լիմիթեդը»: Մշակվեց և համաձայնեցվեց նախագիծը, սակայն շինարարական աշխատանքները Սահակաշվիլիի իշխանավարման տարիներին այդպես էլ չսկսվեցին:
Դեռևս մինչև 2012թ-ի խորհրդարանական ընտրությունները, լինելով ընդդիմություն, «Վրացական երազանք» կոալիցիան ընտրողներին խոստացավ արգելք դնել Վրաստանում խոշոր ՀԷԿ-երի կառուցման վրա: Կոալիցիայի իշխանության գալուց հետո էներգետիկայի նախարարությանը կից հատուկ հանձնաժողով ձևավորվեց, որին հանձնարարվեց ուսումնասիրել Խուդոն ՀԷԿ-ի շինարարության մասին պայմանագիրը: Սակայն այդ հանձնաժողովի եզրակացությունն այդպես էլ չհանրայնացվեց:
Էներգետիկայի նախարար Կախա Կալաձեն առաջին անգամ հայտարարեց «Տրանս էլեկտրիկա լիմիթեդի» հետ պայմանագրի հնարավոր խզման մասին 2014թ-ին: Այն ժամանակ նախարարն ընկերությունից պահանջեց բանկային երաշխիքներ և ընկերության հիմնադիրների վերաբերյալ տեղեկատվություն տրամադրել:
«Այս գործընթացը պետք է թափանցիկ լինի: Ընկերությունը չպետք է օֆշորում գրանցված լինի: Եթե «Տրանս էլեկտրիկա լիմիթեդ» ընկերությունը չկարողանա բանկային երաշխիքներ և հիմնադիրների ցուցակը ներկայացնել, բացառված չէ, որ պետությունն իր վրա վերցնի այդ նախագծի իրականացումը», — հայտարարեց այն ժամանակ Կալաձեն:
Խուդոնի ՀԷԿ-ի շինարարությունն իր հետ Խայիշի գյուղի և հարակից մի քանի բնակավայրերի ջրածածկման կբերի: Ըստ նախնական հաշվարկների՝ շինարարության համար անհրաժեշտ է վերաբնակեցնել 3000 տեղի բնակչի:
Խայիշիի բնակիչներն ապրում են բռնի տեղահանման վախով արդեն 20 տարուց ավել: Նրանց ասում են, որ իրենց տները, եկեղեցին, գերեզմանոցի մի մասը ջրի տակ է անցնելու:
Ժամանակին, երբ սկսվել էր Խուդոնի ՀԷԿ-ի շինարարությունը, տասնյակ ընտանիքներ Սվանեթիից վերաբնակեցվել են Մուխրանի ավան՝ Շիդա Քարթլիի շրջանում: Սակայն նրանց մեծ մասը չի կարողացել հարմարվել նոր պայմաններին և վերադարձել է հայրենի գյուղ:
Նոր օրինագիծ
Գոյություն ունի ևս մեկ փաստ, որը ցույց է տալիս Խուդոնի ՀԷԿ-ի շինարարությունը վերագործարկելու իշխանությունների մտադրությունների լրջությունը:
Այս տարվա ապրիլին իշխանությունները պետական նշանակության նախագծերի համար մասնավոր սեփականության օտարման ընթացակարգի պարզեցման նախաձեռնությամբ հանդես եկան:
Ուժի մեջ է մտնում բռնի տեղահանման կանոնը, որը ենթադրում է սեփականության օտարում դատարանի որոշմամբ: Պետությունն իրավունք ունի առաջին ատյանի դատարանի որոշմամբ մեկ ամսում դուրս հանել սեփկանատիրոջն իր տնից, զբաղեցրած հողից ոստիկանության օգնությամբ՝ մեկանգամյա փոխատուցման պարագայում:
Խորհրդարանը դեռ չի քննարկել այս օրինագիծը: Սակայն փորձագետները չեն բացառում, որ օրինագծի ամենախիստ և վիճելի կարգավորումները կապված են հենց Խուդոնի-ՀԷԿ-ի շինարարության հետ, քանի որ տվյալ օրենքը կպարզեցնի մարդկանց ստիպողաբար վերաբնակեցումը:
