Թուրքիան հավակնում է գերտերություն դառնալ։ Դեսպանների արտաքսում, Գյուլեն և Ստամբուլի ջրանցք
Թուրքիան գնում է դեպի Սև ծովի լիակատար վերահսկողություն, քանի որ դա նրան թույլ կտա տարածաշրջանային առաջատար երկրից վերածվել գերտերության։ Maximilian Hess-ի մեկնաբանությունը The Foreign Policy Research Institute պարբերականում։
Թուրքիայում արտակարգ իրադարձություններ են․ պերսոնա նոն գրատա են հայտարարվել և երկրից արտաքսվելու են տասը երկրների դեսպաններ, որոնք պաշտպանել են կալանքի տակ գտնվող թուրք իրավապաշտպան Օսման Քավալային։
Փաստացի՝ արտաքսվում են ԱՄՆ-ի, Գերմանիայի, Դանիայի, Ֆինլանդիայի, Ֆրանսիայի, Նիդեռլանդների, Շվեդիայի, Կանադայի, Նորվեգիայի և Նոր Զելանդիայի դեսպանները Թուրքիայում։
Նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը ելույթ է ունեցել NTV հեռուստաալիքի եթերում, նրանց անվանել «անպատասխանատու» և պահանջել չմիջամտել Թուրքիայի ներքին գործերին և դատական գործընթացներին և «Անկարային կյանք չսովորեցնել»։
Օսման Քավալան առավել հայտնի թուրք իրավապաշտպաններից մեկն է։ Նա ստեղծել է Anadolu Kültür AŞ մշակութային հիմնադրամը, սատարում է ազգային փոքրամասնությունների նախագծերն ու պայքարում քրդերի ու հայերի հետ թուրքերի հաշտեցման համար։
Նա արդեն չորս տարի գտնվում է նախնական կալանքի տակ այն բանից հետո, երբ կալանավորվել է 2017 թ․ հոկտեմբերի 18-ին, պետական հեղաշրջման փորձին մասնակցության մեղադրանքով։
Շատ տեսաբաններ կարծում են, որ այդ իրադարձությունները երկրի ապագայի նոր տեսլականի համատեքստում են, որը հետևողականորեն սկսել է կյանքի կոչել Էրդողանը։
Ամերիկյան The Foreign Policy Research Institute-ի փորձագետներն այդ տեսլականն անվանում են «մոնումենտալ» և կարծում են․
Թուրքիայի նախագահի գործողությունների առաջին և գլխավոր ուղղությունը Սև ծովի աշխարհագրական ռազմավարական քարտեզի վերաձևումն է լինելու։
Սև ծովի վերահսկման ջրանցք
Էրդողանն արդեն երկար տարիներ զարգացնում է «Ստամբուլի ջրանցքի» գաղափարը՝ այն անվանելով իր «խենթ նախագիծ»։ Թուրքիան այդպիսով գնում է դեպի լիակատար վերահսկողություն Սև ծովի նկատմամբ։
2021 թ․ հունիսի վերջին նա մասնակցել է նախագծի հիմնարկեքի արարողությանը, որի արժեքը գնահատվում է նվազագույնը 15 մլրդ դոլար։
Նախագիծը ներկայացվում է որպես Բոսֆորի ջրանցքով նավարկության խցանումը նվազեցնելու և թուրքական տնտեսության համար կարևոր խթան ապահովելու միջոց։
Էրդողանի քննադատները վաղուց են նախագահին և իշխող «Արդարություն և զարգացում կուսակցությանը» մեղադրում պետական ենթակառուցվածքային նախագծերը դաշնակիցների և բիզնես շրջանակներում իրենց կողմնակիցների հարստացման նպատակով օգտագործելու համար։ Սակայն այդ ջրանցքը պետք է դիտարկել ոչ թե որպես ներքին, այլ հսկայական աշխարհաքաղաքական նշանակություն ունեցող նախագիծ։
Այն նշանավորում է Սև ծովում ուժերի հավասարակշռությունը վերաձևելու Էրդողանի փորձերի գագաթնակետը՝ Անկարան ակտիվ գերտերության վերածելու նրա մշտական ջանքերի շնորհիվ։
- Ո՞վ է Ֆեթուլլահ Գյուլենը
- Թուրքիան՝ ժողովրդավարության և ավտորիտարիզմի արանքում
- Քաղաք, որը սուլթաններից և նախագահներից բարձր է
Նախագահ Էրդողանի արտաքին քաղաքականությունն արդեն փոխել է տարածաշրջանի տեսքը վերջին տարիներին։
● Նա միջամտել է Սիրիայի գործերին՝ փաստացի դրա հյուսիսում բուֆերային գոտի ստեղծելով։
● Նա խախտել է ստատուս քվոն Արևելյան Միջերկրականում։ Սկզբում վիճելի համաձայնագիր է ստորագրել իր լիբիացի դաշնակիցների հետ տարածաշրջանի ծովային սահմանների վերանայման վերաբերյալ։ Այնուհետև պաշտոնապես կոչ է արել բաժանել Կիպրոսը։ Եվ այս երկու որոշումներն արմատապես տարբերվում են Թուրքիայի նախկին դիրքորոշումներից։
● Էրդողանն ընդլայնել է Ադրբեջանում Անկարայի ազդեցությունը՝ նրան վճռորոշ աջակցություն ցուցաբերելով 2020 թ․ պատերազմում, թեև ՆԱՏՕ-ի մնացած երկրները չեզոքություն են պահպանել։
● Էրդողանը նաև չի խորշում Սև ծովով Ուկրաինային ռազմական տեխնիկայի, այդ թվում՝ գովաբանված ԱԹՍ-ների վաճառքից։
Թուրքիան աճող մերձավորարևելյան, միջերկրածովյան, եվրոպական և եվրասիական տերություն է։ Սև ծովում աշխարհամասերի հատման կետերի նկատմամբ վերահսկողությունը հատկապես կարևոր է, եթե Թուրքիան ուզում է տարածաշրջանային տերությունից վերածվել իսկական գերտերության։
Ինչո՞ւ է Սև ծովի տարածաշրջանն այդքան կարևոր
Թուրքիան գնում է դեպի լիակատար վերահսկողություն Սև ծովի նկատմամբ
Սևծովյան տարածաշրջանը 21-րդ դարի երկու եվրոպական պատերազմների թատերաբեմն է եղել՝ 2008 թ-ի վրաց-ռուսական պատերազմի և 2014 թ-ի ուկրաինական իրադարձությունների ու Դոնբասում շարունակվող մարտական գործողությունների։
Սև ծովի ելքի և մուտքի նկատմամբ վերահսկողությունը բեկման գլխավոր աշխարհաքաղաքական գծերից մեկն է։
Պատմականորեն Բոսֆորն ու Ստամբուլը պատմական մեծ իշխանափոխություններից շատերի վայրն են եղել՝ սկսած Հռոմեական կայսրության դարաշրջանից, վերջացրած 1453 թ-ին օսմանների կողմից Կոստանդնուպոլսի զավթմամբ։ Սակայն 1952 թ-ին ՆԱՏՕ-ին անդամակցելուց հետո Թուրքիան չի բախվել նեղուցների և սևծովյան տարածաշրջանի նկատմամբ իր վերահսկողության լուրջ սպառնալիքի։
Այժմ Էրդողանը, կարծես, պատրաստ է վտանգել այդ կայունությունը։
Նա արդեն առաջացրել է շոկ և սկանդալ աշխարհում՝ հայտարարելով, որ Ստամբուլի նոր ջրանցքը չի կարգավորվելու Մոնտրյոյի կոնվենցիայով։
Մոնտրյոյի կոնվենցիան հատուկ պայմանագիր է, որը ստորագրվել է դեռևս 1936 թ-ին և կարգավորում է միջազգային ելքը դեպի Բոսֆոր, Մարմարա ծով և Դարդանելի նեղուց։ Կոնվենցիան ՆԱՏՕ-ին թույլ է տալիս իր նավերն ուղղել Սև ծով՝ իր շահերը պաշտպանելու նպատակով, թեև նաև սահմանափակում է Սև ծովում ոչ սևծովյան տերությունների ռազմանավերի գտնվելու ժամանակահատվածը, ինչը զգալիորեն սահմանափակում է այս տարածաշրջանում գործելու ՆԱՏՕ-ի հնարավորությունները։
Կոնվենցիան նաև Ռուսաստանին ապահովում է ելք դեպի Միջերկրական ծով նրա կարևոր հարավային առևտրային նավահանգիստների համար, ինչպիսին է, օրինակ, Դոնի Ռոստովի նավահանգիստը։ Կարևոր է նաև այն, որ կոնվենցիան նավարկության հնարավորություն է տալիս ռուսական սևծովյան նավատորմի նավերին։ Եթե դա չլիներ, այդ նավատորմն ամբողջությամբ սահմանափակված կլիներ սեփական առափնյա հատվածով և կնմանվեր Ռուսաստանի այսօրվա պակաս հեղինակավոր Կասպյան նավատորմին։
ՆԱՏՕ-ի խնդիրներն ու Վրաստանի և Ուկրաինայի գործոնը
Բոսֆորի նկատմամբ Թուրքիայի ինքնիշխանությունը միակ գործոնը չէ, որը նրան կարևոր խաղացող է դարձնում տարածաշրջանում և աշխարհում։
Թուրքիան ՆԱՏՕ-ի զինված ուժերի մեծությամբ երկրորդ տունն է։
Նրա Ինջիրլիք ավիաբազայում տեղակայված են ԱՄՆ միջուկային ռազմավարական ուժերի մի մասն ու Մերձավոր Արևելքում գործողությունների համար ամերիկացիների առանցքային հրամանատարական կառույցները։
ՆԱՏՕ-ն իրական մտահոգություններ ունի տարածաշրջանային անվտանգության վերաբերյալ, հատկապես՝ Վրաստանի և Ուկրաինայի մասով, այսինքն՝ այն ափամերձ պետությունների առնչությամբ, որոնք Մոկսվայի հետ կոնֆլիկտի մեջ են մտել՝ Արևմուտքի հետ առավել սերտ կապեր ունենալու ցանկության պատճառով։
Ռումինիան և Բուլղարիան, թեև ՆԱՏՕ-ի անդամ երկիր են, որոնք տեղակայված են Սև ծովի ափին, ռազմածովային զգալի ներուժ չունեն։
Վրաստանի և Ուկրաինայի նավահանգիստները նույնպես չեն կարող փոխարինել թուրքականներին թեկուզ նվազագույն չափով։ Դրանք ներկա պահին ընդունում են ՆԱՏՕ-ի այցերն ու սպասարկում ՆԱՏՕ-ի զորաշարժերը հենց այն պատճառով, որ Ռուսաստանի անմիջական հարևանությամբ են։
- Հայաստան-Թուրքիա․ նոր հնարավորություննե՞ր, թե՞ թշնամանքի շարունակություն։ Թոմաս դը Վաալ
- Ո՞վ է մրցակցում Հարավային Կովկասում․ Հայասատնն ու Ադրբեջա՞նը, թե՞ Պուտինն ու Էրդողանը։ Կարծիք
Սակայն աստիճանաբար Թուրքիայի և ՆԱՏՕ-ի հարաբերություններն ավելի ու ավելի սառն են դառնում։ Դա զգալի առումով կապված է Թուրքիան գերտերության վերածելու Էրդողանի ձգտման հետ, ինչպիսին այն եղել է Օսմանյան կայսրության բարգավաճման դարաշրջանում։
Թուրքիայի ամրապնդումը միջազգային հարթակում նաև օգնում է օգտագործել պատմական առաջնորդի իմիջը երկրի ներսում։ Դա չի սահմանափակվում միայն զուտ ռազմական նկատառումներով։
Թուրքիան կենտրոնական դեր ունի Ադրբեջանից նավթի և բնական գազի տեղափոխման երթուղիներում։ Եվ Անկարան ձգտում է նաև մեծ դեր խաղալ բնական գազի աշխարհաքաղաքականությունում՝ վերջին ժամանակներս վեճերի մեջ ներգրավվելով Հունաստանի և Կիպրոսի հետ Էգեյան ծովում հորատման իրավունքի համար։
«Արաբական գարունը» խթանել է իսլամացումն ու Թուրքիայի քաղաքականության փոփոխությունը
Թուրքիան գնում է դեպի Սև ծովի ելքի լիակատար վերահսկողություն
Տեսնելու համար, թե որքան մասշտաբային է Թուրքիայի արտաքին քաղաքականությունը, բավական է համեմատել այսօրվա առաջնահերթություններն առաջին տասնամյակի հետ, երբ Էրդողանն իշխանության է եղել։
Այն ժամանակվա արտգործնախարար Ահմեթ Դավութօղլուն Foreign Policy-ին 2010 թ-ին տված հարցազրույցում ասել էր, որ Թուրքիան վարում է «զրո խնդիրներ հարևանների հետ» քաղաքականություն։
Եվ դա բավականին հաջողված ուղղություն էր․
● Թուրքիան խուսափեց վրաց-ռուսական պատերազմում ներգրավվելուց,
● իրականացրեց Կիպրոսի վերականգնման խաղաղ պլանի աջակցության հանրաքվե 2004 թ-ին,
● զարգացնում էր հարաբերությունները Եվրամիության հետ,
● զարգացնում էր հարաբերությունները և՛ Իրանի, և՛ նրա արաբ մրցակիցների հետ,
● նույնիսկ հանդես էր գալիս մի շարք տարածաշրջանային խաղաղ ջանքերի միջնորդ, թեկուզև դրանք արդյունքում ապարդյուն եղան։
Էրդողանի այդ արտաքին քաղաքական մոտեցումը սկսեց փոխվել «արաբական գարնան» ֆոնին։
Բողոքի շարժումն արաբական երկրներում այն ժամանակ հանգեցրեց Բարաք Օբամայի ամերիկյան վարչակազմի և արաբական շատ կառավարությունների միջև հարաբերությունների սառեցման։ Նրանք անհանգստացած էին, որ Վաշինգտոնը կարող է երես թեքել իրենցից և սատարել ըմբոստ արաբական փողոցին, ինչպես դա տեղի ունեցավ Եգիպտոսում։
Էրդողանի համար «արաբական գարունը» խթան էր՝ իր «Արդարություն և զարգացում կուսակցության» ամրապնդման համար, որը շատերն անվանում են քաղաքական իսլամի կողմնակիցների միավորում։
Սաուդյան Արաբիան, Արաբական Միացյալ Էմիրություններն ու շատ այլ երկրներ դրանում տեսան աստիճանաբար «Մուսուլման եղբայրների» իսլամիստական շարժմանն օրինականացում հաղորդելու փորձ։
Վերջինիս հետ Թուրքիան համագործակցում է, սակայն արաբական երկրների համար այդ շարժումը սպառնալիք է սեփական լեգիտիմությանը։
Անկարան, ի վերջո, իրեն ցույց տվեց էլ ավելի թշնամական տարածաշրջանում։
Այնուհետև եղավ միգրանտների ճգնաժամը։ Թուրքիան ընդունեց ավելի քան 5 միլիոն փախստական Սիրիայից, այնուհետև փակեց իր սահմաններն ու 1-2 միլիոն մարդ բաց թողեց դեպի Եվրոպա՝ տարբեր պահանջներ առաջ քաշելով։ Այդպես Թուրքիան լուրջ լծակ ստացավ եվրոպական քաղաքականության վրա ազդելու համար։
Հեղաշրջման փորձը Թուրքիայում և Ֆեթուլլահ Գյուլենը բեկումնային պահ էին ԱՄՆ-ի հետ հարաբերություններում
Վաշինգտոնի հետ հարաբերությունների բեկումնային պահը ստեղծվեց Թուրքիայում 2016 թ․ հուլիսի պետական հեղաշրջման փորձից հետո, որի համար Էրդողանը մեղադրեց ԱՄՆ-ում բնակվող քարոզիչ և իր նախկին դաշնակից Ֆեթուլլահ Գյուլենին։
Իրավիճակը սրվում էր նրանով, որ Օբամայի վարչակազմը կատարվածն ի սկզբանե չէր անվանել «հեղաշրջման փորձ»։ Էրդողանը համոզվեց, որ այլևս չի կարող հույսը դնել Վաշինգտոնի վրա արտաքին և ներքին սպառնալիքների դեմ պայքարում։
Արդյունքում՝ Էրդողանը զգաց և շարունակում է վստահ լինել, որ Անկարան մեկուսացման մեջ է Սև ծովի հարավային ափին և կարող է հույսը դնել միայն հավասար միջազգային խաղացող դառնալու վրա։
