«ֆանտաստիկ աշխատանք»․ Էջմիածնի Մայր տաճարի նորոգումը տևեց 12 տարի
Էջմիածնի Մայր տաճարը վերաբացվեց
Հայաստանի գլխավոր հոգևոր տաճարը վեց տարի փակ էր։ Այդքան տևեց վերականգնողական աշխատանքների ակտիվ փուլը Էջմիածնի Մայր տաճարում։ 1700-ամյա կառույցի հիմնանորոգումն ավարտվեց այս տարի աշնանը։ Տաճարը վերաբացվեց մեկ ամիս առաջ, ու մինչ օրս տեղացիների ու զբոսաշրջիկների հոսքը չի դադարում։ Շաբաթ և կիրակի օրերին, Մայր տաճարում ընթացող պատարագը շատերն ունկնդրում են բակից, քանի որ ներս մտնել չի հաջողվում։
Ու թեև այն պաշտամունքի է արժանանում բոլոր հավատացյալերի կողմից, Էջմիածնի բնակիչների համար այս կոթողը առանձնահատուկ նշանակություն ունի։ Նրանց կարծես վերադարձվեց իրենց քաղաքի գլխավոր սիմվոլը։ Իսկ կատարված վերականգնողական աշխատանքները մասնագետները համարում են եզակի՝ բարդության, ծավալի և որակի տեսակետից։ Համոզված են, որ հինավուրց տաճարին «դարերի կյանք է տրվել»։
- Հայ առաքելական եկեղեցու տեղն ու դերը մարդկանց և պետության կյանքում
- Աղոթք միայնության մեջ․ Զատիկի նախօրեին Հայաստանի հոգևոր մայրաքաղաք Էջմիածնում
- Քաղաքական հա՞յտ, թե՞ եկեղեցու ընդվզում․ ի՞նչ է կատարվում Երևանում։ Կարծիքներ
«Քաղաքը նորից շնչում է»
«Էջմիածնում շատ հրաշալի եկեղեցիներ ունենք։ Բայց Մայր տաճարի վերաբացումը մի ուրիշ հավատքի ալիք է իր հետ բերել։ Մարդիկ սպասում էին տարիներ շարունակ։ Վերաբացման օրը շատերը պատերն էին համբուրում տաճարի, ծնկի եկած աղոթում։
Քաղաքը նորից շնչում է։ Երբ պատարագի ելևէջները ողողում են բնակարանը, դա մի ուրիշ էներգետիկա է։ Տիեզերական, ֆանտաստիկ զգացողություններ են առաջացնում հավատացյալ մարդու մեջ։ Ու դա մեզ պակասում էր արդեն վեց տարի, սպասում էինք։ Կարծում եմ՝ մենք բոլորս հոգևոր վերապրում ունեցանք։ Սա վաղուց չկար։ Վաղուց այսքան չէինք ջերմացել»,- ասում է Մայր Տաճարի հարևանությամբ բնակվող Արմեն Մկրտչյանը։
Մայր Տաճարը համարվում է աշխարհի ամենահին քրիստոնեական տաճարներից մեկը: Այն կառուցվել է չորրորդ դարի սկզբին՝ 301-303 թվականներին, երբ Հայաստանը պաշտոնապես ընդունեց քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն: 2000 թվականին Էջմիածնի Մայր տաճարը ընդգրկվել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության ցանկում։
Տաճարը տարբեր ժամանակներում մասնակի նորոգումների է ենթարկվել, սակայն երբևէ ամբողջական չէր հիմնանորոգվել։ Այդ նախաձեռնությամբ հանդես է եկել Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Գարեգին Բ-ն։ Հետազոտական և նախագծային աշխատանքները մեկնարկել են 2012 թվականից։ 2016-ին սկսվել են տաճարի ամրակայման աշխատանքները։ 2018-ին դրանք հասել են այն փուլին, որ անհրաժեշտ էր տաճարը փակել։ Եվ միան այս տարի սեպտեմբերին այն վերաօծվեց և վերաբացվեց։
Էջմիածնի բնակիչներից, էմալի նկարչուհի Անի Մանուկյանը պատմում է, թե որքան հուզիչ էր իր ընտանիքի համար տաճարի վերաբացումը․
«Երբ դրսում ես լինում ու սպասում ես, որ պետք է վերադառնաս ու հարազատիդ տեսնես, այդ ապրումներով ենք մտել տաճար, անչափ կարոտած։ Մայր տաճարի պակասը կար յուրաքանչյուրիս մեջ։ Երբ այդքան ընդմիջումից հետո ոտք դրեցի տաճար, հուզվել էի։
Մեր քաղաքը միանգամից կենդանացավ, լցվեց։ Շատ բազմամարդ է դարձել։ Դա են վկայում նաև Էջմիածնի խցանումները։ Մի բանի համար եմ նաև շատ ուրախ։ Ինձ թվում էր՝ հավատքը պակասել է մեր մեջ։ Բայց տեսնում եմ, թե մարդկանց ինչ բազմություն է գնում Մայր տաճար։ Երեկոյան պատարագներին տեղ չկա, որ մտնենք։ Մարդիկ դրսում, տաճարի պատերի մոտ են ծունկի եկած աղոթում»։
Անսպասելի բացահայտումներ Մայր տաճարում
Հիմնանորոգման աշխատանքների ժամանակ մասնագետներին անակնկալներ էին սպասում: Մայր տաճարի վերականգնման նախագծի գլխավոր ճարտարապետ Ամիրան Բադիշյանը պատմում է.
«Երբ ամրակայման համար հանվեց զանգակատան վեղարը և Սրբոց հրեշտակապետաց խորանի տանիքածածկը, կարասներ հայտնաբերվեցին։ Մինչդեռ դրանց վերաբերյալ նախկին նորոգումների մասին տեղեկագրերում հիշատակում չի եղել։
Աննախադեպ էր։ Մոտ 170 hատ կահ կարասի, որոնցից վեցի բարձրությունը հասնում էր 1մ 20սմ-ի։ Հսկա կարասներ էին, շատ հետաքրքիր մի հավաքածու ստացվեց։ Եվ այդ ամենը թվագրվում է 17-րդ դարով։ Նաև տարբեր բնույթի կերամիկական կենցաղային իրեր՝ սկսած կավի թեյնիկից մինչև կուժ ու կուլաներ։ Իսկ պատերի ամրակայման ժամանակ բացահայտվեցին վաղ քրիստոնեական շրջանի չորս խոյակները, որոնք վնասված ու սքողված են եղել շաղախի տակ»։
Մուշեղ եպիսկոպոս Բաբայանն էլ նշում է, որ վերանորոգման աշխատանքները սկսվել են տաճարի հիմնահատակից ու ավարտվել գմբեթի խաչով․
«Այն գեղեցկությունը, որը տեսանելի չէր տարիների ընթացքում կուտակված մրի ու ծխի արդյունքում, մեր վարպետների շնորհիվ բացվել է։ Ոմանք որմնանկարները պառկած են նկարել, ոմանք՝ տախտակամածի վրա, որ կարողանան ավելի քան 1700 տարիների պատմություն ունեցող շքեղ տաճարը նորովի ներկայացնել հանրությանը»։
Երբ որմնանկարների վերականգման գիտահետազոտական կենտրոնի մասնագետները ապամոնտաժել են դրանք կառույցի վթարայնության աստիճանը պարզելու համար, հայտնաբերել են 17-րդ դարի որմնանկարների երկրորդ, երրորդ շերտերը։
Որմնանկարների վերականգնման նախագծի հեղինակը Արժանիք Հովհաննիսյանն է։ Նրա հետ հանդիպել ենք տաճարի վերաբացումից հետո [հոդվածի հրապարակումից օրեր առաջ նա մահացել է]։
«Աշխատանքը սկսելիս երկու հիմնախնդիր են ունեցել․ որմնանկարները պատից առանձնացնել ու դրանք վերականգնել։ Երբ ներքին շերտերից գտանք հատվածներ, մեզ համար պարզ դարձավ, որ տաճարը նախկինում եղել է կոմպոզիցիաներով լեցուն։ Միայն գմբեթի հատվածում եղել է 24 կոմպոզիցիա։ Ժամանակին պատերը ծածկված են եղել նոր և հին կտակարանի դրվագների պատկերներով»,- պատմեց Արժանիք Հովհաննիսյանը։
14 մասնագետների ջանքերով Էջմիածնի Մայր տաճարում ապամոնտաժվել է 620 քմ որմնանկար, վերականգնվել, ապա կրկին տեղադրվել։
«Աննախադեպ երևույթ է իր ծավալով։ Սա աշխարհում ընդունված մեթոդ է, բայց ամեն տեղ չէ, որ կարողանում են անել։ Մենք մասնակցել ենք իտալական դասընթացներին, կիրառել ենք իտալական և ռուսական տեխնոլոգիաներ։ Մոտ 60 քմ էլ՝ այսինք 123 հատված որմնանկարներ գնացել են արխիվացման։ Տաճարի որմնանկարների մասշտաբը 2400 քմ է: Պատկերացրեք, որ 620 քմ հանվել, նորից տեղադրվել է։ Մեծ թիվ է դա»,- ասաց վերականգնման նախագծի հեղինակը։
Որմնանկարների վերականգնման գիտահետազոտական կենտրոնի տնօրեն Աշխեն Պապոյանն էլ է գոհ աշխատանքից։ Վստահեցնում է՝ չնայած բազմաթիվ դժվարություններին, չի զղջացել, որ սկսել է աշխատել այս նախագծի վրա։ Ընդգծում է՝ տաճարն իր սկզբնական տեսքը չի կորցրել։ Ամբողջությամբ վերարտադրվել է միայն սանդուղքի զարդանախշը, որը գրեթե չէր պահպանվել։
Որմնանկարների ապամոնտաժման արդյունքում գտնված ավելի վաղ շրջանի նկարազարդումները, ըստ Արժանիք Հովհաննիսյանի՝ հնարավոր չէր տեղադրել նախկին տեղում, քանի որ ընդհանուր հարմոնիան կարող էր խախտվել.
«Ավելի վաղ շրջանի նկարազարդումները կգնան թանգարանացման, կա նման նախագիծ։ Երբ ապամոնտաժեցինք կամարներն ու սյուները, գտանք մինչհովնաթանյան ժամանակների որմնանկարներ։ Հովնաթանյանների չորս սերունդ վրձնել է Մայր տաճարը»։
1710 թվականին, հայտնի նկարիչ Նաղաշ Հովնաթանին հրավիրել են Էջմիածին՝ նկարազարդելու Մայր տաճարը։ Ավելի ուշ, 18-րդ դարի առաջին և երկրորդ կեսերին այն պարբերաբար վրձնել են Նաղաշ Հովնաթանի որդիները` Հակոբ և Հարություն Հովնաթանյանները։ 19-րդ դարում Էջմիածնի Մայր տաճարի համար նկարազարդումներ են կատարել հաջորդ սերնդի ներկայացուցիչները՝ Մկրտում և Հակոբ Հովնաթանյանները։
Նկարչուհի Անի Մանուկյանը՝ անդրադառնալով որմնանկարների թարմացված տեսքին, բացատրում է, որ դրանց վերադարձվել են հենց այն գույները, որոնք եղել են ի սկզբանե․
«Ավելի ներսից իմանալով, թե ինչ շերտեր են բացահայտվել, ես կարծում եմ՝ ճիշտ է, որ այս գույները վերադարձան նորից մեզ, սկզբնական գույները։ Պետք է պահպանենք այն, ինչ ունենք»։
Ըստ մասնագետների՝ տաճարի շատ հատվածներում որմնանկարները քայքայվել էին լուծվող աղերի, խոնավության պատճառով։ Հյուսիսային խորանում նրանք վերաստեղծել են այդ կորսված հատվածները:
«12 առաքյալների հատվածում մասնագետները կարողացել են բոլոր միջամտությունները, փոփոխությունները մաքրել ու պատմական նյութերի հիման վրա վերականգնել բնօրինակը:
Կարևոր մի բան ասեմ։ Մայր տաճարի շինարարության մեջ օգտագործվել են միմիայն սերտիֆիկացված, Իտալիայից ներկրված վերականգնման համար նախատեսված նյութեր: Ահռելի քանակությամբ՝ մի քանի հարյուր տոննա նյութ է ներարկվել պատերի դատարկությունների մեջ հատուկ մեթոդով: Սրբազան այս տաճարի շինարարական աշխատանքներում ներգրավվել է մասնագիտական հզոր թիմ՝ կոնստրուկտորականից մինչև ճարտարապետական ու նյութաբանական»,- բացատրեց Արժանիք Հովհաննիսյանը։
Ճարտարապետ Ամիրան Բադիշյանն էլ կարծում է, որ Մայր տաճարում կատարվել է ամբողջական և աննախադեպ վերանորոգում և ամրակայում․
«Ֆանտաստիկ երևույթ էր հայկական վերականգնողական պրակտիկայում: Այս կարգի համալիր աշխատանքն աննախադեպ է և առայժմ առաջինը: Այսօր շատ շատերը կարող է կանգնեն տաճարի մոտ, նայեն ամբողջական վերականգնած կառույցին, հիշեն հին տեսքն ու ասեն՝ այսքան տարի փակ էր տաճարը, աշխատում էին, իբր ի՞նչ են արել, ոչ մի բան չի փոխվել: Այսպիսի հսկայածավալ շինաշխատանքներից հետո ենթադրում եմ, որ առնվազն 200 տարի Մայր տաճարը վերանորոգման կարիք չի ունենա»։
Անդրադառնալով Մայր տաճարի սեյսմակայունությանը՝ գլխավոր ճարտարապետը հիշեցնում է, որ աշխատել են 17 դար գոյատևած տաճարի հետ․
«Տաճարը փառահեղ ձևով կանգնած է` դիմակայելով տարածաշրջանային բազմաթիվ աղետալի երկրաշարժերի։ Եթե ֆորսմաժորային իրավիճակներում չհայտնվի, այնքան լավ է վերանորոգված, որ, կարելի է ասել՝ հավերժի համար է։ Ի սկզբանե կառուցվել է քարե կոնստրուկցիաներով։ Այսօրվա նորմատիվներով պահանջվում է ինը բալի դիմակայունություն։ Սեյսմիկ պահանջներին այսօրվա ոչ միայն այս տաճարը, այլև ողջ միջնադարը չի համապատասխանում։ Բայց փաստ է, որ տաճարը կանգնած է»։
Վերանորոգումից հետո տաճարի հիմքերը ներսից տեսանելի են դարձրել։
«Հիմքերը բացել են։ Կարծես դա էլ իր խորհուրդն ունի։ Թափանցիկությունը, հիմքը տեսնում ես։ Ասես մեր քրիստոնեական հավատքի խորությունն ենք տեսնում։ Հիմքերի վրա հետաքրքիր զարդանախշեր կան։ Մայր եկեղեցու խորհուրդն ու զորությունը ինձ համար ուրիշ է միշտ եղել։ Ես էներգիա եմ ստանում այս տաճարից։
Կան նման վայրեր, որտեղ մարդիկ այդ էներգիան ստանում են։ Դա բնորոշ է նաև երկրիներին։ Ու մեր երկրի գեներատորը Մայր տաճարն է։ Այն լիցքավորվում ու կյանքի էներգիա է տալիս այս հող ու ջրին»,- ասում է նկարչուհի Անի Մանուկյանը։
Հետևեք մեզ — Facebook | Youtube | Telegram
Էջմիածնի Մայր տաճարը վերաբացվեց
