«Երազում ես սովորել, իսկ քեզ ամուսնացնում են»․ վաղ ամուսնություններ Հայաստանի եզդիական համայնքում

Հայաստանի եզդիական համայնքում սուր է վաղ ամուսնությունների խնդիրը։ Աղջիկներին մինչ օրս առևանգում են կամ ամուսնացնում 15, երբեմն՝ նույնիսկ 12 տարեկանից։ Որպես հետևանք՝ շատերը նույնիսկ չեն ավարտում դպրոցը։ Ընդհանրապես, եզդի աղջիկներից շատերի համար կրթություն ստանալն անհասանելի երազանք է, նրանց պարզապես թույլ չեն տալիս սովորել և մասնագիտություն ձեռք բերել։

Սակայն ոչ միայն աղջիկներն են դառնում հին բարքերի զոհ։ Ավագ սերունդը (հիմնականում գյուղերում) կարծում է, որ տղաներին էլ պետք չէ կրթություն, ավելի լավ է՝ թող գյուղատնտեսությամբ զբաղվեն։

Եզդիները փակ էթնիկ խումբ են, դա համայնքի ընտրությունն է պետականության բացակայության և ասիմիլացվելու վտանգի պարագայում։ Հայաստանի պետական կառույցներն էլ նախընտրում են  չմիջամտել համայնքի ներքին գործերին։

Հայաստանում բնակվում են տասը ազգային փոքրամասնությունների ներկայացուցիչներ։ Եզդիական համայնքն ամենամեծն է։ 2011 թ-ի մարդահամարի տվյալներով՝ Հայաստանում բնակվում էր 35 272 եզդի։ Ոչ պաշտոնական տվյալներով՝ Հայաստանում նրանց թիվն անցնում է 45 հազարը։

• Առաջին անգամ բեմում․եզդիականթատրոնի և դրա դերասանների չհորինված կյանքի մասին
• Յոթ ընտանիք Թլիկում՝ Հայաստանի եզդիաբնակ գյուղի մասին

2012 թ-ին Հայաստանի կառավարությունը հաստատել է «ՀՀ Ընտանեկան օրենսգրքում լրացումներ կատարելու մասին» օրինագիծը, որով ամուսնանալու նվազագույն տարիքը սահմանվել էր 18 տարեկանը։ Սակայան Հայաստանի եզդիական համայնքի ներկայացուցիչները հայտարարել էին, որ այդ լրամշակումը ոտնահարում է իրենց ավանդույթները։

«Այդ որոշումը դժբախտացնում է եզդի կանանց», — ասել էր Եզդիների ազգային միության նախագահ Ազիզ Թամոյանը։

Այժմ, Հայաստանի Ընտանեկան օրենսգրքի համաձայն, կարելի է ամուսնանալ 16 տարեկանից՝ ծնողի կամ խնամակալի համաձայնությամբ։

«Ինձ առևանգել են 15 տարեկանում»․ մի կնոջ պատմությունը

«Ինձ առևանգել են 15 տարեկանում, ես համակերպվել եմ․ չէի ուզում, որ ծնողներս ինձ համար ամաչեն։ Պաշտոնապես ամուսնությունը չենք  ձևակերպել, չենք գրանցվել զագսում։ Առաջնեկիս ունեցել եմ 15 տարեկանում, երկրորդին՝ 16-ում, — պատմում է 23-ամյա Լեյլան (անունը փոխված է)։ – Ինձ Երևան էին տարել բուժզննման, բժիշկն ուզում էր ոստիկանություն կանչել։ Բայց հետո ասաց, որ չի ուզում մեզ հետ գործ ունենալ և էլ երբեք չի ընդունի ինձ։

Ես ու ամուսինս անընդհատ վիճում էինք։ Մի անգամ դրա պատճառով գնացի ծնողներիս տուն, բայց՝ առանց երեխաների․ սկեսուրս թույլ չտվեց նրանց տանել։ 3 ամսից վերադարձա ամուսնուս տուն, ինձ ընդունեցին որպես տան մաքրուհի․ միայն այդպես կարող էի շփվել երեխաներիս հետ։

Մի անգամ սկեսուրս ու ամուսինս ինձ ծեծեցին, գլուխս ամբողջությամբ արյան մեջ էր։ Բժիշկ չկանչեցին, որ օրենքի հետ խնդիր չառաջանա։ Հետո հայրս ինձ տուն տարավ, հորաքույրս ոստիկաններ կանչեց։ Նրանցից մեկը եզդի էր՝ մեր ազգականը։ Նա ու ծնողներս ասացին, որ լռեմ, որ հորս անվան վրա դա լավ չի անդրադառնա։

Այդ դեպքից հետո ամուսնուս մոտ չվերադարձա և արդեն 4 տարի է՝ երեխաներիս չեմ տեսել։ Մտածում էի դատարան դիմել, երեխաներին հաստատ ինձ կտային, քանի որ ամուսինս, միևնույն է, հայրություն չի ճանաչել, սակայն աջակցություն չունեմ»։

Գրեթե մեկ րոպե լռությունից հետո Լեյլան հիշում է, որ երբ դեռ ամուսնու տանն էր ապրում, որդին, որն այն ժամանակ հինգ տարեկան էր, ինչպես է իրեն փայտով հարվածել։ Մոր զարմանքին ի պատասխան նա ասել է․ «Հայրիկն էլ է, չէ՞, այդպես անում»։ Այժմ Լեյլան ապրում է ծնողների հետ և տնային տնտեսությամբ զբաղվում։ Հայրը նրան թույլ չի տալիս ուսումը շարունակել կամ աշխատանքի տեղավորվել։

Օրենքն անզո՞ր է ներհամայնքային կարգերի դեմ

Փորձագետները նշում են, որ գործող օրենսդրության շրջանակում եզդի կանանց իրավունքների խախտման դեպքերում հնարավոր չէ գործն իրավական դաշտ բերել, քանի դեռ հայցվոր չկա։ Իսկ ինչպես պնդում են եզդիական համայնքի ներկայացուցիչները, հաճախ ամուսնությունները չեն գրանցվում պաշտոնաապես, քանի որ հարսնացուներն անչափահաս են։

Իսկ ինչ վերաբերում է իրավապահ մարմիններին, ապա եզդիների իրավունքների խախտման դեպքում ոստիկանությունը հիմնականում աչք է փակում՝ չցանկանալով միջամտել «ներհամայնքային գործերին»։

2022 թ-ին պլանավորվում է նոր Քրեական օրենսգիրք ընդունել, որի շրջանակում ամուսնության պարտադրանքը քրեական հանցագործություն է համարվելու։

Պատգամավոր Ռուստամ Բաքոյանը, որը եզդիների համայնքի ներկայացուցիչն է Հայաստանի խորհրդարանում, կարծում է, որ կրթության մակարդակի բարձրացումը նպաստելու է վաղաժամ ամուսնությունների դեպքերի կրճատմանը․

«Այն, ինչ անում է պետությունը, բավարար չէ։ Դպրոցական ծրագրում ներառված է եզդիերենը, սակայն ուսուցիչների գրագիտության մակարդակը դեռ ցածր է, հաճախ նրանք նույնիսկ մանկավարժական կրթություն չունեն, նրանք ստանում են 10-15 հազար դրամ աշխատավարձ։

Մարդիկ կրթության մեջ հեռանկար չեն տեսնում։ Ծնողները մտածում են, որ երեխաների համար ավելի լավ կլինի գյուղատնտեսությամբ, առևտրով զբաղվելը։ Երբեմն ծնողներ են լինում, որոնք դեմ են գնում ավանդույթներին, սակայն համայնքը դա ոչ միանշանակ է ընդունում»։

Ըմբոստ եզդի աղջկա պատմությունը

Լենան 19 տարեկան է, նա ամուսնացած չէ։ Աղջիկն այն սակավաթիվ եզդիներից է, որը բուհ է ընդունվել։ Բացի այդ, Լենան ներհամայնքային խնդիրների և աղջիկների իրավունքների խախտման մասին «Հերատ» փոդքասթի հեղինակն է։ Ճիշտ է, համայնքի ներկայացուցիչների բուռն արձագանքից հետո ալիքը ժամանակավորապես սառեցվել է։

Գյուղում, որտեղ ծնվել է Լենան, ապրում է շուրջ 50 եզդի ընտանիք։ Նա այդ գյուղի առաջին ուսանողուհին է։

«Ես ու քույրս միակ աղջիկներն ենք, որ ավարտել ենք դպրոցը, մնացածներին ամուսնացրել են։ Ես հարգում եմ մեր ավանդույթները, սակայն առանց կրթության չի լինի։ Ես ինքնուրույն թաքուն պարապում էի, ուսուցիչս օգնում էր հեռախոսով։ Երբ ընդունվեցի, միակ բանը, որ մտածում էի՝ ինչպես ասել տնեցիներին։ Միայն պապս զայրացավ, բայց ժամանակի ընթացքում հարմարվեց։ Իսկ տատս արտասվեց, և ես հասկացա, որ դա նրա երազանքն էլ էր»։

Լենան պատմում է, որ բուհ ընդունվելն իր կյանքում նաև բացասական փոփոխություններ է բերել։ Օրինակ՝ ընկերուհիներին թույլ չեն տալիս շփվել նրա հետ․

«Մեծերը մտածում են, որ եթե Երևան եմ մեկնում սովորելու, կշեղվեմ «ճանապարհից»»։

Աղջիկն ասում է, որ մտադիր է եզդի կանանց օգնության կենտրոն բացել․

«Մայրերը հիմնականում ուզում են, որ իրենց երեխաները շարունակեն կրթությունը, սակայն, եթե ընտանիքի ղեկավարն ասում է՝ ոչ, այդպես էլ պետք է լինի»։

Լենան պատմում է իր ընկերուհիների պատմությունները՝ անունները չնշելով։

«Ընկերուհիներիցս մեկին ամուսնացրել են 15 տարեկանում, առևանգումից պաշտպանելու համար։ Նա լավ էր սովորում, բանաստեղծություններ էր գրում։ Այժմ նա 17 տարեկան է, որդի ունի։ Մյուսը նշանվել է 13 տարեկանում։ Իմ ազգականներից մեկին ամուսնացրել են 16-ում, նա չի հարմարվել, փախել է ծնողների մոտ, հայրը նրան ծեծել է և վռնդել՝ ասելով, որ նա արդեն ամուսին ունի։

Ապրում ես երազանքներով, քեզ ապագա ես հորինում, երազում կրթություն ստանալ, բայց դպրոցից տուն ես վերադառնում, իսկ այնտեղ արդեն որոշել են․ քեզ ամուսնացնում են»։

Խոսակցությանը միջամտում է Լենայի մայրը․

«Հիմա դեռ լավ է, մեր ժամանակ չորրորդ դասարանից էին ամուսնացնում։ Իսկ հիմա աղջիկներին նույնիսկ տաբատ են թույլ տալիս հագնել»։

«Ուզում էի բժիշկ դառնալ, ամուսնացրին»

Աջեն 40 տարեկան է, նա, ինչպես շատ այլ եզդի աղջիկներ, իր կամքին հակառակ ենթարկվել է ավանդույթներին։ Սակայն նոր ընտանիքի հարցում նրա բախտն ավելի շատ է բերել, քան մյուսներինը։ Աջեն, իհարկե, տնտեսությամբ զբաղվում է, սակայն նաև եզդիերեն է դասավանդում շրջանային երեք դպրոցներում և ռադիոյով մայրենի լեզվով հաղորդում է վարում։

Պատմում է, որ դեռևս մանուկ հասակում թաքուն գրքեր էր կարդում հոր հսկայական գրադարանից և սիրում էր սովորել։

«Հայրս ուզում էր, որ բժիշկ դառնամ։ Հպարտանում էր դպրոցի հաջողություններովս։ Բայց տատս հիվանդացավ, մայրս չէր կարողանում նրան միայնակ խնամել։ Ստիպված էի թողնել ուսումս, մի տարի էր մնացել։ Հետո հայրս ինձ ամուսնացրեց։ Նա գիտեր, որ ապագա ամուսինս լավ մարդ է, նա նաև հորս ընկերոջ տղան էր։ Դա բավարար էր։ Ես 17 տարեկան էի, իմ կարծիքը ոչ ոք չհարցրեց», — ասում է Աջեն։

Նա ջերմությամբ և տխրությամբ է պատմում իր աշակերտների մասին․ ոմանց հանում են դպրոցից 4-րդ դասարանից հետո, մյուսներին՝ ամուսնացնում 14 տարեկանում։ Նա վստահ է, որ իրավիճակը դեպի լավը չի փոխվի, քանի դեռ մարդկանց մտածելակերպում հեղաշրջում չի եղել։ Այն հարցին, թե ինչ հարաբերություններ ունի այժմ հոր հետ, պատասխանում է․

«Մենք 6 երեխա էինք։ Բայց իմ ու հորս կապն առանձնահատուկ էր։ Ամուսնանալուց հետո ամեն ինչ փոխվեց։ Սկզբում հայրս աչքերը խոնարհում էր, երբ տեսնում էր ինձ։ Ես երբեք իմ վիրավորանքը բաց չեմ արտահայտել նրան։ Բայց, հավանաբար, ես նրան դեռ չեմ ներել»։