Եվս մեկ անգամ նավթային հիվանդության մասին

Ինչպես տնտեսությունն, այնպես էլ քաղաքականությունն Ադրբեջանում հիմնականում պայմանավորված է նավթի գործոնով: Վերջին մեկուկես տարվա ընթացքում նավթի շուկայում տեղի ունեցած կտրուկ փոփոխությունները լուրջ և բացասական ազդեցություն ունեցան տնտեսական իրավիճակի վրա, սակայն իրականում պետական մենեջմենթում որևէ փոփոխությունների չբերեցին:

Նավթից կախյալ տնտեսության հակիրճ պատմությունը

Երկրի նավթային եկամուտների հիմնական աղբյուրը, որը լցնում է բյուջեն և Նավթային ֆոնդը, Բաքու-Թբիլիսի-Ջեյհան գազատարն է, որի պաշտոնական բացումը տեղի է ունեցել 2006թ. հուլիսին:

Այդ առումով Բաքուն, կարելի է ասել, լոտոյի երջանիկ տոմս է ձեռքբերել, քանի որ Եվրոպայի համար նավթի արդյունահանման սկիզբը զարմանալիորեն համընկավ դրա գնի աննախադեպ աճի հետ:

Ադրբեջանի ՀՆԱ-ն 2003-ից մինչև 2008թթ. ավելացել է 2.5 անգամ: Ամենամեծ աճն արձանագրվել է 2007 և 2008թթ-ին: Այսպես օրինակ, 2008թ. Ադրբեջանն արտահանում էր $47,7 մլրդ դոլարի ապրանք, որի 88%-ը բաժին է ընկել նավթին և հարակից նյութերին (գազ և չնչին չափով մազութ):

Հենց այդ ժամանակահատվածում աղքատության մակարդակը կրճատվեց, ըստ պաշտոնական տվյալների, 45%-ից մինչև 11%:

Այդ նույն ժամանակահատվածում (ինչպես և հարևան Ռուսաստանում) Ադրբեջանում աճեց բյուջեից աշխատավարձ ստացող աշխատողների թիվը:

2014-ին նրանց թիվն գերազանցում էր 900 հազարը, ընդ որում, մասնավոր հատվածում զբաղված աշխատակիցների պաշտոնական քանակը կազմել է 600 հազարից մի քիչ ավել:

2012 թվին պետական աշխատանք ունեցող մարդկանց աշխատավարձը կազմել է 447 մանաթ (մոտ 400 եվրո), այն դեպքում, որ որոշ նախարարությունների աշխատակիցներ լրացուցիչ «ծրարներով» աշխատավարձ էին ստանում (կանխիկ գումար, որից հարկեր չեն մուծվում):

Միաժամանակ աճում էր նախարարությունների և գերատեսչությունների քանակը, ավելանում էին աշխատողների հաստիքները. 2013 թվի սկզբի տվյալներով պետծառայողների թիվը կազմում էր 29.2 հազ. մարդ (2010-ին եղել է 26 հազ.), այդ նուն տարում նրանց միջին պաշտոնական աշխատավարձն աճել է մինչև 464 մանաթ, իսկ 2014-ին՝ մինչև 617.6 մանաթ:

Ընդհանուր առմամբ, այդ տարվա տվյալներով տնտեսապես ակտիվ բնակչության 58.6%-ը զբաղված է եղել պետական սեկտորում:

Այս ընթացքում՝ ընդհուպ մինչև 2014թ-ի հուլիսը, նավթի գները բարձր էին: Հուլիսին Brent տեսակի նավթի գինը հասավ իր աառվելագույն արժեքին՝ 112 դոլար մեկ բարելի դիմաց, իսկ ավելի թանկ «Ազերի լայթ» նավթը՝ նույնիսկ 130 դոլարի, որից հետո գները միայն անկում են ապրել (համենայն դեպս միջին ամսական ցուցանիշներում):

2015 թվի փետրվարին նավթի գինը հասավ այն պահի նվազագույն շեմին՝ 54 դոլարի (վերջին անգամ նման ցուցանիշ էր գրանցվել 2009-ին): Եվ հենց այդ ժամանակ էլ տեղի ունեցավ մանաթի առաջին արժեզրկումը, որը մինչ այդ կանխատեսել էին տնտեսագետները (երբ նավթի գինը սկսեց նվազելու միտում ցուցաբերել):

Նավթից կախվածություն ունեցող Ադրբեջանի տնտեսությունն արդեն 2010 թ-ի սկզբին էր սկսել դժվարություններ զգալ՝ չնայած աննախադեպ աճի մասին բոլոր պնդումներին:

Մի կողմից, իրոք 2007 թվին Ադրբեջանում գրանցվել էր ՀՆԱ աննախադեպ աճ՝ 24% տարվա ընթացքում: Սակայն այդ աճն ամբողջությամբ պայմանավորված էր Բաքու-Թբիլիսի-Ջեյհան նավթատարի գործարկմամբ:

Եվ 2010-ին արդեն նավթաարդյունաբերության աճը կանգ առավ: 2011-ին ՀՆԱ աճը կազմեց ընդամենը 0,1%, այն դեպքում որ ՀՆԱ միջին ցուցանիշն աշխարհում 5% էր: Մի խոսքով, ադրբեջանի տնտեսությունը ավելի վատ էր զարգանում, քան այլ երկրներինը:

Ճգնաժամը

Երկրի տնտեսությունը նավթի ոլորտի սահմաններից դուրս բնութագրվում էր երկու հիմնական ուղղություններով. ծառայությունների ոլորտ և շինարարություն: Ադրբեջանում նավթային ոլորտի վերելքի ընթացքում գյուղատնտեսությունն անկում էր ապրում (2005-ից սկսած, երբ միայն ըստ պաշտոնական տվյալների գյուղատնտեսությունում արտադրանքի կրճատումը կազմեց 1% նախորդ տարվա համեմատ), ինչպես նաև նավթի և շինարարության հետ կապված այլ ոլորտները:

Միաժամանակ տեղի ունեցավ դեպի Բաքու բնակչության ներհոսք: Ընդ որում, բնակչության թիվը և միգրացիայի վերաբերյալ ժողովրդագրական ցուցանիշներն ակնհայտորեն չեն համապատասխանում իրականությանը: ՄԱԿ-ի տվյալներով, 2002-2012թթ-ին Բաքվի բնակչությունն աճել է՝ 1.8 մլն-ից հասնելով 2.1 մլն: Սակայն 2009-ին անցկացված մարդահամարն իրականում չի էլ անցկացվել: Դրանում կարելի է համոզվել՝ պարզապես հարցնելով ծանոթներին. որևէ մեկի հարցաթերթով չեն դիմել: Այսպես թե այնպես բնակչության աճն այդ ժամանակահատվածում իրեն զգացնել է տվել քաղաքում բնակարանային շինարարության տեսքով, ինչն իհարկե վստահելի ցուցանիշ չէ:

Այսպիսով, 2015-ի փետրվարին մանաթը արժեզրկվեց 34.5%-ով, և դա բյուջեի եկամտի կրճատման հետ մեկտեղ անդրադարձավ տնտեսության վրա: Միայն նախորդ (2015թ.) տարվա ընթացքում 9 անգամ կրճատվել է մեքենաների ներկրումը, նույնքան էլ՝ բնակարանների շուկայի պահանջարկը: Մեծ վնաս է կրել բանկային համակարգը: Միայն 2015 թվի առաջին կիսամյակում ֆինանսական ոլորտում աշխատանք է կորցրել ամեն տասներորդը: Այդ տարվա առաջին 9 ամիսների ընթացքում 38.7%-ով աճել է խնդրահարույց վարկերի քանակը: Ցածր կապիտալիզացիայի պատճառով բազմաթիվ բանկեր սննկացան կամ կորցրին լիցենզիան:

Արձագանքը ճգնաժամին

2015-ի ապրիլին նախագահ Իլհամ Ալիևն առաջին անգամ խոսեց տնտեսության դիվերսիֆիկացման մասին, որ պետք է հրաժարվել նավթից կախվածությունից: Այդ օրվանից նա այս միտքն արտահայտում է նախարարների կաբինետի ամեն նիստի ընթացքում:

Իրականում, պետությունը ոչ մի իրական քայլ չէր ձեռնարկում իրավիճակի կարգավորման համար: Դրա փոխարեն կոսմետիկ միջոցներ էին իրականացվում, որոնցից որոշները հետաձգվում էին:

Այսպես օրինակ, բյուջեն լցնելու համար նախագահի 2016թ հունվարի 1-ի հրամանով արգելվում էր կանխիկով ցանկացած ալկոհոլային խմիչքի վաճառքը: Արդյունքում Ամանորին հնարավոր չէր ալկոհոլ գտնել: Արգելքը չեղարկվեց որոշման ուժի մեջ մտնելու 12-րդ օրը միայն:

Ճգնաժամի սկսվելու օրվանից անկախ փորձագետները հաճախ էին խոսում հակաճգնաժամային ծրագրի ստեղծման անհրաժեշտության մասին (նավթից կախված Ռուսաստանում և Ղազախստանում գոյություն ունեցող ծրագրի պես՝ իր առավելություններով և բացթողումներով):

Եվ միայն մարտի 16-ին նախագահը ստորագրեց «Ազգային տնտեսության և տնտեսության հիմնական բաժինների ռազմավարական ճանապարհային քարտեզի գլխավոր ուղղությունները» հաստատելու մասին հրամանը: Այդ նախագծի շրջանակում «կարող են ներգրավվել տեղացի և արտասահմանյայն փորձագետներ, մասնագետներ, խորհրդատվական ընկերություններ ու գիտական կազմակերպություններ»:

Այդ հրամանի համաձայն, 4 ամսվա ընթացքում պետք է մշակվեն տնտեսության բոլոր ոլորտների զարգացման նախագծեր:

Ակնհայտ է, որ Ադրբեջանում կարևոր տնտեսական որոշումներ կայացնելու գործընթացը երկու հիմնական հատկություն ունի՝ փակ լինելն ու դանդաղկոտությունը: Պարզ չէ, թե ինչ շահեր, խմբեր և ինչպես են ազդում այդ որոշումների վրա: Սակայն ակնհայտ է, որ դրանցից մի քանիսն հստակ արգելակում են իրականացումը:

Միաժամանակ, հաշվի առնելով նավթային շուկայում առկա դինամիկան, պատճառ չկա ենթադրելու, որ իրավիճակը նախկինը կդառնա, իսկ նավթի գինը կվերադառնա 2010-2014թթ-ի մակարդային:

Նույնիսկ տարվա ավարտին, օրինակ Standard & Poor’s-ի կանխատեսմամբ, մեկ բարել նավթի գինը չի անցնի 50 դոլարը: Բացի այդ, երկարատև հեռանկարում եվրոպական սպառողը (ադրբեջանական նավթի հիմնական հաճախորդը) բնական վառելիքի սպառման կրճատման միտումներ է դրսևորում:

Այսպիսով, Ադրբեջանը փաստացի պատճառներ չունի բարեփոխումների հարցում դանդաղելու: Սակայն քանի որ հակառակն է տեղի ունենում, հիմքեր կան ենթադրելու, որ այդպիսի դանդաղկոտության պատճառը տարբեր շահերի խմբերրն են, հնարավոր է՝ տնտեսության ամբողջական ոլորտներ մոնոպոլիզացրած չինովնիկները:

Վերջին պնդումը հաստատվում է վերջին 10 տարվա ընթացքում չինովնիկների և խոշոր բիզնեսի ներկայացուցիչների ձերբակալությունների աննախադեպ ալիքով: Ըստ ամենայնի, եկամտի նվազումը և ծախսերը կրճատելու անհրաժեշտությունը (այդ թվում նաև բյուջետայինը) հանգեցրել է այսպես կոչված էլիտայի ներսում լուրջ պայքարի:

Տարվա ընթացքում պաշտոններ են կորցրել նախարարներ ու նրանց օգնականները. այդ թվում՝ Ազգային անվտանգության նախարար Էլդար Մահմուդովը: Նրա տեղակալները բանտում հայտնվեցին բիզնես-կառույցներին ռեկետ անելու համար: Մոտ 1 մլրդ մանաթի յուրացման պատճառով բանտում հայտնվեց նաև Ադրբեջանի միջազգային բանկի տնօրեն Ջահանգիրր Գաջիևը:

Նախորդ տարվա մայիսին ձերբակալվեցին արդեն նշված պետնախագծերի մասնակից գրեթե բոլոր խոշոր բիզնեսմենները, այդ թվում նաև՝ ժամանակակից Ադրբեջանի պատմության ամենախոշոր և հավակնոտ Khazar Island նախագծի ստեղծող Իբրահիմ Նեհրեմլին (ռեստորանների ցանցով և զվարճանքի կենտրոններով հարուստ կանաչապատ արհեստական կղզի):

Նախագծի ընդհանուր արժեքը 2 մլրդ դոլար էր գնահատվում, սակայն այն այդպես էլ ավարտին չհասցվեց:

Դատելով արդյունքներից՝ հետնավթային շրջանում որոշումների ընդունման վրա ազդող խաղացողներն ավելի շատ զբաղված են եղել տնտեսության եկամտային ճյուղերը բաժանելով, այլ ոչ թե փրկելով:

Եվ դեռևս փաստացի պատճառներ չկան (պետությունը դեռևս ոչ մի գործողություն չի ձեռնարկել) ենթադրելու, որ ադրբեջանական տնտեսության վեկտորն ուղղվելու է դիֆերսիֆիկացման և բաց լինելու ուղղությամբ:

Նյութի տվյալները վերցված են պաշտոնական աղբյուրներից՝ Ադրբեջանի կենտրոնական բանկ — cbar.az, Վիճակագրության պետական կոմիտե — stat.gov.az և մամուլից՝ 1news.az, trend.az, contact.az, day.az:

Հոդվածում արտահայտած մտքերը փոխանցում են հեղինակի տերմինաբանությունն ու հայացքները և պարտադիր չէ, որ համընկնեն խմբագրության դիրքորոշման հետ:

Հրապարակկվել է 20.05.2016