Դեպոպուլյացիա Հայաստանում․ չծնված աղջիկներ, զոհված տղաներ, համավարակ

Վերջին տարիներին Հայաստանում դեպոպուլյացիոն միտումներ են նկատվում: Սա նշանակում է, որ երկրում ավելի շատ մարդ մահանում է, քան ծնվում:

Մասնագետները զարմացած են՝ վիճակը ծանր է հատկապես մարզերում: Մինչ ամբողջ աշխարհում ժողովրդագրական դրական միտումները սովորաբար գրանցվում են գյուղական համայնքներում, Հայաստանում «մեռնում են» հենց գյուղերը: Այս տարի, բացի Գեղարքունիքի մարզից, երկրի բոլոր մարզերում դեպոպուլյացիոն պատկեր է գրանցվել:

Այն մասին, որ Հայաստանը ժողովրդագրական ճգնաժամի է հասել և մոտենում է դեպոպուլյացիայի փուլին, փորձագետներն ահազանգում էին դեռ 2019-ին։ Սակայն դրանից հետո իրավիճակն ավելի բարդացավ կորոնավիրուսի համավարակի և Արցախյան երկրորդ պատերազմի հետևանքով։

Հայաստանում ժողովրդագրական վիճակի վերլուծություն, արդյոք կան ճգնաժամը հաղթահարելու հնարավորություններ, ինչ է արդեն արվում և ինչ պետք է դեռ արվի:

• «Հայաստանի մարզերը կզարգանան, եթե իմ նման մարդիկ չլքեն դրանք»
• Հայաստանում ժողովրդագրական ճգնաժամի պատճառները և ելքերը

21-րդ դարի Հայաստանի առաջին երեխան

Արցախյան 44-օրյա պատերազմի մասնակից Դավիթ Ուզունյանը «Մարտական խաչ» շքանշան  և Մարտական ծառայության մեդալ է ստացել: Պարգևներ ունի նաև ֆուտբոլում գրանցած հաջողությունների համար։ Բայց ծնողներն ամենից խնամքով, աչքի լույսի պես փայփայում են Դավիթի կյանքի առաջին վկայականը։

«Դավիթս ծնվել է 01.01 2001 թվականին։ Սա էլ վկայագիրն է՝ ՀՀ 21-րդ դարի առաջին երեխան։ Այսօրվա պես հիշում եմ Դավիթի ծնվելն ու բժիշկների շնորհավորական խոսքը», — ասում է հայրը՝ Բագրատ Ուզունյանը։

Դավիթը զոհվել է Արցախյան պատերազմի օրերին: Նա պատերազմի 3777 [պաշտոնական տվյալները՝ 26.08.2021 թ.-ի դրությամբ] զոհերից մեկն է:

Ըստ նախնական դիտարկումների՝ զոհերի շուրջ 1/3-ը 18-20 տարեկաններն են, որոնք առաջիկա տարիներին պետք է ապահովեին ամուսնությունների և ծնելիության հիմնական ցուցանիշները:

Քաղաքական խոստումները և իրական պատկերը

2020 թվականի սեպտեմբերի 21-ին՝ Հայաստանի անկախության տոնակատարության ժամանակ, վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանն արեց իր ամենահավակնոտ հայտարարություններից մեկը՝ մինչև 2050 թվականը Հայաստանի բնակչությունը հասցնել առնվազն 5 միլիոնի:

Նման հայտարարություն ավելի վաղ արել էր նաև Հայաստանի 3-րդ նախագահ Սերժ Սարգսյանը՝ խոսելով 2040 թվականին Հայաստանի բնակչությունը 4 միլիոնի հասցնելու նպատակի մասին՝ այն անվանելով «համազգային և իրականանալի»:

Մինչդեռ, ՄԱԿ-ը կանխատեսում է, որ 2050 թվականին Հայաստանի բնակչությունը կլինի 2,7 միլիոն, իսկ 2100 թվականին՝ 1,8 միլիոն։

Ընդ որում, սա երկու տարի առաջ արված կանխատեսումներ են, որոնցում հաշվի չէին առնված կորոնավիրուսի համավարակի ու Արցախյան պատերազմի ազդեցությունը:

1992-ից 2002 թվականներին բնական աճը Հայաստանում նվազել էր 60 %-ով։ Սա ամենամեծ անկումն էր նախկին ԽՍՀՄ երկրների թվում, երկրորդ տեղում Վրաստանն էր՝ 57 %-ով։

1992 թվականին գրանցվել էր շուրջ 70 հազար ծնունդ, իսկ 2002 թվականին այդ ցուցանիշն իջել էր՝ հասնելով 32 065-ի։ Ըստ վիճակագրական կոմիտեի տվյալների, եթե 1992 թվականին Հայաստանում հաշվառված է եղել 3 մլն 633 հազար մարդ, ապա 2019 թվականին այս թիվը նվազել է 668.000-ով։

2020 թվականի հոկտեմբերի 1-ի տվյալներով՝ Հայաստանի մշտական բնակչության թիվը տարեսկզբի համեմատ աճել էր շուրջ 8200-ով, սակայն դրա հիմնական պատճառը կորոնավիրուսն ու փակ սահմաններն էին:

Չծնված աղջիկներն ու զոհված տղաները

Վերջին 20 տարիներին Հայաստանում ծնելիության ամենացածր ցուցանիշը գրանցվել է 2001-2002 թվականներին։ Դրան նպաստել են, հիմնականում, արտագաղթի ահագնացած տեմպերը և սեռով պայմանավորված աբորտները:

2000-ականների սկզբին Հայաստանն առաջատարներից մեկն էր սելեկտիվ աբորտների թվով, իսկ 2000-2001 թվականներին նորածինների սեռերի անհամամասնությունը հասել էր իր բարձրակետին։ Յուրաքանչյուր 100 նորածին աղջկա դիմաց ծնվում էր 120-140 տղա։ Այս հարաբերակցությունն աշխարհում դիտարկված ամենաբարձր ցուցանիշներից մեկն է։

Եվ հենց այս թվականներին ծնված տղաները Արցախյան 44-օրյա պատերազմի հիմնական զոհը դարձան:

Ծնելիության թվերի աճ Երևանում

Միջազգային և անվտանգության հարցերի հայկական ինստիտուտի փորձագետ, ժողովրդագրագետ Արտակ Մարկոսյանն ասում է, որ Հայաստանում ժողովրդագրական պարադոքսալ պատկեր է ձևավորվել.

«2014 թվականից հետո առաջին անգամ այս տարվա կիսամյակի տվյալներով ունենք ծնունդների բացարձակ թվի աճ, մոտավորապես 1413-ով: Սակայն այստեղ մի շատ յուրահատուկ բան կա, որ հիմնական աճը գրանցվել է Երևան քաղաքում: Բոլոր մարզերը, բացառությամբ Գեղարքունիքի, դեպոպուլյացիոն միտումներ են գրանցել, այսինքն՝ բնական աճի ցուցանիշը բացասական է:

Մտահոգիչ է, որ Արարատի և Արմավիրի մարզերում է շարունակվում անկումը, որը նախորդ տարի ևս գրանցվել էր: Սա վտանգավոր պատկեր է, քանի որ, եթե նախկինում խոսում էինք սահմանամերձ կամ հեռավոր գյուղական բնակավայրերի, մարզերի դեպոպուլյացիայի մասին, ապա այսօր այս միտումը հասել է մինչև մայրաքաղաքին մոտ գտնվող մարզեր: 2021թ. հունվար-հունիսի տվյալներով՝ հիմնականում Երևանն է նպաստել բնական աճի ցուցանիշի բարելավմանը:

Սա նշանակում է, որ կենտրոնացում է տեղի ունենում Երևանում, ինչը ուրախանալու տեղիք չի տալիս: Բացի այդ, պետք է հաշվի առնել, որ սա մինչպատերազմյան շրջանում գրանցված հղիությունից ծնված երեխաներն են, ինչպիսին կլինի պատկերը երկրորդ կիսամյակում, դեռ վաղ է ասել»:

Փորձագետի կարծիքով, ժողովրդագրական վիճակի վատթարացման հիմնական պատճառները նույնն են՝ արտագաղթ, ծնելիության ցուցանիշի անկում։ Իսկ դրանց հիմքում են անվստահությունն ապագայի նկատմամբ, ամուսնական, ռեպրոդուկտիվ տարիքի քաղաքացիների թվի պակասը:

Ուսումնասիրությունները փաստում են, որ իրավիճակի կտրուկ բարելավման հիմքեր չկան։

Հատկապես պատերազմից հետո մարդկանց չափազանց մտահոգում է Հայաստանի անվտանգային իրավիճակը, ինչով նրանք պայմանավորում են ոչ միայն երկրից գնալու կամ մնալու որոշումը, այլև այս պայմաններում երեխաներ ունենալու։

Ժողովրդագրագետ Արտակ Մարկոսյանի խոսքով՝ այժմ ծնունդները գրանցվում են հիմնականում 1980-ականների վերջի սերնդի մոտ, որը դեռևս ռեպրոդուկտիվ տարիքում է, և այս պոտենցիալը պետք է օգտագործել: Ընդ որում, ծնունդներն ավելանում են, հիմնականում, 3-րդ և հաջորդ երեխաների հաշվին, իսկ 1-ին և 2-րդ երեխաների դեպքում պատկերը խիստ մտահոգիչ է.

«Ժողովրդագրական առումով լուրջ խնդիրներից մեկն այն է, որ ամուսնական տարիք են մուտք գործելու 1990-ականների երկրորդ կեսի և 2000-ականների սկզբին ծնվածները: Առաջնեկների պարագայում անկումը, որը սկսվել է 2010 թ.-ից, շարունակվելու է: 2019 թ.-ի տվյալներով՝ առաջնեկները երեխաների ընդհանուր թվի 37,9 %-ն են կազմել, այն դեպքում, երբ 2014 թ. -ին 45,4 %-ն էին:

Այդ թիվը, ցավոք, նվազելու է: Փոխվում են նաև ամուսնության և առաջին երեխա ունենալու տարիքային ցուցանիշները։ Մայրանալու միջին տարիքը 27,6 տարեկանն է, իսկ ՄԱԿ-ի կանխատեսումներով՝ մինչև 2050 թ.-ը առաջին երեխա ունենալու միջին տարիքը 30,5-ը կլինի, ինչը ժողովրդագրության տեսանկյունից լուրջ մարտահրավեր է Հայաստանի համար»:

«Աղետից խուսափելու համար պետական մոտեցում է պետք»

Արտակ Մարկոսյանը չի շտապում կանխատեսումներ անել՝ ժողովրդագրական պատկերի վրա պատերազմի և զոհերի թվի ազդեցության մասին: Կարծում է՝ պատկերն ավելի հասկանալի կդառնա 2-3 տարի հետո, սակայն այսօր էլ պարզ է, որ ժողովրդագրական աղետից խուսափելու համար պետական մոտեցում է պետք.

«Նախ, պետք է հասկանալ, որ ժողովրդագրական իմաստով մեր հույսը 3-րդ և հաջորդ երեխաներ պլանավորող ընտանիքներն են, որոնց աջակցության համար լուրջ ծրագրեր են անհրաժեշտ: Հաջորդ գերխնդիրը Երևանից դուրս ծնելիության խթանման ծրագրերի իրականացում է և պետական քաղաքականության ապակենտրոնացումը: Մինչև 2009 թ.-ը այս առումով պետական քաղաքականություն չի իրականացվել, մինչդեռ այդ ընթացքում արդյունավետ աշխատանքը կարող էր լուրջ փոփոխություն բերել»:

Փորձագետի խոսքով՝ այս իմաստով որոշակի քայլեր ձեռնարկվել են նախորդ տարվանից․

• 6 անգամ ավելացել է առաջին երեխայի ծննդյան միանվագ նպաստը,
• 2 անգամ՝ երկրորդ երեխայի համար,
• գյուղական բնակավայրերում ծնունդների աճը խթանելու համար, մինչև երկու տարեկան երեխայի խնամքի նպաստ են ստանում գյուղերում բնակվող բոլոր մայրերը՝ անկախ այն հանգամանքից՝ աշխատում են, թե ոչ:

«Հաջորդ կարևոր քայլը «Երեխա ունեցող ընտանիքների բնակարանային ապահովության» ծրագրերն էին, որոնք սկսեցին իրականացվել անցյալ տարվանից: Այս ծրագրերը հիպոթեկային վարկավորման ընթացքում որոշակի արտոնություններ են տալիս ընտանիքներին, և դրանց չափը կախված է ընտանիքում առկա երեխաների թվից: Սակայն այս ծրագրի դեպքում ևս խնդիրներ կան՝ մարզերում բնակարանաշինության ծրագրեր շատ քիչ են իրականացվում:

Կարծում եմ՝ լուրջ ազդեցություն կունենա նաև «Բազմազավակ ընտանիքների մասին» նոր օրենքը, որը ոչ միայն դրամական աջակցություն է նախատեսում՝ կախված երեխաների թվից, այլև երկարաժամկետ սոցիալական երաշխիքներ: Այսօր Հայաստանում երեխա ունենալու համար քաղաքացիներին կանխատեսելի, երկարաժամկետ երաշխիքներ են պետք՝ ոչ միայն սոցիալական բնույթի, այլև անվտանգային», — ասում է Արտակ Մարկոսյանը: