Ադրբեջանի և անհայտության գերիները. հայկական կողմի քայլերը նրանց վերադարձնելու համար

Արցախյան երկրորդ պատերազմից հետո Հայաստանում լարված է իրավիճակ է ստեղծվել։ Ընդդիմությունը պահանջում է վարչապետի հրաժարականը, որը տանուլ տվեց պատերազմն ու տարածքներ հանձնեց Ադրբեջանին։ Հազարավոր մարդիկ իրենց հարազատների մահն են սգում, ոմանք էլ անորոշության ու անհայտության մեջ են․ չգիտեն, թե ուր է իրենց զինվորը՝ գերի՞ է, զոհվե՞լ է, մոլորվե՞լ, թե՞ ինչ-որ տեղ թաքնվում է։

Բոլոր մանրամասները հայ գերիների, նրանց վերադարձնելու ու անհետ կորածներին հայտնաբերելու գործընթացների վերաբերյալ։  

• Նոր հայ գերիներ՝ Արցախում հրադադարից հետո
• Գերիներ էլ չկա՞ն։ Հայաստանն ու Ադրբեջանը հայտարարել են, որ փոխանակել են «բոլորին բոլորի դիմաց»
• Հետպատերազմյան համախտանիշ․ ինչպես են Հայաստանում վերապրում կապիտուլյացիան
• Արցախի նախագահը խոստացել է վերադարձնել առանց բացառության բոլոր գերիներին

«Աստված փրկեց»

Հովսեփ Սահակյանն առաջնագծում եղել է ընդամենը 1 օր, սակայն այդ ընթացքում հասցրել է տեսնել պատերազմի բոլոր արհավիրքները։

«Հոկտեմբերի 16-ին զինկոմիսարիատից կանչեցին և ասացին, որ պետք է պատերազմ գնամ: Ես ասացի, որ Յոթերորդ օրվա Ադվենտիստների եկեղեցու հովիվ եմ և չեմ կարող զենք վերցնել՝ մարդ սպանելու համար։ Սակայն առաջնագիծ գնալուց չհրաժարվեցի, քանի որ հասկանում էի, որ այնտեղ շատ այլ գործեր կան, որոնք ես կարող եմ անել՝ խրամատ փորել, վիրավորներին օգնել և այլն: Զինկոմիսարիատում, իհարկե, համաձայնեցին», — պատմում է Հովսեփը:

Մի քանի օր վերապատրաստումներից հետո, հոկտեմբերի 24-ին Հովսեփը մեկնեց ռազմաճակատ՝ Կուբաթլու: Միանգամից դիրքեր բարձրացավ: Մի քանի րոպե հետո հրթիռակոծություն սկսվեց:

Հովսեփի ծառայակիցներից շատերը զոհվեցին ու վիրավորվեցին այդ ժամանակ: Կարճատև դադարի ընթացքում Հովսեփը՝ մյուսների հետ, կարողացավ դուրս բերել վիրավորներին և տեղափոխել հոսպիտալ: Մի քանի րոպե անց սկսվեց նոր հրետակոծություն, որի ընթացքում աջ ոտքից բեկորային վնասվածք ստացավ նաև ինքը: Վերքը բավականին խորն էր, և այժմ իրեն էր պետք տեղափոխել հոսպիտալ։

«Դեռ մի 3-4 կմ էինք գնացել, երբ ԱԹՍ-ի ձայն լսեցի: Փորձելով խուսանավել ԱԹՍ-ից՝ մեքենան մոտ 500 մետր ձորը գլորվեց: Ուշքի գալով հասկացա, որ բոլորը մեքենայի մեջ զոհվել են: Վիրավոր ոտքս նաև դուրս էր ընկել: Միանգամից հասկացա, որ ԱԹՍ-ն կփորձի պայթեցնել մեքենան, դուրս գցեցի ինձ մեքնայից: 4-5 մետր սողացի, երբ ռումբն ընկավ մեքենայի կողքին: Ընկավ, բայց չպայթեց: Մեքենայի մոտ ևս 4 ռումբ գցեցին: Մտածեցի, սա իմ վերջն է, բայց Աստված փրկեց կյանքս», — հիշում է Հովսեփը:

Վիրավոր ոտքով, սոված և առանց ջրի՝ Հովսեփը ձորակում անցկացրել է 3 օր: Գիշերները փորձել է սողալ սարն ի վեր, իսկ ցերեկները անշարժ պառկել՝ փորձելով աննկատ մնալ հակառակորդի համար:

«Երրորդ օրը հասա ճանապարհին, որով մեքենաներ էին գնում-գալիս: Այդ ժամանակ առաջ չգնացի, քանի որ մտածում էի, որ դրանք կարող են ադրբեջանցիներ լինել: Ճանապարհի վրա նկատեցի հայկական շտապ օգնության մեքենա՝ կողքին դիակներ: Մտածեցի՝ կսպասեմ մինչև մութն ընկնի, կփորձեմ այդ մեքենայով հասնել մինչև հայկական կողմը:

Բայց մինչև մութը կընկներ, ինձ նկատեցին: Առաջին միտքս այն էր, որ ինձ կսպանեն: Բայց միևնույն ժամանակ մտածում էի՝ իզուր չէ, որ Աստված ինձ ազատեց այսքան փորձություններից», — ասում է նա:

50-օրյա գերության առաջին 14 օրերը, որ անցկացրել է Բաքվում, ամենադժվարն են եղել.

«Գերիների հետ, բոլորդ գիտեք՝ ինչպես են վարվում: Անգամ փորձել են սպանել ինձ: Գերության մեջ ընտանիքիս՝ կնոջս և փոքրիկ դստերս մասին էի մտածում: Մի կողմից դա օգնում էր չկոտրվել, սակայն, երբեմն դա նաև հուսալքության էր տանում»:

Տվյալներ հայ գերիների մասին

Հովսեփը մեկն է այն 44 ռազմագերիներից, որոնք դեկտեմբերի 14-ին վերադարձան Հայաստան: Վերադարձվածներից 14-ը քաղաքացիական անձինք են, 30-ը՝ զինվորականներ։ Նրանցից 6-ը գերեվարվել էին Արցախյան երկրորդ պատերազմից առաջ՝ նախորդ տարիների ընթացքում:

Մինչ օրս Հայաստան է վերադարձել 53 քաղաքացի, և փոխանցվել է ադրբեջանական բանտում՝ գերության մեջ մահացած տարեց քաղաքացու մարմինը։

«Գերիների վերադարձ մի քանի անգամ է եղել: 44 հոգի վերադարձվել է դեկտեմբերի 14-ին, 1 տարեց կին՝ հոկտեմբերին: Դրանից հետո ևս 2 անգամ վերադարձի դեպքեր են եղել: Տեղյակ ենք նաև երկուսի մահվան մասին, որոնցից մեկի մարմինը փոխանցվել է հայկական կողմին, մյուսը՝ ոչ: Երկուսն էլ 80-ամյա ծերունիներ են, որոնք սպանվել են ադրբեջանական բանտում», — ասում է Արցախի մարդու իրավունքների նախկին պաշտպան Արտակ Բեգլարյանը։

Ռազմագերիների և բռնի անհետացած քաղաքացիների վերադարձը սահմանվում է ոչ միայն մարդասիրական իրավունքի սկզբունքներով, այլև կրակի դադարեցման մասին նոյեմբերի 10-ին Հայաստանի, Ռուսաստանի և Ադրբեջանի ղեկավարների կողմից ստորագրված համատեղ հայտարարության 8-րդ կետով:

Ըստ պաշտոնական հայտարարությունների՝ կողմերն ընտրել են «բոլորը՝ բոլորի դիմաց» սկզբունքը:

Հայաստանյան իրավապաշտպաններն այս պահին տեղեկություններ ունեն շուրջ 150 գերեվարված անձանց մասին, սակայն Ադրբեջանը չի հաստատում նրանցից շատերի առկայությունն իր սահմանում:

Դիմումներ ՄԻԵԴ

Հայ գերիներից 78-ի շահերը ՄԻԵԴ-ում ներկայացնում են փաստաբաններ Սիրանույշ Սահակյանը և Հայաստանի արդարադատության նախկին նախարար Արտակ Զեյնալյանը:

««Բոլորը բոլորի դիմաց» սկզբունքը խախտվում է Ադրբեջանի կողմից, քանի որ նրանք ուղղակի թաքցնում են ամբողջական տեղեկություններն այդ մարդկանց վերաբերյալ: Դրանք չեն տրամադրվում թե՛ բանակցող կողմերին, թե՛ միջազգային համապատասխան կառույցներին, մինչդեռ հայկական կողմը առնվազն 50 քաղաքացիների վերաբերյալ անհերքելի ապացույցներ է ներկայացրել ՄԻԵԴ-ին։ Սակայն նրանց դեպքում ևս ադրբեջանական կողմը հնարավորինս ձգձգում է գործընթացը», — ասում է Սիրանույշ Սահակյանը:

Ըստ նրա՝ գերիների հստակ թիվ ասելը բարդ է, քանի որ յուրաքանչյուր քաղաքացու դեպքով լուրջ փաստահավաք աշխատանք է իրականացվում, և միայն բոլոր ապացույցներն ունենալու դեպքում են փաստաբանները դիմում ՄԻԵԴ՝ հայկական կողմի դիրքերը չթուլացնելու համար:

Չնայած այն հանգամանքին, որ Ադրբեջանը չի հաստատում շատերի գերեվարման փաստը, Սիրանույշ Սահակյանը հույս ունի, որ անհերքելի ապացույցների ճնշման տակ, ի վերջո, ստիպված կլինի ընդունել իսկությունը և կազմակերպել նրանց վերադարձը հայրենիք:

Կարմիր խաչի առաքելությունը

Գրեթե ամեն օր ԿԽՄԿ երևանյան գրասենյակի առաջ հերթեր են գոյանում: Տասնյակ քաղաքացիներ, որոնք փնտրում են իրենց հարազատներին, գալիս են այստեղ՝ նրանց մասնակցությամբ ադրբեջանական սոցցանցերում հայտնված հերթական տեսանյութը կամ լուսանկարը ձեռքներին, ու աջակցություն խնդրում։

Թե այս օրերին քանի քաղաքացու հարցով են զբաղվել ԿԽՄԿ աշխատակիցները, հրապարակման ենթակա չէ, ասում է հաղորդակցման ծրագրերի ղեկավար Զառա Ամատունին․

«Միայն համապատասխան երկրի իշխանությունների կողմից տվյալ անձանց եղելության, պահման մասին հաստատում ստանալուց հետո Կարմիր խաչը կարող է դիմել՝ նրանց տեսակցելու համար: Հաստատում ստանալուց հետո ԿԽՄԿ-ն առանձնազրույցներ է ունենում յուրաքանչյուր գերեվարված մարդու հետ, ստուգում նրանց պահման պայմանները, օգնում կապ հաստատել ընտանիքի անդամների հետ, սակայն այդ գործընթացի մանրամասները հրապարակման ենթակա չեն, իսկ փոխանակման վերաբերյալ որոշումները կայացնում են բացառապես կողմերը»:

Նա հիշեցնում է՝ ԿԽՄԿ-ն ունի միջնորդի դերակատարում, որը խորհրդատվական գործառույթներ է իրականացնում, ինչպես նաև աջակցում է կողմերի միջև քննարկումներին:

Կազմակերպությունը երբեք չի հրապարակել և չի պատրաստվում հրապարակել վիճակագրական տվյալներ՝ փնտրվող կամ ենթադրյալ գերիների մասին, քանի որ կողմերի հետ հաղորդակցությունն իրականացվում է գաղտնիության սկզբունքի շրջանակներում:

Զառա Ամատունին վստահեցնում է, որ ԿԽՄԿ-ն չի անտեսում որևէ ահազանգ: Կազմակերպության առաջնային խնդիրը այս պահին ենթադրյալ գերիների անհետացումից խուսափելն է:

Անհետ կորածների մասին

Պատերազմական գործողությունների գոտիներում զոհվածների աճյունների և անհետ կորածների որոնողական աշխատանքները մեկնարկել են դեռևս նոյեմբերի 13-ին, սակայն հարյուրավոր ընտանիքներ դեռևս տեղեկություն չունեն իրենց հարազատների մասին:

Մեկ ամսից ավելի է՝ անհետ կորած զինծառայողների ընտանիքներն իրենց ձայնը լսելի դարձնելու համար բողոքի ցույցեր են կազմակերպում պաշտպանության նախարարության, տարբեր զորամասերի և կառավարության շենքերի դիմաց: Նրանց ցանկությունը մեկն է՝ որևէ տեղեկություն իմանալ իրենց երեխաների մասին:

Պաշտոնական տեղեկատվության համաձայն՝ հայկական կողմն ունի 1600 անհետ կորած:

Նրանց հարազատներից ոմանք վստահ են՝ իրենց զավակները գերության մեջ են, դրա մասին վկայող լուսանկարներ և տեսանյութեր կան: 

Արցախի նախկին ՄԻՊ Արտակ Բեգլարյանը նշում է, որ որոնողական աշխատանքները երբեմն դժվարանում են մի շարք օբյեկտիվ պատճառներով՝ եղանակային պայմաններ, դժվարամատչելի տեղանք: Սակայն կան նաև սուբյեկտիվ գործոններ.

«Որոնողական աշխատանքները որոշ դեպքերում ձգձգվում են միտումնավոր կերպով, քանի որ հիմնական մարտական գործողությունները տեղի են ունեցել այն տարածքներում, որոնք այսօր գտնվում են Ադրբեջանի վերահսկողության ներքո:

Շատ դեպքերում որոնողական աշխատանքների արդյունքում նշված տարածքներում ոչ մի մարմին չի հայտնաբերվում, ինչը թույլ է տալիս ենթադրել, որ ադրբեջանական կողմը, որոնողական աշխատանքների թույլտվություն տալուց առաջ, հասցրել է տարածքից հեռացնել մեր զինծառայողների աճյունները և թաքցնել դրանք: Բացի այդ, ադրբեջանական կողմը չի նշում նաև գերիների հստակ թիվ, ինչը թույլ կտար գոնե մոտավոր պատկերացում կազմել նրանց ճակատագրի վերաբերյալ»:

Մինչ օրս որոնողական աշխատանքների արդյունքում, ընդհանուր առմամբ, հայտնաբերվել է 1073 մարմին:

Բողոքի ցույցերի արդյունքում, անհետ կորած և ենթադրյալ գերեվարված զինծառայողների հարազատներին հաջողվեց թույլտվություն ստանալ՝ անձամբ մասնակցելու փրկարարական ջոկատների կազմում որոնողական աշխատանքներին:

Ժնևյան կոնվեցիան չի՞ պաշտպանում

«Ռազմագերիների հետ վարվելակերպի մասին» Ժնևի կոնվենցիան հստակ սահմանում է ոչ միայն գերիների և կալանավորված քաղաքացիական անձանց նկատմամբ վարվելակերպի պայմանները՝ հիմնված մարդասիրական իրավունքի սկզբունքների վրա, այլև այն, որ գերիները պետք է վերադարձվեն պատերազմական գործողությունների ավարտից անմիջապես հետո:

Հայկական կողմը շարունակաբար ահազանգում է․ բացի այն, որ արհեստականորեն ձգձգվում է գերիների վերադարձի գործընթացը, Ադրբեջանում հայ ռազմագերիների և քաղաքացիական անձանց նկատմամբ անմարդկային վերաբերմունք է դրսևորվում:

Անցնող 2 ամիսների ընթացքում Հայաստանի և Արցախի ՄԻՊ գրասենյակները միայն հայ գերիների խոշտանգումների և նրանց նկատմամբ դաժանությունների վերաբերյալ 6 փակ զեկույց են պատրաստել։

«Գերեվարված կամ Ադրբեջանի վերահսկողության տակ անցած տարածքներում մնացած քաղաքացիական անձանց շրջանում 21 հաստատված մահվան դեպք ունենք: Բոլոր դեպքերում խեղման և խոշտանգման դեպքեր են գրանցվել, այդ թվում՝ հետմահու: Ապացուցված են նաև կենդանի մարդկանց նկատմամբ անմարդկային վերաբերմունքի և խոշտանգման դեպքեր՝ այդ թվում, գնդակահարության, երկու տարեց քաղաքացիների և երկու զինծառայողների գլխատումը՝ կենդանության օրոք, կամ կենդանի մարդու ականջների կտրման դեպքեր:

Անմարդկային վերաբերմունքի և դաժանությունների մասին են փաստում ոչ միայն հայկական կողմին փոխանցված տարեց գերու դիակի զննության արդյունքները, այլև՝ գերությունից վերադարձած քաղաքացիները: Ըստ նրանց վկայությունների՝ բռնի անհետացած և գերեվարված քաղաքացիները, այդ թվում՝ կանայք, ենթարկվել են անմարդկային վերաբերմունքի, ճնշող մեծամասնությունը՝ ֆիզիկական բռնության, բառացիորեն բոլորը՝ հոգեբանական», — ասում է Արտակ Բեգլարյանը։

Նա շեշտում է՝ բոլոր դեպքերը փաստարկված և ամուր ապացուցողական հիմքով ներկայացված են զեկույցներում:

Արցախի նախկին ՄԻՊ-ը վստահ է՝ գերիների և դիակների նկատմամբ անմարդկային վերաբերմունքի մասին փաստող տեսանյութերի և լուսանկարների տարածումը ադրբեջանական սոցցանցերում, ինչպես նաև գերիների և զոհվածների մարմինների վերադարձի գործընթացի ձգձգումները նաև նպատակ ունեն սրել ներհայաստանյան լարվածությունը, հոգեբանական ցավ ու տառապանք պատճառել հայ հասարակությանը:

Հայաստանի գլխավոր դատախազությունը ևս փաստագրել է բոլոր այս դեպքերը և պատրաստվում է համապատասխան տեղեկությունները փոխանցել միջազգային գործընկերներին՝ քրեական հետապնդումներ սկսելու, տուժած անձանց իրավունքները պաշտպանելու համար։

Խաղաղության գերիները

Գերեվարման դեպքերի մասին լուրերը չեն դադարում անգամ պատերազմի ավարտից հետո: Արդեն պաշտոնապես հաստատվել է ադրբեջանական վերահսկողության տակ անցած Խծաբերդ և Հին Թաղեր բնակավայրերի տարածքում գերեվարված 62 զինծառայողների մասին տեղեկությունը:

Բաքուն հաստատել է, որ նրանք գտնվում են բանտում: Գերեվարվածների անվանական ցուցակն արդեն փոխանցվել է ռուս խաղաղապահների հրամանատարությանը, որը որպես միջնորդ է հանդես գալիս գերիների փոխանակման գործընթացում:

«Խաղաղ պայմաններում» գերեվարված քաղաքացիական անձանց թիվը, ըստ տարբեր աղբյուրների, տասնյակից ավելի է:

Օրեր առաջ ՄԻԵԴ-ում գերիների շահերը ներկայացնող փաստաբան Արտակ Զեյնալյանը հայտարարեց, որ առաջիկա օրերին ռազմագերիների ևս մեկ խումբ կվերդառանա Հայաստան:

Հայտարարությունից հետո վերադարձի գործընթացը հետաձգվեց: Գերիների հարազատները չգիտեն, թե ով կլինի վերադարձողների նոր խմբում, սակայն յուրաքանչյուրը սպասում է իր բարեկամին:

Իսկ Հովսեփն ամեն օր աղոթում է գերության մեջ գտնվողների համար և հավատում, որ նրանք շատ շուտով վերադառնալու են։