Հայկական անկլավ Արծվաշենը, որ դատարկ է արդեն 32 տարի
Բաշքենդը անկլավ է Ադրբեջանի տարածքում
«Եթե Բաշքենդը [Արծվաշենը] տան հայերին, դա մեր վերջը կլինի։ Մենք մեր ապրուստն ենք վաստակում այստեղ, և այս վայրերն այլևս ապահով չեն լինի»։
Գետաբեկի շրջանի Շինիխ գյուղի բնակիչ 53-ամյա Վելին (նա չի ցանկացել հայտնել իր ազգանունը), հարևան Բաշքենդում [Արծվաշենում] անասնապահությամբ է զբաղվում։ Ասում է, որ այն պահից, երբ Հայաստանի անկլավ համարվող գյուղն անցել է Ադրբեջանի վերահսկողության տակ, նա իր ընտանիքին կերակրում է այստեղ անասուններ պահելու շնորհիվ։
«Ես միակը չեմ, շրջակա գյուղերի մարդիկ նույն կերպ են ապրում։ Մենք այստեղ կենդանիներ ենք պահում։ Մեզանից ոչ մեկն աշխատանք չունի։ Համատարած գործազրկություն է։ Մենք ոչխարներ ենք պահում, հետո վաճառում, կենդանիների համար սնունդ ենք գնում և ինքներս ապրում այդ միջոցներով։ Այսպիսի դժվարություններով ենք մեր հացը վաստակում։ Եթե այս գյուղը չլինի, մենք կկորցնենք մեր գոյության վերջին հնարավորությունը։ Ստիպված կլինենք վերցնել մեր ընտանիքններն ու հեռանալ այստեղից»,— ասում է Վելին։
Արոտավայր շրջակա գյուղերի համար
Գյուղի մուտքի մոտ տեղադրվել են մի քանի մարտական հենակետեր։ Թեև տեղի բնակչությունը խստորեն չի ստուգվում մուտքի և ելքի ժամանակ, կարծես թե որոշակի վերահսկողություն կա: Բնակիչների խոսքով՝ մարտական դիրքերում սովորաբար ստուգում են «անծանոթներին»՝ ոչ շրջակա գյուղերի մարդկանց: Ինձ էլ չստուգեցին, որովհետև մոտակա գյուղի իմ էքսկուրսավարի շնորհիվ «ծանոթի» տեղ անցա։ Մշտական հսկողություն կա նաև հեռվից, մեր կողքով հաճախ էին անցնում զինվորական մեքենաներ։
Գյուղի բոլոր տները դատարկ են, մեծ մասն անտեսման պատճառով փլվում են։
Շրջապատում շատ մարդիկ չկան: Կարելի է տեսնել միայն Վելիի նման շրջակա գյուղերի բնակիչների, որոնք իրենց անասունները քշում են արոտավայրեր կամ այստեղ հողագործությամբ են զբաղվում։
Վելին ասում է` քանի որ մերձակա գյուղերը գտնվում են հայկական դիրքերից ցածր, այդ բնակավայրերի բնակիչները չեն կարողանում հող մշակել կամ անասուն պահել։ Բաշքենդի [Արծվաշենի] աշխարհագրական դիրքն ավելի ապահով է, ուստի նրանք այստեղ են հողագործությամբ զբաղվում, ոչ թե իրենց գյուղում։
«Բացի այդ, Բաշքենդի [Արծվաշենի] հողն ավելի հարմար է արածեցման և հողագործության համար», — նշում է Վելին:
Երկու կողմերի դիրքորոշումը՝ անկլավները պետք է վերադարձվեն
2020 թվականի Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմի և 2023 թվականի սեպտեմբերին Ադրբեջանի զինված ուժերի կողմից իրականացված ռազմական գործողության արդյունքում նախկին Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի տարածքը և հարակից յոթ շրջանները, որոնք հայկական ուժերի վերահսկողության տակ էին ավելի քան 30 տարի, անցան Ադրբեջանի վերահսկողության տակ։ Այդպիսով, Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև չլուծված մնաց միայն մեկ տարածքային հարց՝ անկլավները։
Ադրբեջանը Հայաստանի տարածքում ունի ութ գյուղեր՝ Ղազախի շրջանից Յուխարի Ասկիպարա, Աշաղի Ասկիպարա, Բարխուդարլու, Սոֆուլու, Բաղանիս Այրում, Ղըզըլ Հաջիլի և Խեյրիմլի, ինչպես նաև Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետության Քյարքի գյուղը։ Դրանցից առաջին չորսը ադրբեջանական կողմը համարում է ոչ անկլավային գյուղեր։ Որովհետև այդ գյուղերը գտնվում են Ադրբեջանին հարող տարածքում՝ Հայաստանի հետ սահմանին։ Մնացածն ամբողջությամբ շրջապատված են Հայաստանի տարածքով, դրանք համարում է անկլավային։
Հայաստանն Ադրբեջանի տարածքում ունի մեկ անկլավ՝ Բաշքենդը, որը հայերն անվանում են Արծվաշեն։
Ադրբեջանական կողմը պահանջում է վերադարձնել իր գյուղերը, որոնք համարում է անկլավային և ոչ անկլավային։
«Կան անկլավային և ոչ անկլավային գյուղեր։ Այն գյուղերը, որոնք անկլավ չեն, այդ չորս գյուղերը պետք է անվերապահորեն վերադարձվեն Ադրբեջանին։ Այն գյուղերի համար, որոնք անկլավային են, քանի որ Հայաստանի անկլավ գյուղը նույնպես գտնվում է Ադրբեջանի տարածքում, այդ գյուղերի համար պետք է ստեղծվի փորձագիտական առանձին խումբ, սկսվեն քննարկումներ։ Մենք կարծում ենք, որ բոլոր անկլավները պետք է վերադարձվեն։ Այս անկլավներ տանող ճանապարհներին պետք է պայմաններ լինեն, և այնտեղ ապրող մարդիկ պետք է տեղավորվեն այդ անկլավներում»,- այս տարվա հունվարին լրագրողների հետ հանդիպման ժամանակ ասել էր Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը։
Օրեր առաջ՝ ապրիլի 19-ին, Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև պետական սահմանի սահմանազատման հարցերով պետական հանձնաժողովների 8-րդ նիստում պայմանավորվածություն է ձեռք բերվել Ադրբեջանի չորս գյուղերը՝ Բաղանիս Այրումը, Աշաղի Ասկիպարան, Խեյրիմլին ու Ղըզըլ Հաջիլիին վերադարձնելու մասին։
Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը որոշ ժամանակ առաջ խոսելով անկլավների մասին՝ ասել էր. «Մեր տրամաբանությունը հետևյալն է՝ անկլավը պետք է փոխարինել անկլավով։ Այն, ինչ գտնվում է նրանց վերահսկողության տակ, մնում է նրանց վերահսկողության տակ։ Այն, ինչ մենք ենք վերահսկում, մնում է մեզ»:
Բայց օրերս նա բոլորովին այլ կարծիք հայտնեց։
Հայաստանի և Ադրբեջանի սահմանամերձ գյուղերի բնակիչների հետ հանդիպման ժամանակ Փաշինյանը հայտարարեց, որ «Արծվաշենը անկախ Հայաստանի Հանրապետության մաս է»։
Ապա հավելեց.
«Մեր մտածածն այն է, որ ոչ թե դուք ասեք՝ վայ, 50 մետր էն կողմ Ադրբեջանն է, այլ ասեք՝ վայ, ինչ լավ է, որ 50 մետր էն կողմ Ադրբեջանն է, մենք էնտեղ առևտուր կանենք, մենք էնտեղ տնտեսություն կկառուցենք, կարո՞ղ է՝ մի հատ էլ անցակետ կառուցենք, ավտոներ գնան-գան, վճարեն Հայաստանի Հանրապետությանը»։
Ըստ ադրբեջանական պաշտոնական տեղեկատվության, Գետաբեկի շրջանում գտնվող Բաշքենդ բնակավայրը՝ ԽՍՀՄ ղեկավարության որոշմամբ, խորհրդային տարիներին գյուղատնտեսական կարիքների հետ կապված անցել է Հայկական ԽՍՀ վերահսկողության տակ։ Այդ ժամանակ գյուղի բնակչությունը հիմնականում հայեր էին։
40 ք/կմ մակերեսով գյուղի անվանումը փոխվել է 1978 թվականին՝ դառնալով Արծվաշեն:
Ղարաբաղյան առաջին պատերազմի ժամանակ` 1992 թվականի օգոստոսի 6-8-ը իրականացված ռազմական գործողության արդյունքում գյուղի տարածքն անցել է Ադրբեջանի վերահսկողության տակ։
Այն բանից հետո, երբ հայերը լքել են գյուղը, Բաշքենդը չի վերաբնակեցվել։ Այս տարածքներում գյուղատնտեսությամբ են զբաղվում հարակից գյուղերի բնակիչները։
«Եթե այդ գյուղը չվերցնեինք, կարող էինք կորցնել ամբողջ Շինիխի շրջանը»
Սալեհ Ռուստամլին, ով Բաշքենդի գործողության ժամանակ ղեկավարում էր Գետաբեկի շրջանի գործադիր իշխանությունը, ասում է, որ իրենք նախ բանակցություններ են վարել գյուղի ներկայացուցիչների հետ և փորձել համաձայնության գալ։
«Գյուղական խորհրդի նախագահն ու Կրասնոսելսկի (Ճամբարակի) շրջանի գործադիր ղեկավարն իրենց ներկայացուցիչներով ժամանեցին։ Մեր ու նրանց կողմից զինվորականներ էլ կային։ Պայմանավորվեցինք միմյանց տեղաշարժերին չխանգարել, քանի որ գարուն է սկսվում, ժամանակն է սկսել ցանքսը։ Իրոք, սա որոշ ժամանակ շարունակվեց։ Մերոնք դուրս եկան իրենց արտերը, գնացին, իրենց հող մշակեցին, ցանեցին։
Սակայն որոշ ժամանակ անց բախումներ սկսվեցին։ Առաջին զոհերը մեր կողմից էին։ Դա 1991թ. էր։ Փոստի 6 աշխատակցի աշխատանքից տուն գնալու ճանապարհին սպանել էին, ապա նրանց մարմիններն այրել։
Գյուղի հայերը սկսեցին զինվել։ Հետո մեր հետախույզները տեղեկություն բերեցին, որ պատրաստվում են հարձակման։ Մենք նույնպես սկսեցինք ռազմական ուժ կուտակել և ռազմական ամրություններ կառուցել այդ տարածքում: Հետախուզական տվյալները ճիշտ դուրս եկան։ 1992-ի օգոստոսի 5-ի գիշերը հարձակվեցին և գրավեցին մեր գյուղերից երկուսը։ Ըստ ամենայնի, նրանք ցանկանում էին իրենց համար միջանցք բացել և Բաշքենդը [Արծվաշենը] միացնել Հայաստանին։
Բայց Գասիմալըլար գյուղում հայերին կանգնեցրինք, հետ մղեցինք, Բաշքենդը վերցրինք։ Շինիխն ամբողջությամբ պաշարված էր, և եթե մենք չվերցնեինք Բաշքենդը, կարող էինք կորցնել ամբողջ Շինիխի շրջանը», — ռազմական գործողության մասին պատմում է Սալեհ Ռուստամլին։
Ինչո՞ւ է գյուղը դատարկ
«Բաշքենդի օպերացիայից» հետո հայ բնակչությունը լքել է գյուղը։ Այդ ժամանակվանից բնակավայրն ամբողջությամբ ամայացել է։
«Ոչ այն ժամանակ, ոչ էլ հետագայում այնտեղ որևէ բնակեցում չի եղել։ Սա վկայում է այն մասին, որ մենք գյուղը չենք վերցրել օկուպացիայի նպատակով։ Դա անհրաժեշտ էր անվտանգության համար։ Մեզ ոչ մեկից ոչինչ պետք չէ, և մենք հետևում ենք միջազգային իրավունքին», — ասում է Սալեհ Ռուստամլին:
Հանրապետական այլընտրանք կուսակցության (ReAl) առաջնորդներից Նաթիկ Ջաֆարլին ասում է, որ երկու պատճառ կա, թե ինչու Բաշքենդում ոչ ոք չի հաստատվել.
«Դրանցից մեկը իրավական պատճառ է։ Հայաստանը կարող էր ասել, որ սա իմ տարածքն է, դուք բնակություն եք հաստատել այնտեղ և դրա համար պետք է փոխհատուցում վճարեք։
Կան տնտեսական և սոցիալական այլ սահմանափակումներ։ Ադրբեջանի 80 տոկոս տարածքի վրա կա՞ նորմալ բնակեցում, այն տարածքների վրա, որոնք օկուպացիայի տակ չեն գտնվում։ Մարդիկ Բաքու են տեղափոխվում ավելի քան 30 տարի։
Եթե նորմալ տնտեսական ու սոցիալական քաղաքականություն իրականացվեր, ապա Բաքու ներհոսք չէր լինի։ Բաշքենդում [Արծվաշենում] սոցիալական ենթակառուցվածքների կառուցումը և տնտեսական հնարավորությունների ստեղծումը հեշտ գործ չէ։ Բնական պայմանների պատճառով»,— ասում է Ջաֆարլին։
«Անկլավների փոխանակման հարցով անհրաժեշտ է հանրաքվե անցկացնել»
Նաթիկ Ջաֆարլիի խոսքով՝ երկու երկրներում էլ անհրաժեշտ է հանրաքվե անցկացնել անկլավները միմյանց փոխանցելու համար։
«Չեմ կարծում, որ Ադրբեջանը կհամաձայնի հայկական կողմին վերադարձնել Բաշքենդը, որը գտնվում է Հայաստանի տարածքից ավելի քան 30 կմ հեռավորության վրա։ Որովհետև դա հետագայում ավելի շատ խնդիրներ կառաջացնի։ Անգամ մի կողմ դնելով լրացուցիչ խնդիրները՝ լոգիստիկ առումով Հայաստանի և այս գյուղի միջև տեղաշարժը կարող է շատ դժվարություններ առաջացնել։
Եթե այդ հարցը լուծվի տարածքների փոխանակման հայեցակարգով, ինչը միանգամայն հնարավոր է, ապա դա հնարավոր չէ իրականացնել առանց սահմանադրական բարեփոխումների։ Որովհետև և՛ Ադրբեջանի, և՛ Հայաստանի սահմանադրությամբ տարածքային փոփոխության հնարավորությունը սահմանվել է միայն հանրաքվեի միջոցով։ Այնպես որ, ինձ թվում է, որ սա մի հարց է, որը կարելի է լուծել ամենավերջում»,- ասում է Ջաֆարլին։
«Մնացած չորս գյուղերը և Բաշքենդը կարելի է փոխանակել»
Հայկական անկլավը չորս կողմից շրջապատված է ադրբեջանական գյուղերով։ Այս իրավիճակում, եթե նույնիսկ Ադրբեջանը այս բնակավայրը հանձնի հայկական կողմի վերահսկողությանը, պարզ չէ, թե ինչպես կարելի է այստեղ մարդկանց կյանքը բարելավել։ Այդ իսկ պատճառով, ըստ Նաթիկ Ջաֆարլիի, դա այնքան էլ համոզիչ սցենար չէ։
«Ինչպես կարող եք պատկերացնել, որ Հայաստանի ոստիկանությունը, բանակը և պաշտոնական ներկայացուցիչները, ձեռքերը թափահարելով, կարծես ոչինչ չի եղել, Ադրբեջանի տարածքով անցնեն մոտ 30 կիլոմետր՝ ուղևորվելով դեպի Բաշքենդ։ Դա, անկեղծ ասած, համոզիչ չի հնչում:
Նույնը վերաբերում է Հայաստանի ներսում գտնվող ադրբեջանական գյուղերին։ Այո, մեր սահմանին մոտ են, մի 5-15 կիլոմետր հեռավորության վրա։ Բայց ամեն դեպքում, այդ 5-15 կիլոմետրը պետք է անցնենք Հայաստանով և ապահովենք, օրինակ, բնակիչներին սնունդ, բանկային ծառայություններ, կապ, գազ, լույս, ջուր։ Դա շատ դժվար և անհնար է թվում»,— ասում է Նաթիկ Ջաֆարլին։
Նախնական փուլում խոսքը գնում է միայն չորս գյուղերի վերադարձի մասին, որոնք ադրբեջանական կողմն անվանում է «ոչ անկլավային», — նկատել է «Ատլաս» հետազոտական կենտրոնի ղեկավար Էլխան Շահինօղլուն։ Հաջորդ փուլում Ադրբեջանի մնացած չորս գյուղերի և հայկական Արծվաշեն գյուղի հետ կապված հարցը կարող է լուծվել կողմերի միջև տարածքների փոխանակման միջոցով։
«Եթե նույնիսկ մնացած չորս գյուղերը, որոնք մենք պահանջում ենք, մեզ վերադարձնեն, ադրբեջանցիների համար այնտեղ ապրելը խնդիր կլինի։ Որովհետև մենք ստիպված ենք լինելու Հայաստանով գնալ այնտեղ և վերադառնալ։ Նույն կերպ, եթե նույնիսկ հիպոթետիկորեն ենթադրենք, որ Արծվաշենը փոխանցվի Հայաստանին, հայերը ստիպված կլինեն ճանապարհ անցնել Ադրբեջանով։ Ուստի կարծում եմ՝ ապագայում այս հարցի լուծումը հնարավոր է տարածքների փոխանակման միջոցով»,- ասում է Էլխան Շահինօղլուն։
«Չորս գյուղերի վերադարձը կարագացնի շրջանակային համաձայնագրի ստորագրումը»
Հաճախ հնչել է այն կարծիքը, որ վերջին շրջանում հայ-ադրբեջանական սահմանին տեղի ունեցած ռազմական միջադեպերը կապված են նաև անկլավների շուրջ համաձայնության չգալու հետ։ Հասարակության մեջ քննարկվում է այս հիմքի վրա նոր լայնածավալ ռազմական գործողություններ իրականացնելու հնարավորությունը։
Էլհան Շահինօղլուն չի կարծում, որ մեծ պատերազմ կլինի։
«Տեսնում եք, թե ինչ է կատարվում տարածաշրջանում։ Հյուսիսում Ռուսաստանի և Ուկրաինայի միջև պատերազմը, հարավում Իսրայելի և Իրանի միջև լարվածությունը, որ կարող է վերածվել պատերազմի: Հարավային Կովկասը խաղաղության և կայունության կարիք ունի։ Ադրբեջանը պատրաստ է դրան։ Բայց Ադրբեջանի հիմնական պայմանը Հայաստանի կողմից Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության ճանաչման դիմաց խաղաղության կամ շրջանակային համաձայնագրի ստորագրումն է։
Ես կարծում եմ, որ Փաշինյանն ինքը ներքուստ պատրաստ է դրան։ Նա պարզապես մի փոքր դանդաղում է և զգուշանում է տեղի արմատականներից: Նա նաև հասկանում է, որ Հայաստանը երջանիկ ապագա չի ունենա առանց Ադրբեջանի և Թուրքիայի հետ հարաբերությունների կարգավորման։ Սրա նախապատրաստական աշխատանքները շարունակվում են։
Ռուսաստանի հետ հարաբերություններում նա արդեն հեռավորություն է պահպանում։ Թեև Ամերիկան և Եվրամիությունը սատարում են Փաշինյանին, սակայն նրանք չեն ցանկանում, որ հակամարտություն լինի Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև»։
Քաղաքագետն ասում է, որ համաձայն չէ իր գործընկերների շրջանում տարածված այն կարծիքի հետ, թե ԱՄՆ-ն և Եվրոպան տարածաշրջանում պատերազմ են ուզում.
«Ընդհակառակը, արևմտյան երկրներին, բացառությամբ Ֆրանսիայի, այստեղ հանգստություն է պետք։ Այնպես որ, չեմ կարծում, թե մեծ պատերազմ կլինի։
Չորս գյուղերի վերադարձից հետո շրջանակային համաձայնագրի ստորագրման գործընթացը կարագանա։ Մեզ պետք է խաղաղություն և համագործակցություն։ Կարծում եմ՝ դա օգտակար է նաև Հայաստանի համար»։
«Հայերի մասին լսողներն այստեղ չեն գա»
Հայկական անկլավից Դյուզրասուլլու գյուղ տանող ճանապարհը գրեթե դատարկ է։ Ոչինչ չի խանգարում այստեղի լռությանը, բացի հազվադեպ անցնող մեքենաների աղմուկից։
Ճանապարհի եզրով քայլող մի տարեց կին գրավում է ուշադրությունս։ Ես մոտենում եմ և խոսում նրա հետ:
Դյուզրասուլլու գյուղի բնակիչ Տալյա Մամեդովան ժամանակին Բաշքենդի բժշկական կենտրոնում բուժքույր է աշխատել։ Նա ասում է, որ մինչ օրս հիշում է վիրավոր զինվորներին, որոնց կյանքը փորձել է փրկել Բաշքենդի գործողության ժամանակ։ Ուստի կինը չի ցանկանում, որ գյուղը հանձնվի հայկական կողմին։ Նա վախենում է, որ այդ բոլոր իրադարձությունները կկրկնվեն։
«Պատերազմի ժամանակ, երբ Բաշքենդը հայերի ձեռքում էր, մենք ենթարկվեցինք մեծ ճնշումների։ Ամբողջ համայնքն իր վիրավորներին տարբեր ճանապարհներով տարավ Թովուզ և Շամքոր։ Բաշքենդից կրակում էին հարակից տարածքների ուղղությամբ։ Եթե հայերը վերադառնան այստեղ, ոչ մի լավ բան չի լինի։ Կրկին սադրանքների կդիմեն։ Սա այն վայրն է, որը միացնում է Շինիխն ու ամբողջ Գյանջան։ Թողնե՞նք, որ հայերը նորից մեջտեղում կանգնեն։ Մեր երեխաներին նորից հալածե՞ն։
Ես 65 տարեկան եմ, շուտով մենք ողջ չենք լինի, մեզնից հետո եկող սերունդները կապրեն այստեղ։ Եթե այդպես է, ուրեմն իմ թոռներն ու ծոռները կարող են վախից այս գյուղ չգալ։ Հայերի մասին լսողն այստեղ չի գա»։
Նյութը պատրաստվել է Լուրերի փոխանակման ռուսալեզու մեդիացանցի (Медиасеть) աջակցությամբ
