Արցախի կարգավիճակը․ ի՞նչ հեռանկարներ և տարբերակներ կան։ Հայացք Բաքվից
«Կարգավիճակը գրողի ծոցն է գնացել», — ասում է Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը։
«Ղարաբաղի կարգավիճակը պետք է անփոփոխ մնա և որոշվի ապագայում», – ասում է Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինը։
«Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակը չկարգավորված հարցերից մեկն է», — ասում է Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը։
Այդ կարգավիճակն անկյունաքարային հարց է Ղարաբաղյան հակամարտության բոլոր բանակցություններում՝ սկսած 1992 թ-ից։ Հակամարտության կողմերի համար առավել կարևոր է ոչ թե հրադադարը, զորքերի դուրս բերումը, փախստականների վերադարձը, շփման գծին կից տարածքների ականազերծումը, այլ հենց այդ չարաբաստիկ կարգավիճակը։
«Մարդիկ կազատվեին իրենց անախորժությունների կեսից, եթե կարողանային պայմանավորվել բառերի նշանակության շուրջ»․ սա Ռենե Դեկարտի աֆորիզմն է։ Պարզվում է, որ «կարգավիճակ» բառի նշանակությունը Հայաստանում, Ադրբեջանում և Ռուսաստանում տարբեր կերպ են մեկնաբանում։
Ադրբեջանում շատերը կարծում են, որ Հայաստանը «կարգավիճակ» բառի տակ նկատի ունի «Միացումը»։ Այսինքն՝ Լեռնային Ղարաբաղի նախկին Ինքնավար Մարզը Հայաստանին ամբողջությամբ միացնելը։ Ընդ որում, ֆորմալ առումով Լեռնային Ղարաբաղը կարող է նաև անկախ պետություն հռչակվել։
Իսկ Ադրբեջանում շատերը «կարգավիճակ» բառի տակ հասկանում են Ղարաբաղի հայերի լիակատար ինտեգրում, նրանց ադրբեջանական անձնագրերի տրամադրում։ Այսինքն՝ «Խանքենդիի (Ստեփանակերտի) շրջան»՝ Բաքվի նշանակած գործադիր իշխանության ղեկավարով։ Ընդ որում, «մեծահոգաբար» համաձայնում են «մշակութային ինքնավարությանն» ու հայերեով ուսուցմամբ դպրոցներին։
Ռուսաստանում, դատելով Պուտինի և Լավրովի խոսքերից, ըստ ամենայնի, նկատի ունեն Ստեփանակերտում, Լաչինում, Խոջալուում ռուսական զորքերի մշտական ներկայությունը։ Զորանոցների և պոլիգոնների շինարարության մասշտաբներն անուղղակիորեն վկայում են այն մասին, որ ՌԴ-ն մտադիր չէ հեռանալ Ղարաբաղից չորս տարուց։
Որքանով ինձ հայտնի է, Ղարաբաղի հայերը բացարձակ մեծամասնությամբ Ադրբեջանի կազմում ոչ մի «կարգավիճակի» մասին մտածել անգամ չեն ուզում։ Թեև Ադրբեջանի խորհրդարանի՝ Խանքենդիի ընտրատարածքից ընտրված անդամ Թուրալ Գյանջալիևը պնդում է, որ իրեն դիմում են Ղարաբաղի հայերը, որոնք գտնվում են ռուս խաղաղապահների պատասխանատվության գոտում՝ ադրբեջանական քաղաքացիություն ստանալու խնդրանքով։ Նման փորձի գոնե մեկ հաստատված փաստ կա։ Սեպտեմբերի սկզբին Շուշիի հայ փախստական Իզաուրա Բալասանյանը երեխաների հետ միասին փորձել է մտնել Շուշի քաղաք՝ իր տուն, ադրբեջանական կողմի հովանավորության ներքո, սակայն ձերբակալվել է ռուս խաղաղապահների կողմից և հանձնվել տեղական իշխանություններին։ Նա իր արարքը բացատրել է ծանր նյութական դրությամբ։ Ամեն դեպքում, նման փաստերը բացառություն են, և դրանք կարելի է հաշվի չառնել։
Մի քանի տարի առաջ ես հոդված եմ գրել «Ի՞նչ կլինի, եթե Ղարաբաղը վերադառնա» անվանումով, որտեղ նկարագրել եմ այն դժվարությունները, որոնք կառաջանան, եթե Ղարաբաղի հայերին «ինքնավարության ամենաբարձր կարգավիճակ» շնորհվի։
Այն ժամանակ խոսվում էր ինքնավարությունների տարբեր մոդելների մասին՝ Ալանդյան կղզիներ, Հարավային Տիրոլ, Հյուսիսային Իռլանդիա և այլն։ Պաշտոնական Երևանն ու Ղարաբաղի հայերն այս բոլոր մոդելները մերժում էին։
Իսկ հիմա՝ Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմի արդյունքներից հետո, ես հասկանում եմ, որ ոչ մի «ամենալայն ինքնավարություն» լինել չի կարող։ Անգամ՝ «ամենանեղը»։ Որովհետև հակամարտության երկու կողմում էլ քաղաքացիների մեծ մասը չի ընդունում արդեն այդ տարբերակը։ Ադրբեջանում համարում են՝ «վայ պարտվածներին», Հայաստանում վստահ են, որ Ադրբեջանի կազմում ինքնավարությունը խախտում է Ղարաբաղի հայերի ինքնորոշման իրավունքը, և Ղարաբաղը պատմականորեն հայկական հող է։
Ես կարծում եմ, որ տարածքների և կարգավիճակի խնդրի լուծման երկու տարբերակ կա, ավելի ճիշտ՝ երեք, բայց երրորդն ամենաանցանկալին է։
- Առաջինը․ տարածքների փոխանակում։ Ադրբեջանը Հայաստանին է տալիս Ստեփանակերտը, Մարտակերտն ու Մարտունին, Լաչինի միջանցքն ու Գանձասարի շրջանը՝ Արաքս գետին հարող տարածքներով, համապատասխան փոխհատուցմամբ՝ այսպես կոչված «Զանգեզուրի միջանցքը» (Ադրբեջանի հիմնական մասը դրա էքսկլավ Նախիջևանի հետ կապելու համար)։ Լաչինի միջանցքի (կապը Լեռնային Ղարաբաղի և Հայաստանի միջև) հարցը կարելի է առանձին համաձայնեցնել։ Առաջարկը նոր չէ, սա այսպես կոչված «Գոբլի պլանն» է, որն ակտիվորեն քննարկվում էր ամերիկյան Քի Վեսթ քաղաքում ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի միջնորդությամբ։ Այն մերժել է Հեյդար Ալիևը։
- Երկրորդը՝ ռազմական գործողությունների ևս մեկ փուլ է և Ղարաբաղի հայերի այն մասի արտաքսումը, որը չի ուզում Ադրբեջանի քաղաքացիություն ընդունել։ Սա ցինիկ է հնչում, սակայն, եթե մտածենք, նույնպես կայունության ուղի է։ Չէ՞ որ Հայաստանում ադրբեջանական բնակչություն չի մնացել։ Իհարկե, Ադրբեջանն այդ դեպքում կբախվի ուժեղագույն միջազգային ճնշման, հավանաբար՝ պատժամիջոցների։ Այդ պատճառով էլ լավ կլինի բացառել այս տարբերակը։
- Եվ երրորդ տարբերակը, որի մասին չեմ ուզում մտածել, ներկայիս ստատուս քվոն անվերջ երկարաձգելն է։ Ռուսական զորքերի ներկայություն, հնարավոր է՝ դրանց ներկայության ավելացում հայ-ադբեջանական սահմանի երկայնքով (առիթներ կգտնվեն)։
Պուտինն ասում է, որ սկզբից պետք է կարգավորել խաղաղ կյանքը Ղարաբաղում։ Բայց ինչպե՞ս։ 2020 թ․ նոյեմբերի 10-ի եռակողմ հայտարարության յոթերորդ կետը նախատեսում է փախստականների վերադարձ UNHCR-ի մասնակությամբ։ Արդեն մեկ տարի է անցել, բայց UNHCR-ը դեռ չի սկսել փախստականների «գույքագրումը»։ Գիտեմ, որ Ադրբեջանում փախստականներից շատերը, հատկապես՝ ավագ սերունդը, մեծ ցանկություն ունի իր հողեր վերադառնալու։ Սակայն քանի դեռ խաղաղության պայմանագիր ստորագրված չէ, տարածքները մաքրված չեն ականներից, նրանց այնտեղ ուղարկելը, մեղմ ասած, անպատասխանատվություն կլինի։
Իսկ հիմա մի քիչ երևակայենք։
Ընդունենք, որ Ղարաբաղի հայերը որոշել են օգտվել «բարձր կարգավիճակից» և ապրել Ադրբեջանի կազմում։ Ինձ մի հարց է հուզում․ ի՞նչ դասագրքերով են սովորելու նրանց երեխաները։ Իհարկե, ճշգրիտ գիտությունների հետ խնդիր չի լինի, իսկ պատմության հետ ի՞նչ է պետք անել։
Սա, ի դեպ, հակամարտության փոխակերպման ուղղություններից մեկն է։ Պետք է արդեն այժմ սկսել աշխատել «չեզոք, անաչառ» դասագրքերի ստեղծման վրա բնակչության այդ խմբերի համար, հատկապես՝ փախստականների երեխաների։
Երկրորդ կարևոր ուղղությունը։ Ինձ հաճախ են հարցնում․ «Դու առաջարկում ես առանձնահատուկ կարգավիճակ տրամադրել Ղարաբաղի հայերին։ Ինչո՞վ են նրանք թաթարներից, լեզգինների, թալիշներից և Ադրբեջանի մյուս էթնիկ փոքրամասնություններից առավել»։ Ես իրոք կարծում եմ, որ բոլոր ղարաբաղցիներին՝ և՛ հայերին, և՛ ադրբեջանցիներին, հատուկ ժամանակավոր կարգավիճակ է պետք։ Այն պարզ պատճառով, որ դա հետկոնֆլիկտային տարածք է։ Իսկ հետագայում, իհարկե, կցանկանայի, որ տեղական ինքնակառավարման մարմիններն իրական լիազորություններ ունենային, քաղաքապետների և մարզպետների ժողովրդավարական ընտրություններ անցկացվեին, և բոլոր էթնիկ փոքրամասնությունների լեզվի և մշակույթի պահպանման պետական ծրագիր լիներ։
«Կարգավիճակ» բառը կարող է տհաճություն առաջացնել, չէ՞ որ այն, Ալիևի խոսքով, «գրողի ծոցն է գնացել»։ Եվ ի՞նչ։ Դա կարելի է ինչ-որ այլ կերպ անվանել, օրինակ, «ազատ տնտեսական գոտի»։ Հարկերից ազատել 10 տարով։ Իսկ լիազորությունները բանակցությունների առարկա են։
Այս պատմությունը «Հետագծեր» մեդիա նախագծի մասնիկն է: Այն պատմում է մարդկանց մասին, ում կյանքի վրա ազդեցություն են թողել Հարավային Կովկասի հակամարտությունները: Նախագծի մեջ ներգրավված են հեղինակներ և խմբագիրներ ողջ Հարավային Կովկասից, այն չի սատարում ոչ մի հակամարտության ոչ մի կողմի: Նախագիծն իրականացվում է GoGroup Media և International Alert կազմակերպությունների կողմից` Եվրամիության աջակցությամբ։
