Այրված հող․ Արցախը՝ պատերազմից մեկ տարի անց
Արցախյան երկրորդ պատերազմի տարելիցին JAMnews-ը ներկայացնում է իր լրագրողի նյութը, որը լուսաբանել է ռազմական գործողությունների ընթացքը 2020 թ-ի աշնանը։ Արթուր Խաչատրյանն այցելել է նույն վայրերը, որտեղ եղել է պատերազմի ժամանակ, և պատմում է իրավիճակի մասին՝ մեկ տարի անց։
- «ԼՂ հակամարտությունը չի կարող լուծված համարվել ուժի կիրառման արդյունքում»․ Հայաստանի վարչապետ
- ԱՄՆ-ն կհետաքննի 44-օրյա պատերազմի ընթացքում Ադրբեջանի կատարած հանցագործությունները
- «Դատական վճիռը կարող է օգնել Արցախի ճանաչմանը»․ Արա Ղազարյանը՝ Հաագա ներկայացված հայցի մասին
2020 թ-ի սեպտեմբերի 27-ին տեղի ունեցավ այն, ինչը ահով սպասում էր, առանց չափազանցության, Արցախի Հանրապետության ողջ բնակչությունը։ Առավոտյան ժամը 7-ին պատերազմ սկսվեց։ Եվ բոլորը առաջին իսկ րոպեներից հասկացան, որ դա սահմանային հերթական միջադեպներից չէ, որոնք վերջին տարիներին հաճախացել էին։
Պատերազմն, ըստ էության, մեկնարկեց մայրաքաղաքի և մյուս բնակավայրերի ռմբակոծմամբ։ Մեկ ժամ անց Պաշտպանության բանակը հաղորդեց․ Ադրբեջանը հարձակվել է հանրապետության զինված ուժերի դիրքերի վրա շփման գծի ողջ երկայնքով։ Այդպես սկսվեց 21-րդ դարի ամենաարյունահեղ պատերազմը տարածաշրջանում։
Լաչինի միջանցք՝ «կյանքի ճանապարհ»
Հասկանալու համար, թե ինչ դրության մեջ է հայտնվել Արցախը պատերազմից հետո, բավական է անցնել Լաչինի միջանցքով։
Այն ապահովում է ցամաքային կապը Հայաստանի և Արցախի միջև։ Ճանապարհի այդ վեց կիլոմետրանոց հատվածը 1992 թ-ի մայիսից մինչև 2020 թ-ի նոյեմբեր վերահսկում էր ԼՂՀ-ն։ 2020 թ-ի նոյեմբերից Լաչինի միջանցքով տեղաշարժի անվտանգությունն ապահովում են ռուս խաղաղապահները։
Միջանցքին չհասած՝ դեռ Հայաստանի տարածքում, ցուցանակ կա՝ «Ազատ Արցախը ողջունում է ձեզ»։ Միայն թե հիմա այս խոսքերը տեղացիների մոտ դառնություն են առաջացնում և դեռ չմարած հույս, որ դեռ ամեն ինչ վերադառնալու է ի շրջանս յուր։
Երբեմնի աշխույժ մայրուղում հիմա կարելի է սակավաթիվ մեքենաներ նկատել։ Իսկ միջանցքի ամենասկզբում ռուսերենով մեկ այլ ցուցանակ է երևում՝ «Լաչինի միջանցքը ռուս խաղաղապահների պատասխանատվության գոտի է»։
Ռուս խաղաղապահների լավ ամրացված հսկիչ անցակետերը տեղադրված են հինգ կիլոմետրը մեկ։ Դրանք արգելվում է նկարահանել։ Սիրալիր երիտասարդ զինվորները խնդրում են ցույց տալ փաստաթղթերը, երբեմն ստուգում են նաև մեքենաների բեռնախցիկներն ու բարի ճանապարհ մաղթում։
Այնպիսի տպավորություն է, որ ամենուր օտարման գոտի է․ լքված գյուղեր, պատերազմից մնացած խրամատներր և բեկորների հետքեր՝ ասֆալտին և տների դարպասներին։
Սակայն, ինչպես խոստովանում են միջանցքով անցնող հայերը, նրանց համար ամենածանր տեսարանը բացվում է Շուշիի մոտ, որի անկմամբ ավարտվեց Արցախյան երկրորդ պատերազմը։ Քաղաքին մոտենալիս հեռվում աչքի է ընկնում մեծ շինհրապարակ․ Ադրբեջանն արագացված տեմպերով կառուցում է ճանապարհներ և թունելներ։
Քաղաքի մոտ տեղակայված է միջանցքի վերջին ռուսական անցակետը, իսկ հինգ մետրի վրա ադրբեջանցի զինվորներ են։ Բերդի վրա հայկական «Շուշի» անվանումը փոխարինվել է քաղաքի ադրբեջանական անվանումով՝ «Շուշա», իսկ ադրբեջանական դրոշի կողքին ծածանվում է նաև թուրքականը։
Հակամարտ կողմերի դիքերն այժմ տեղակայված են Շուշիի և Ստեփանակերտի միջև, որոշ հատվածներում՝ միմյանցից մի քանի տասնյակ մետրի վրա։ Արցախի մայրաքաղաքն այժմ փաստացի շփման գծի մոտ է։
Աշխույժ և խաղաղ Ստեփանակերտը
Եթե մարդ պատահմամբ Ստեփանակերտում հայտնվի և նախապատմությունը չիմանա, հազիվ թե կռահի, որ դեռ մեկ տարի առաջ քաղաքի վրա տեղում էին ժամանակակից օպերատիվ-մարտավարական հրթիռային համալիրների և համազարկի հրթիռային համակարգերի դաժան հարվածներ։
Ստեփանակերտը փաստացի գրեթե ամբողջությամբ վերականգնվել է։ Այժմ այստեղ արագացված տեմպերով նոր բնակելի համալիրներ են կառուցում՝ տեղահանվածներին բնակարանով ապահովելու համար։ Նրանց թիվը հասնում է մի քանի տասնյակ հազարի։ Մի մասն Արցախ է վերադարձել և մինչ օրս ապրում է հյուրանոցներում և հանրակացարաններում։ Մյուսները մնացել են Հայաստանում։ Իսկ երրորդներն ընդհանրապես Ռուսաստան են մեկնել։
Ստեփանակերտն էլի նույն մաքուր և հաճելի քաղաքն է՝ երեկոյան սրճարաններով և լուսավորված շատրվաններով։ Մայրամուտին կենտրոնն աշխուժանում է, սակայն ռեստորաններից բարձր երաժշտություն չի լսվում, մեքենաները քաղաքում հանգիստ են երթևեկում, իսկ մարդիկ կարծես ամաչում են լիաթոք ծիծաղել։
Պատերազմի հետքերը շենքերի վրա գրեթե վերացվել են, սակայն մարդկանց հոգում վերքերը դեռ թարմ են։ Այստեղ յուրաքանչյուր ընտանիք կորցրել է հարազատի, մերձավորի կամ ընկերոջ։
Երբեմնի աշխույժ շուկայում վաճառողներն այժմ հայացքով փնտրում են սակավաթիվ գնորդների։ Նախկինում այստեղ էին գալիս հյուրեր Հայաստանից և անգամ զբոսաշրջիկներ այլ երկրներից։
Հիմա շարժը նվազագույն է, խոստովանում է Դոնարա Բարսեղյանը, որն ավելի քան 10 տարի է՝ հենց շուկայում թխում է արցախյան ավանդական «ժենգյալով հացը»․
«Պատերազմից մեկ ամիս անց մարդիկ շատ պակասեցին։ Քչերն են գալիս, ոմանք ընդհանրապես մեկնում են։ Նախկինում լավ էր։ Մարդիկ շատ էին»։
Տիկին Դոնարան շուկայից չի հեռացել անգամ պատերազմի ժամանակ։ Օրվա առաջին կեսին նա «ժենգյալով հաց» էր թխում և անվճար բաժանում զինվորներին։ Հետո գնում էր՝ կրկին կանաչի հավաքելու։ Տարիների ընթացքում նա քաղաքի յուրօրինակ խորհրդանիշն է դարձել։ Բոլորը գիտեն․ ինչ էլ լինի, Դոնարան միշտ տեղում է։
«Մարդկանց համար հիմա ծանր է։ Պետությունը ֆինանսական օգնություն տրամադրեց, լավ էր, բայց դա քիչ է։ Արտագաղթ է սկսվել հանրապետությունից։ Ոմանք այստեղ են գալիս՝ մեծ պայուսակներ գնելու։ Ասում են, որ Ռուսաստան են մեկնում։ Բայց կան նաև մարդիկ, որոնք վերադառնում են։ Մարդիկ վախենում են, որ կրկին պատերազմ կսկսվի։ Ռուսներն ասում են՝ քանի դեռ այստեղ ենք, ապահով եք։ Բայց ի՞նչ ապահով», — ասում է Դոնարան։
Որքա՞ն ժամանակ կմնան ռուս խաղաղապահներն Արցախում
Ռուս խաղաղապահներին այստեղ շատ լավ են վերաբերվում, և մարդիկ հույս ունեն, որ նրանց առաքելությունը կերկարաձգվի։ 2020 թ-ի նոյեմբերի 10-ի հայտարարության համաձայն՝ եթե տեղակայումից 5 տարի անց կողմերից ոչ մեկը չառաջարկի դադարեցնել առաքելությունը, ռուս խաղաղապահները կմնան։ Բայց ինչ է լինելու 2025 թ-ին, այստեղ դեռ ոչ ոք չգիտի։
Արցախի արտգործնախարար Դավիթ Բաբայանն ասում է, որ Ադրբեջանն արդեն հող է նախապատրաստում խաղաղապահ առաքելությունից հրաժարվելու համար․
«Ընդհանուր առմամբ, մարդիկ վստահում են խաղաղապահներին։ Եվ դա դուր չի գալիս Ադրբեջանին և Թուրքիային։ Այդ պատճառով էլ նրանք ամեն կերպ փորձում են վարկաբեկել ռուս խաղաղապահներին։ Տարբեր ձևերով։ Այժմ փորձում են ցույց տալ, թե Ռուսաստանի և Թուրքիայի ու Ադրբեջանի շահերը համընկնում են, ամեն ինչ արդեն որոշված է, և Ադրբեջանն իր վերահսկողության տակ է առնելու ողջ Արցախը, և ոչ ոք դրան չի խանգարելու։ Բայց մենք Ռուսաստանին բարեկամ երկիր ենք համարում»։
Սակայն նույնիսկ ռուս զինվորների ներկայությունը չի կանխում հրադադարի ռեժիմի խախտման դեպքերը։ Ճիշտ է, պատերազմից հետո լուրջ միջադեպեր չեն գրանցվել, սակայն ժամանակ առ ժամանակ կրակոցներ լսվում են, դրանց հետևանքով նույնիսկ վիրավորներ կան։ Գնդակոծվում են նաև բնակավայրերը։
Կարմիր Շուկա գյուղն այժմ հայտնվել է շփման գծում, թեև պատերազմից առաջ այն խորը թիկունքում էր։ Ադրբեջանական դիրքերը տեղակայված են տներից ընդամենը մի քանի կիլոմետր հեռավորության վրա։ Պատերազմից հետո Կարմիր Շուկայի ուղղությամբ մի քանի անգամ կրակել են։ Զոհեր չեն եղել, բայց տեղացիների համար ծանր է այդ պայմաններում ապրելը։ Չնայած դրան՝ գրեթե բոլոր բնակիչնեը գյուղ են վերադարձել ռազմական գործողությունների ավարտից հետո։
«Ապրել նախնիների հողում»
Մնալ, թե՞ գնալ․ սա թերևս գլխավոր հարցն է, որն իրենց տալիս են Արցախի բնակիչները։ Պատերազմից հետո այստեղ արդեն ուրիշ իրավիճակ է, չկա կայունություն, վաղվա օրվա նկատմամբ վստահություն։ Բնակիչները վստահ են, որ գնդակոծություններով և տարբեր սադրանքներով Ադրբեջանն ուզում է էլ ավելի խորացնել անկայունությունն ու մնացած բնակիչներին ստիպել հեռանալ։
Ջուլիետա Հարությունյանը համաձայնում է հարցազրույց տալ երկար համոզելուց հետո։ Նրա որդին տանը թողել էր կնոջը, հինգ երեխաներին և որպես կամավոր մեկնել պատերազմ։ Կռվել է մինչև վերջին օրը։ Ջուլիետան ամուսնու հետ պատերազմի օրերին Հայաստան էր տեղափոխվել։ Վերադարձել է հրադադարի մասին փաստաթղթի ստորագրումից մի քանի օր անց։
«Մենք այստեղ ապրելու ենք, իրենց նման հազարն էլ լինի՝ ապրելու ենք։ Սա մեր նախնիների հողն է։ Միայն թե նրանց դիրքերը շատ մոտ են։ Լավ կլիներ, որ մի քիչ հետ տանեին։ Որովհետև, երբ կրակում են, միանգամից Կարմիր Շուկային են հարվածում»։
Սակայն, բնականաբար, զորքերը ոչ ոք հետ չի քաշելու։ Այս գյուղի բախտը դեռ բերել է։ Հարևան Թաղավարդը երկու մասի է բաժանվել՝ հայկական և ադրբեջանական։ Կողմերի դիրքերը հենց տների արանքով, տեղ-տեղ դրանք մոտավորապես քսան մետր հեռավորության վրա են։
Ի տարբերություն Թաղավարդի և Կարմիր Շուկայի՝ Մարտունին ապրում է համեմատաբար հանգիստ կյանքով։ Ադրբեջանական դիրքերն այստեղ կարելի է տեսնել միայն հեռադիտակով։
Մարտունին պատերազմի օրերին դաժան հրետակոծության էր ենթարկվում։ Իսկ այժմ այստեղ անսովոր լռություն է։ Կյանքը վերադարձել է իր բնականոն հուն, թեև շատերի դեմքին նույն տխրությունն է։
Քաղաքի կենտրոնում լռությունը խախտում են դաշնամուրի, թավջութակի և ջութակի հնչյունները։ Երաժշտական դպրոցը լի է աշակերտներով, անգամ՝ շաբաթ օրը։ Նրանց թիվն ավելացել է պատերազմից հետո, երբ այստեղ են տեղափոխվել Ադրբեջանի վերահսկողության տակ անցած բնակավայրերի բնակիչները։
«Պատերազմը հարվածեց գրեթե բոլոր ընտանիքներին։ Աղասյանների ընտանիքում երկու եղբայր են զոհվել։ Մեկը 2016 թ-ի պատերազմի հերոս էր և մեր աշակերտը։ Դա ողբերգություն է, դժվար է բառերով նկարագրել։ Զոհված հայր ու որդի կան», — ասում է դպրոցի տնօրեն Ալվինա Բաղդասարյանը։
Նա արդեն երրորդ պատերազմի վերքերն է վերապրում։ Ինչպես գրեթե բոլոր տղամարդիկ, նրա ամուսինն ու որդին էլ էին կամավորագրվել։ Մարտունին դիմացել է հակառակորդին գրոհին, թեև պատերազմի սկզբնական շրջանում Ադրբեջանը փորձում էր պաշտպանական գիծը ճեղքել հենց այս ուղղությամբ։
Արդյո՞ք կարող է չորրորդ պատերազմը լինել։ Կարող է, ասում է Ալվինան։ Սակայն, միևնույն է, չի պատրաստվում հեռանալ․
«Խոսք անգամ չի կարող լինել, որ մենք երբևէ պետք է անվերադարձ կորցնենք Արցախը։ Այդպես չպիտի լինի։ Այդ տրամադրվածությամբ էլ ժողովուրդը ապրում է, մտածելով, որ հրաշքի նման մի բան պիտի լինի, ու նույնիսկ մեր կորցրած հողերը պիտի հետ վերադարձնենք, և մենք պիտի ապրենք նորից առաջվա նման»։
Արցախի՝ հայկական վերահսկողության տակ մնացած տարածքը գործնականում ամբողջությամբ կտրված է Հայաստանից։ Սակայն պաշտոնական Երևանը չի պատրաստվում հրաժարվել Արցախի կարգավիճակի հարցից։
Այժմ՝ պատերազմից մեկ տարի անց, տեղի իշխանության գլխավոր խնդիրը Հայաստան տեղափոխվածներին Արցախ վերադարձնելն է։ Նրանք կարծում են, որ տասնյակ տարիներ կպահանջվի զարգացման նախապատերազմյան տեմպերին վերադառնալու համար։ Իսկ հասարակ մարդիկ մտածում են, որ ցանկացած պահի պետք է պատրաստ լինել պատերազմի, նրանք վստահ են, որ այն անխուսափելի է։
Մեդիացանցի աջակցությամբ
