Ինչո՞ւ են Ադրբեջանում բանկեր փակվում

2015 թ–ի սկզբին Ադրբեջանում 45 բանկ կար։ 2020 թ–ի օգոստոսին դրանք արդեն 26–ն էին։

Պատճառները շատ են արժեզրկման երկու ալիքներից մինչև վարկային ճգնաժամեր։ Ընդ որում, կրճատումը տարածվել է ոչ միայն մանր, այլև բավականին խոշոր և հայտնի բանկերի վրա։

Բանկերի փակման վերջին ալիքը 2020թ–ի ապրիլ–մայիս ամիսներին էր։ Ապրիլի

27–ին հայտարարվեց, որ 4 բանկերում՝ Atabank–ում, AGBank–ում, NBCBank–ում և Amrah Bank–ում դրսից ժամանակավոր ղեկավարներ են նշանակվել, իսկ 28–ին հետ կանչվեցին Atabank–ի և Amrah Bank–ի լիցենզիաները։ Մայիսի 12–ին հետ կանչվեցին նաև մյուս երկու բանկերի լիցենզիաները։ Այսպիսով՝ բանկերի քանակը 30–ից հասավ 26–ի։

Եթե հիմա ողջ աշխարհում որպես փակման կամ սնանկության պատճառ են սովորաբար նշում համավարակը կամ կարանտինն, ապա ադրբեջանական բանկերի վրա այս դեպքում կորոնավիրուսը զգալի ազդեցություն չի ունեցել։

Ուրեմն ո՞րն է միանգամից չորս բանկերի միաժամանակ փակման պատճառը։

Նախքան պատճառներին անցնելը պետք է մի փոքր պատմել նաև տեղի բանկային համակարգում այդ չորս բանկերի դերի մասին։ Հաշվի առնելով ադրբեջանական բանկային համակարգի բարձր կենտրոնացումը՝ շուկայում այդ բանկերի մասնաբաժինը մեծ չէր։ Փաստացի, այդ 4 բանկերին բաժին էր ընկնում բանկային շուկայի ընդամենը 5%–ը (ամենաշատն «Աթաբանկին»՝ 1,4%, ամենաքիչը՝ «Ամրահբանկին»՝ 0,6%)։

Այսինքն՝ բանկային հատվածի համար, ընդհանուր առմամբ, սա այնքան էլ մեծ կորուստ չէ։ Սակայն եթե թվերին նայենք հասարակ ավանդատուների կորուստների տեսանկյունից, ապա միայն ավանդների ընդհանուր ծավալը կազմում է գրեթե 700 մլն մանաթ, ինչը քիչ չէ ճգնաժամի փուլում (և գրեթե հավասար է կառավարությունից տնտեսությանը տրամադրած օգնության առաջին փաթեթին)։

Ստեղծված իրավիճակը հասկանալու համար մի փոքր պետք է անցյալին անդրադառնանք, ավելի ճիշտ՝ 2019 թ–ի մարտին։ Վեց օրվա տարբերությամբ՝ մարտի 12–ին և 18–ին Բաքվի №1 վարչական–տնտեսական դատարանում «Աթաբանկ» ԲԲԸ դեմ երկու դատական նիստ կայացավ։ Երկու դեպքում էլ հայցերը բավարարվեցին։

Հայցերի պատճառը հետևյալն էր։ Հայցվորների համաձայն՝ 2016 թ–ի սեպտեմբերին «Աթաբանկ» ԲԲԸ ղեկավարության և Ադրբեջանի հարկերի նախարարության ճնշման տակ (ԱթաՀոլդինգի և հարկերի նախկին նախարարի կապի մասին մեդիան վաղուց էր խոսում) երկու ընկերություն 61,18 մլն դոլարի վարկ է վերցրել։ Սակայն նրանց գումար չի տրամադրվել, իսկ վարկային պայմանագրերն օգտագործվել են միջոցների կանխիկացման համար։

Սակայն, չնայած դրան, որոշ ժամանակ անց այդ ընկերություններից պահանջել են վարկերը վերադարձնել։ Իսկ նրանք, բնականաբար, ի վիճակի չեն եղել վերադարձնել վարկերը, որոնք փաստացի չեն ստացել, և դրանց տոկոսագումարները։

Դատավարության ընթացքում պարզվել է, որ այդպիսի վարկեր «Աթաբանկում» շատ կան, և դրանց նվազագույն արժեքը 160 միլիոն մանաթ է։

Խնդիրն այն է, որ, թեև իրականում այդպիսի վարկեր չեն եղել (այսինքն՝ դրանք չեղարկվել են դատարանի վճռով), ֆորմալ առումով դրանք առկա են եղել բանկի ակտիվներում։

Այսպիսով՝ հաշվետվությունում բավականին լավ պատկեր էր երևում, որը չէր արտացոլում իրականությունը։ Իսկ ռեստրուկտուրիզացման հաշվին բանկը նույնիսկ հաջողացրել էր այդ վարկերը «խնդրահարույցների» թվում չնշել։

Սակայն այս ամենի մասին իմացել են միայն գործարքի մասնակիցներն ու նրանք, ովքեր պարբերաբար ստուգում են դատական ռեեստրը։ Թեև մամուլն այս մասին չէր գրում, ասեկոսեները տարածվում էին։

2019 թ–ի հոկտեմբերին իրավիճակն արդեն արմատապես փոխվեց։ Որոշ լրատվամիջոցներ սկսեցին հոդվածներ գրել այն մասին, որ «Աթաբանկը փլվում է»։ Այս ամենը չէր կարող աննկատ անցնել, և, չնայած բանկի ղեկավարության հավաստիացումներին, միջոցների արտահոսք սկսվեց։ Մենք չգիտենք, թե որքան գումար է դուրս բերվել բանկից 2019 թ–ի վերջին եռամսյակում (բանկը տվյալներ չի ներկայացրել), սակայն այդ փուլում ավանդատուները բանկից 25 մլն մանաթ են հետ վերցրել։

Հետևաբար, բանկում պարտավորությունների և ակտիվների միջև բալանսը սկսել է խախտվել։

2019 թ–ի դեկտեմբերին բանկային գործունեության ոլորտում բարեփոխումներ են իրականացվել։ Եթե 2015 թ–ի ճգնաժամերից հետո բանկերի և վարկային հաստատությունների նկատմամբ վերահսկողությունը փոխանցվել էր ֆինանսական շուկաների վերահսկման պալատին, ապա 2019 թ–ի դեկտեմբերին այդ կառույցը լուծարվեց և դրա գործառույթները վերաստանձնեց Կենտրոնական բանկը։ Եվ ԿԲ–ն միանգամից հայտարարություն հրապարակեց այն մասին, որ «բանկային համակարգի առողջացումը» 2020 թ–ի գործունեության հիմնական ուղղություններից մեկն է լինելու»։

Եվ հարվածի տակ ընկած առաջին բանկն «Աթաբանկն» էր։ Արդեն 2020 թ–ի հունվարին հայտարարվեց, որ հետաքննություն է իրականացվում, իսկ ավանդատուներին կոչ արվեց ապահովագրել ավանդները։

Այդ միջոցներից հետո ԿԲ նախագահ Էլման Ռուստամովը հայտարարեց, որ իրենք միայն սպասում են «Ավանդների լիարժեք ապահովագրման մասին» օրենքի գործողության ժամկետի երկարաձգմանը, որպեսզի հնարավոր լինի ավանդատուների գումարները վերադարձնել և դրանց հետո նոր հետ կկանչեն լիցենզիան։

Չնայած այն բանին, որ «Աթաբանկի» ապագան կանխորոշված էր, այն ապրիլի 2–ին Կորոնավիրուսի դեմ պայքարի հիմնադրամին է փոխանցել 100 հազար մանաթ (մոտ 59 հազար դոլար)։ Ի դեպ, մյուս երեք բանկերը 2020 թ–ի մարտին նույնպես այդ հիմնադրամին էին փոխանցել 400 հազար մանաթ (մոտ 235 հազար դոլար)։

Էլ բան չէր մնում․ միայն երկարաձգել ավանդների ապահովագրման մասին օրենքի գործողությունը։ Ապրիլի 25–ին օրենքը հաստատվեց նախագահի կողմից, իսկ ապրիլի 27–ին հայտարարվեց դրսից բանկերի արտաքին կառավարիչների նշանակման մասին։

Այստեղ էլ հենց «որոտաց ամպրոպը»։ Եթե «Աթաբանկի» ավանդատուները պատրաստ էին և միայն սպասում էին պաշտոնական հայտարարության (Ռուստամովը բացահայտ այս մասին հայտարարեց հեռուստատեսությամբ), ապա մնացած երեք բանկերի մասին ոչ ոք ոչինչ չէր կասկածում։ Եվ եթե NBCBank–ի և Amrahbank–ի մասին քչերն էին անհանգստանում, քանի որ դրանք փաստացի մի քանի հաճախորդի շահեր էին սպասարկում, ապա AGBank–ի հետ կապված իրավիճակն այլ էր։

Այն բավականին հայտնի բանկ է՝ մասնաճյուղային մեծ ցանցով և փոքր ու միջին բիզնեսում ներգրավված հաճախորդներով (չնայած նրան, որ, ընդհանուր առմամբ, բանկային շուկայում դրա մասնաբաժինն այնքան էլ բարձր չէր, սակայն դա փաստացի այն բանկերից մեկն էր, որոնք հաճախորդ են գրավում)։

Այս բանկերի հետ կապված իրավիճակը հասկանալու համար փորձագետներն ու հաճախորդները, նախևառաջ, վկայակոչում են նրանց ֆինանսական հաշվետվությունները։

Ըստ օրենսդրության՝ բանկերը պետք է տարեկան և եռամսյակային ֆինանսական հաշվետվություններ հրապարակեն։ Եվ, ի տարբերություն «Ամրահբանկի» և «Աթաբանկի», NBCBank–ն ու AGBank–ն այդ հարցում հետևողական էին և իրենց հաշվետվությունները ներկայացնում էին յուրաքանչյուր ֆինանսական փուլի ավարտից հետո։

Սակայն, պարզվում է, որ ֆինանսական հաշվետվություններին հենց չարժե հավատալ։ Ըստ ԿԲ նախագահի՝ այդ չորս բանկերը հանրությանը սխալ տեղեկություններ են տրամադրել։

Այսպես, այդ բանկերում խնդրահարույց վարկերի ծավալը կազմել է 459 մլն մանաթ։ Այս գումարի բաշխումը հետևյալ կերպ է եղել․ Atabank՝ 214 մլն, Amrahbank՝ 77 մլն, AGBank՝ 145 մլն և NBCBank՝ 23 մլն մանաթ։ Ընդհանուր առմամբ, վերջին երեք բանկերի մասով իրավիճակն այնքան էլ շատ չէր տարբերվում ներկայացված հաշվետվությունից, սակայն այստեղ այլ խնդիր կա։

Ռուստամովը հաղորդել է, որ գործարքների համար բանկերն անգամ նվազագույնն կապիտալ չեն ունեցել։ Ըստ բանկային օրենսդրության՝ բանկերը պետք է 50 մլն մանաթի չափով նվազագույն կանոնադրական կապիտալ ունենան, սակայն այս բանկերը չեն ունեցել։

Այլ կերպ ասած՝ եթե ԿԲ–ն որոշեր օգնել այս բանկերին, պետք է 659 մլն մանաթ տրամադրեր (չորս բանկերի խնդրահարույց վարկեր + կանոնադրական կապիտալ)։ Ավելի հեշտ էր դրանք լուծարել և այդ գումարներն ուղղել ավանդատուների ավանդների փոխհատուցմանը (ընդհանուր առմամբ, բանկերի փակման պահին դրանցում 670,7 մլն մանաթ ընդհանուր գումարի ավանդ կար)։

Բնականաբար, ԿԲ–ն երկրորդ տարբերակն է ընտրել։ Արդյունքում՝ բանկերի քանակը կրճատվել է մինչև 26, իսկ աշխատաշուկան ծանր կարանտինային փուլում համալրել են 1.5 հազար բանկային գործազուրկ մասնագետներ։