Ադրբեջանն ընդլայնում է իր ազդեցությունը Բալկաններում
Ադրբեջանը և Բալկանները
Վերջին ռազմական հաջողության ֆոնին, երբ Ադրբեջանը հասավ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության փաստացի կապիտուլյացիայի, ավելի քիչ նկատելի է մնում Բաքվի մեկ այլ` տնտեսական հարձակումը, մինչդեռ վերջին շրջանում Ադրբեջանը հաջողությամբ իր հումքային ազդեցությունը տարածում է Կենտրոնական Եվրոպայի և Արևմտյան Բալկանների վրա:
«Ազատություն» ռադիոկայանը պարզաբանում է, թե սա ի՞նչ հետևանքներ կարող է ունենալ։
Բաքուն կջերմացնի՞ Բելգրադն ու Տիրանան
Հետաքրքիր արդյունքներ են բերել Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևի՝ ոչ այնքան գովազդվող այցերը եվրոպական մի քանի երկրների մայրաքաղաքներ, որոնք տեղի են ունեցել անցյալ տարվա աշնանը և այս տարվա գարնանը։
Անցյալ տարվա նոյեմբերին Տիրանայում Ալիևը հայտարարեց Ալբանիայի մայրաքաղաքում Ադրբեջանի դեսպանատուն բացելու և Ալբանիայի նոր ջերմաէլեկտրակայանի համար 200 մլն մ³ գազ մատակարարելու որոշման մասին։ Դեկտեմբերին Ադրբեջանի ղեկավարը Բելգրադում Սերբիայի նախագահ Ալեքսանդր Վուչիչից լսեց, որ Ալիևը և նրա երկիրը «վստահելի գործընկերներ են ոչ միայն մեզ, այլ բոլորի համար [Բալկաններում]… Մենք պետք է համաձայնագրեր ստորագրենք, բայց Իլհամ Ալիևի խոսքն էլ բավական է»:
Ապրիլին Սարաևոյում Բոսնիա և Հերցեգովինայի նախագահության ղեկավար Զելիկա Ցվիյանովիչի հետ հանդիպումից հետո երկու երկրների միջև ռազմավարական գործընկերության մասին համաձայնագիր ստորագրվեց: Բաքվի համապատասխան կառույցներին հանձնարարված է ուսումնասիրել Բոսնիա և Հերցեգովինա ադրբեջանական գազի մատակարարման հեռանկարները։
Այս ընթացքում Ադրբեջանի ղեկավարը բանակցություններ է վարել նաև Բուլղարիայի և Ռումինիայի նախագահների, Խորվաթիայի և Չեռնոգորիայի վարչապետների հետ, երկու հանդիպում ունեցել Հունգարիայի վարչապետ Վիկտոր Օրբանի հետ, ում հետ Ալիևը երկարամյա քաղաքական գործընկերություն ունի։
Ինչպես նշել է ադրբեջանական ASTNA գործակալությունը, տարածաշրջանի երկրների ղեկավարության հետ Ալիևի բանակցությունների օրակարգը չի սահմանափակվել միայն գազային հարցերով՝ ներառել է նաև քաղաքականություն։ Գործակալությունը նշում է, որ հնարավոր է՝ Ադրբեջանի նախագահն ընտրվել է որպես լրացուցիչ «ստվերային» միջնորդ Կոսովոյի խնդրի լուծման գործում։ Սակայն այս ենթադրության պաշտոնական հաստատում չկա:
Ադրբեջանը բոլորովին էլ նորեկ չէ տնտեսական և աշխարհաքաղաքական խաղի մեջ թե՛ հետխորհրդային տարածքում, թե՛ այլ տարածաշրջաններում։ Ժողովրդավարության և տնտեսական զարգացման տարածաշրջանային կազմակերպությունը, որը ձևավորվել է դեռևս 1997թ.-ին, որի կազմում են Վրաստանը, Ուկրաինան, Ադրբեջանը և Մոլդովան (Ուզբեկստանը նույնպես անդամ էր 1999-2005 թվականներին), որպես իր հիմնական նպատակներից մեկը հայտարարում էր Ռուսաստանից տնտեսական, առաջին հերթին՝ էներգետիկ կախվածության թուլացումը։
Նկատի էր առնվում էներգակիրների տարանցման զարգացումը Ասիա (Կասպից ծով) — Կովկաս — Եվրոպա երթուղով՝ շրջանցելով ռուսական տարածքը։ Կառույցի գործունեությունը աստիճանաբար սահմանափակվեց օբյեկտիվ պատճառներով, սակայն Ուկրաինայի դեմ ռուսական ագրեսիայի սկսվելուն պես կազմակերպության հիմնադիրների կողմից դրված գաղափարները սկսեցին նոր շունչ ստանալ։ Եվրամիության երկրները չափազանց հետաքրքրվեցին ռուսականին այլընտրանք հանդիսացող էներգիայի աղբյուրներով և դրանց մատակարարման ուղիներով։
Եվրոպան հուսալիություն է ուզում։ Ի՞նչ կասի Մոսկվան
Արդեն 2022 թվականի հուլիսին Եվրահանձնաժողովի նախագահ Ուրսուլա ֆոն դեր Լեյենը՝ ժամանելով Բաքու, դիմեց Իլհամ Ալիևին և ասաց.
«Շնորհակալություն Եվրամիությանն աջակցելու համար։ Քանի որ նույնիսկ մինչև Ուկրաինա Ռուսաստանի անմարդկային ներխուժումը, ռուսական գազի մատակարարումները Եվրոպա այլևս հուսալի չէին։ Եվրամիությունը որոշել է դիվերսիֆիկացնել գազի մատակարարումները Ռուսաստանից և դիմել ավելի հուսալի, վստահության արժանի գործընկերների: Եվ ես ուրախ եմ, որ Ադրբեջանը նրանցից մեկն է: Դուք իսկապես մեզ համար կարևորագույն էներգետիկ գործընկեր եք և միշտ վստահելի եք եղել»։
Արդյունքում, Եվրահանձնաժողովը Բաքվի հետ պայմանագիր ստորագրեց մինչև 2027 թվականը ադրբեջանական բնական գազի ներմուծումը կրկնապատկելու և 15 տարում դրա ծավալը տարեկան առնվազն 20 միլիարդ մ³ հասցնելու մասին։
Շուտով` 2022 թվականի հոկտեմբերին, գործարկվեց Հունաստան-Բուլղարիա գազային փոխկապակցիչը (IGB), որով ադրբեջանական գազը սկսեց հոսել Բուլղարիա։ Բացի այն, որ IGB-ն կտրուկ նվազեցնում է Բուլղարիայի կախվածությունը ռուսական գազից, նոր էներգակիրը, որի սկզբնական հզորությունը կազմում է երեք միլիարդ, իսկ կանխատեսվողը՝ տարեկան հինգ միլիարդ մ³, կկարողանա գազ մատակարարել հարևան Սերբիային, Հյուսիսային Մակեդոնիային, Ռումինիային, իսկ ապագայում՝ Մոլդովային ու Ուկրաինային։
Բուլղարիայի, Ռումինիայի, Հունգարիայի և Սլովակիայի գազային օպերատորները անմիջապես առաջարկեցին իրենց ցանցերով ադրբեջանական գազի ավելացված ծավալները տեղափոխել Կենտրոնական Եվրոպա։
Փորձագետները նաև մատնանշում են Ադրբեջանի և բալկանյան երկրների էներգետիկ կապերի զարգացման այլ խոստումնալից նախագծեր։ Սա Հոնիական-Ադրիատիկ գազատարն է (IAP), որը կկարողանա ադրբեջանական գազը Ալբանիայից տեղափոխել Խորվաթիա Չեռնոգորիայի և Բոսնիայի տարածքով, այնուհետև մատակարարել Կենտրոնական Եվրոպա։ Երկարաժամկետ հեռանկարում Ադրբեջանը շահագրգռված է անդրկասպյան միջազգային տրանսպորտային երթուղու արդյունավետության բարձրացմամբ, որը կոչվում է «Միջին միջանցք»:
Այն Ղազախստանով ու Կասպից ծովով կապում է Կենտրոնական Ասիան ու Եվրոպան և անցնում Բալկաններով։ Սև ծովի հատակի երկայնքով անցկացված 1200 կիլոմետրանոց մալուխի միջոցով Ադրբեջանից Ռումինիա և, ի վերջո, Կենտրոնական Եվրոպա էլեկտրաէներգիա մատակարարելու սխեման լայնածավալ է: Նման «կանաչ միջանցքի» ստեղծման շուրջ նախկինում պայմանավորվել են Ադրբեջանը, Վրաստանը, Ռումինիան և Հունգարիան։
«Դուք մեզ համար կարևորագույն էներգետիկ գործընկեր եք»
Այս տարվա օգոստոսին Վիկտոր Օրբանը և Իլհամ Ալիևը պայմանավորվել են, որ Հունգարիան մինչև տարեվերջ Ադրբեջանից կգնի 100 մլն մ³ բնական գազ, իսկ հաջորդող ժամանակահատվածում այդ ծավալը կհասնի 1 մլրդ մ³-ի։ Մատակարարումները կիրականացվեն Թուրքիայով և Բալկաններով։
Փորձագետները կարծում են, որ Ադրբեջանն էներգետիկ գործարքներով պարգևատրում է Թուրքիային և Հունգարիային, քանի որ առաջինը Բաքվի խողովակն է Բալկաններում, իսկ երկրորդը կամուրջ է դեպի Կենտրոնական Եվրոպա:
Այս պահի դրությամբ Բաքուն գազի մատակարարման այս կամ այն ձևաչափի պայմանագրեր է կնքել Ալբանիայի, Բուլղարիայի, Հունգարիայի, Ռումինիայի, Սերբիայի, Սլովակիայի և Խորվաթիայի հետ։
Այս բոլոր գործողություններն ու ծրագրերը Մոսկվայի դեմ ուղղված խա՞ղ են։ Ադրբեջանցի վերլուծաբան Ֆուադ Շահբազովը գրում է, որ Ադրբեջանը ճշգրտել է իր արտաքին քաղաքական օրակարգը՝ կենտրոնանալով Բալկանյան տարածաշրջանի վրա, որն ավելի խոցելի է էներգետիկ ճգնաժամի նկատմամբ, քան Կենտրոնական և Արևմտյան Եվրոպայի երկրները։
Եթե ԵՄ առաջատար երկրները կարող են էներգակիրների պակասը լրացնել էներգիայի սեփական պաշարների հաշվին, էներգիայի այլընտրանքային աղբյուրների կիրառմամբ կամ այլընտրանքային մատակարարներից գազի լրացուցիչ ծավալների ներմուծմամբ, ապա ավելի քիչ զարգացած բալկանյան երկրները դժվարությամբ են հարմարվում էներգետիկ դեֆիցիտին:
Ուկրաինայում պատերազմի մեկնարկից ի վեր ռուսական գազի պահանջարկն անշեղորեն նվազում է։ Միջազգային էներգետիկ գործակալության տվյալների համաձայն՝ գազատարով ռուսական գազի արտահանումը ԵՄ երկրներ 2023 թվականի առաջին կիսամյակում կրճատվել է 75 տոկոսով՝ կազմելով 10 միլիարդ մ³-ից մի փոքր ավելի: Համեմատության համար նշենք, որ ադրբեջանական գազի նույն ծավալը տարեկան միայն Անդրադրիատիկ գազատարով (TAP) է գնում Եվրոպա, որը շահագործվում է 2020 թվականից։
Ո՞վ է դեմ
Միևնույն ժամանակ համաշխարհային շուկաներում Ադրբեջանի վստահ էներգետիկ արշավը համաշխարհային հանրության ուշադրությունը հրավիրել է այս երկրի հին և ցավոտ հարցի՝ մարդու իրավունքների ոտնահարման վրա: Ուրսուլա ֆոն դեր Լեյենի Բաքու կատարած այցից անմիջապես հետո տարբեր կուսակցական պատկանելության ֆրանսիացի 50 քաղաքական գործիչ բաց նամակ ստորագրեց, որում ասվում էր․ ընտրելով Ադրբեջանին որպես գազի մատակարար՝ Եվրահանձնաժողովի նախագահը թուլացնում է Եվրամիությունը։
Նամակում, որը գրվել է դեռևս ղարաբաղյան հակամարտության ներկայիս՝ Բաքվի համար հաղթական փուլից առաջ, հեղինակները ահազանգել էին, որ Իլհամ Ալիևի վարչակարգը գազի վաճառքից ստացված միջոցներն օգտագործում է հետագա սպառազինման և Լեռնային Ղարաբաղում իրավիճակի սրման համար։ Բացի այդ, ուղերձը ստորագրողները նշում էին, որ գազի մատակարարման համաձայնությունը հակասում է Եվրամիության էներգետիկ անցման ծրագրերին և դրա՝ բնությանն ավելի քիչ վնաս հասցնելու քաղաքականության պահանջներին:
- Ադրբեջանում քաղբանտարկյալների պարբերաբար թարմացվող ցուցակում կա մոտ հարյուր անուն։ Ցուցակում ներառված են լրագրողներ, ընդդիմադիր կուսակցությունների և շարժումների անդամներ, կրոնական ակտիվիստներ և նույնիսկ արտասահմանից արտաքսված քաղաքական էմիգրանտներ։ Ադրբեջանի իշխանությունները հերքում են երկրում քաղբանտարկյալների առկայությունը։
Bankwatch Network ոչ կառավարական կազմակերպության գազի հարցերով մասնագետ Գլիգոր Ռադեչիչը համաձայն է այն մտքի հետ, որ Ադրբեջանի հետ ԵՄ-ի համաձայնագիրը հակասում է ինչպես ԵՄ կլիմայական նպատակներին, այնպես էլ մարդու իրավունքների չափանիշներին: Բացի այդ, փորձագետը նշում է․ քչերն են խոսում այն մասին, որ Կասպից ծովից Եվրոպա գազ արդյունահանելու և տեղափոխելու համար անհրաժեշտ կարևորագույն ենթակառուցվածքը պատկանում է «Լուկօյլ»-ին՝ ռուսական նավթագազային հսկային, որը սերտորեն կապված է նախագահ Պուտինի ռեժիմի հետ:
Human Rights Watch (HRW) կազմակերպության իրավապաշտպան խմբի Եվրոպայի և Կենտրոնական Ասիայի հարցերով տնօրեն Ֆիլիպ Դամը զգուշացնում է, որ Եվրոպան բաց է թողել Ադրբեջանի հետ հարաբերություններում՝ մարդու իրավունքները առաջին տեղում դնելու հնարավորությունը:
«ԵՄ-Ադրբեջան գործարքը ձեռնտու է կառավարությանը, սակայն «չի երաշխավորում մարդու իրավունքների որևէ պաշտպանություն», — ասել է Դամը Fortune պարբերականին տված հարցազրույցի ընթացքում:
«Անկախ ակտիվիզմը, քննադատական լրագրությունը և ընդդիմադիր քաղաքական գործունեությունը գործնականում ոչնչացված են Ադրբեջանում»,- պնդում է Human Rights Watch-ը:
Արձագանքելով Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության ելքին՝ ֆրանսիացի լրագրող, Մոսկվայում Le Monde-ի նախկին թղթակից, այժմ Եվրախորհրդարանի պատգամավոր Բեռնար Գետտան գրում է.
«Արդյոք մենք չպե՞տք է սկսենք գիտակցել, որ մեր համատեղ ջանքերի շնորհիվ այլևս կախված չենք Բաքվի նավթից և կարող ենք ստիպել Ադրբեջանին հարգել հայ փոքրամասնության բոլոր իրավունքները, քանի որ Բաքվին մեր փողերն են պետք»։
