Տոնածառի քաղաքական արկածները Ադրբեջանում
Երբ երկաթե վարագույրը բացվեց, խորհրդային մարդիկ շատ նոր բաներ իմացան: Մասնավորապես, պարզվեց, որ մանկուց սիրված տոնածառը ոչ թե ամանորյա է, այլ սուրբծննդյան:
Իսկ ինքը Նոր տարին այս ամբողջ ընթացքում փոփոխվում և էվոլյուցիայի էր ենթարկվում, որքան էլ որ տարօրինակ լինի, քաղաքական կուրսի փոփոխությանը զուգահեռ:
Նովրուզից դեպի Սուրբ Ծնունդ
Դարեր շարունակ Նոր տարվա տոնակատարություններն Ադրբեջանի, Իրանի, Կենտրոնական Ասիայի տարածքում և Ռուսաստանի ասիական հատվածում համընկնում էին գարնանային գիշերահավասարի օրվա հետ: Այո, այդ տոնը Նովրուզն էր:
19-րդ դարի առաջին կեսին Նովրուզը տոնում էին Բաքվի բերդապարիսպներից դուրս՝ Շուկայի հրապարակում, որտեղ այսօր պոետ Ֆիզուլիի արձանն է: Այն ժամանակներում այդ հատվածն ամայի տարածք էր (բերդից դուրս դրա շուրջ բազմաթիվ կիլոմետրեր ամայի տարածքներ էին), այստեղ առևտրի համար ապրանք էր բերվում, այստեղից էլ՝ անվանումը:
Նովրուզին մարդիկ հենց այստեղ էին գալիս տոնական խարույկներ վառելու և կրակի վրայով ցատկելու համար: Ամրոցում այն ժամանակ տները փայտից էին, և բաց կրակ վառելը խստիվ արգելվում էր:
1810թ-ի հետո Բաքվի խանությունն, ինչպես և մնացածներն անցան Ռուսական կայսրության տիրապետության տակ, և մուսուլման բնակիչների աճն իր դերը խաղաց Սուրբ Ծնունդը Նովրուզով փոխարինելու գործում:
19-րդ դարի 60-ականների սկզբին քաղաքի բնակչությունն առանձնակի ինտենսիվությամբ սկսեց աճել: Դա տեղի ունեցավ Շամախիի՝ Ադրբեջանի երկրորդ խոշոր քաղաքի երկրաշարժից և նավթային շահագործումը սկսելուց հետո: Քաղաքում նոր այգիներ հայտնվեցին, որոնցից ամենահայտնին Գուբերնատորի այգին էր, իսկ բուլվարը հարմարեցվել էր երեկոյան զբոսանքների համար:
Բնակչության էթնիկ, և առաջին հերթին, կրոնական կազմի փոփոխությունը (հատկապես դրա առավել ապահովված վերնախավի), կենսակերպի փոփոխությունների բերեցին: Բաքվում արդեն տոնում էին և՛ Նովրուզը, և՛ Սուրբ Ծնունդը:
Եթե ինչ-որ մեկը տեղյակ չէ, ապա Սուրբ Ծնունդը նույն նոր տարվա տոնն է, բայց հռոմեական օրացույցով: Քանի որ, ինչպես որոշել են եկեղեցու նախահայրերը, Հիսուսը ծնվել է հենց Ամանորին կամ մոտավորապես այդ օրերին:
70-ականներին Ցայտաղբյուրների հրապարակում առաջին ամանորյա տոնածառը տեղադրվեց հասարակության հաճույքի, շփումների և հաղորդակցվելու համար:
Հասարակությունը սկսեց շփվել, հատկապես՝ մուսուլմանական միջին և բարձր խավը: Դեռևս Արևմտյան Եվրոպայում սկսված բարեգործական պարահանդեսների և ճաշկերույթների ավանդույթը Բաքու էլ հասավ: Մինչ Դիքենսը գրում էր սուրբծննդյան գիշերը Լոնդոնի ձնածածկ փողոցներում սառչող խեղճ որբերի մասին, Բաքվում սպաների, վաճառականների և նավթաարդյունահանողների կանայք նվերները ձեռքերին մանկատնից մանկատուն էին վազվզում:
Իսկ այդ ընթացքում տեղական թերթերի առաջին էջերում հրապարակվում էին բարերարների ցուցակները:
Հին նախաամանորյա Բաքուն ժամանակակցին նման էր նաև խանութների զեղչերով: 19-րդ դարի վերջին քաղաքում 40-ից ավել լուսանկարչական սրահներ էին աշխատում: Եվ նկարվելը պակաս նորաձև չէր, քան հիմա: Ամանորյա տոներին լուսանկարչական սրահների մեծ մասը զեղչ էր հայտարարում: Նույն կերպ էին վարվում նաև հրուշակեղենի խանութները:
Իսկ հետո ԽՍՀՄ-ն էր
Դատելով ամանորյա խորհրդային թերթերից, կյանքը երկրում ձանձրալի էր, բայց հարուստ (իսկ եթե անգամ հարուստ չէր, ապա քիչ էր մնացել, որ դառնա, միայն թե մի քիչ սպասեք, մինչև սատկեն բոլոր թշնամիները): Իսկ բանն այսպես էր: Նախկին կայսրությունում, հետևաբար՝ և Բաքվում, հաղթանակած աթեիզմի ժամանակաշրջան եկավ: Սուրբծննդյան տոնածառն արգելեցին որպես վնասակար կրոնական ծես: Իսկ դրա փոխարեն ոչինչ չհորինեցին:
Խորհուրդների երիտասարդ երկրի նախատոնական և սուրբծննդյան թերթերն աչքի էին ընկնում կաթնատվության ավելացման, համաշխարհային կոմունիզմի մոտակա հաղթանակների մասին ճչացող հոդվածներով:
Ինչպես Նոր տարին, այնպես էլ դեկտեմբերի 24-ն ու հունվարի 7-ը (կաթոլիկ և ուղղափառ Սուրբ Ծնունդը) աշխատանքային օրերի վերածվեցին:
«Միայն նա, ով ընկերն է տերտերի,
Պատրաստ է նշել օրը տոնածառի:
Մեր թշնամին են տերտերները,
Մեզ հարկավոր չեն Սուրբ Ծնունդները», — ահա այսպիսի քառյակներ էին պտտվում ժողովրդի շրջանում մռայլ քսանականներին:
Տիկին Վալիդան այն ժամանակների մասին հորից է լսել. «Նա ինձ միշտ ասում էր, որ տոնն արգելված էր միայն այն պատճառով, որ ուտելու բան չկար: Տներում, իհարկե, գրեթե բոլորն էին տոնում, սակայն շատ համեստ, իսկ տոնածառ տներում չկար ընդհուպ մինչև հիսունականները, երբ ես ծնվեցի»:
Տոնածառն արդեն ոչ որպես սուրբծննդյան, այլ ամանորյա զարդ շատ դանդաղ սկսեց վերադառնալ երեսունականների երկրորդ կեսին: Հենց այդ ժամանակ դրա գագաթի հրեշտակը փոխարինվեց քաղաքական առումող ճիշտ կարմիր աստղով:
Ձմեռ պապի վերադարձը
Հետպատերազմյան Եվրոպայի բաժանելուց հետո ԽՍՀՄ ղեկավարության համար պարզ դարձավ, որ կոմունիզմի համաշխարհային հաղթանակը հնարավոր չէ: Եվ արդյունաբերությունը ռազմականից անցում կատարեց դեպի խաղաղ պայմաններ: Այն ժամանակ 50–ականների երկրորդ կեսին այն ժամանակվա համար աշխարհում ամենամեծամասշտաբ բնակարանային շինարարությունը սկսվեց (հենց այն «խրուշչովկաների», փոքրիկ բնակարանների, որտեղ մարդկանց վերաբնակեցնում էին նկուղներից ու կոմունալ բնակարաններից):
Առանձին բնակարաններ հայտնվեցին, իսկ դրանցում՝ սառնարաններ, և եթե բախտը բերեր, նույնիսկ՝ հեռուստացույցներ: Իսկ հեռուստացույցներում՝ մուլտֆիլմերն ու հաղորդումները:
Ժողողվրդին թույլ տվեցին բացահայտ տոնածառ գնել և զարդարել, իսկ մանկապարտեզներում ամանորյա ցերեկույթներ սկսեցին անցկացնել, որոնց ժամանակ երեխաները միանման խորհրդային նապաստակների հագուստներ էին հագնում:
«Ես ու եղբայրս Սուրախանիում (Բաքվի քաղաքամերձ ավան) ամենաէքսկլյուզիվ Նոր տարին էինք անցկացնում, — պատմում է Շահինը: — 70-ականներն էր, երբ ծնողներս երկուսն էլ աշխատում էին Օրջոնիկիձեի անվան մշակույթի պալատում, Ձմեռ պապը, Ձյունանուշիկն ու ծաղրածուներ էին գալիս: Իսկական, զվարճալի, ոչ թե հիմիկվա պես: Բացի այդ, ես ու եղբայրս ստանում էինք ավելացած նվերները, դրանք բազմազանությամբ աչքի չէին ընկնում՝ ստանդարտ կոնֆետներ և թխվածքաբլիթ»:
Խորհրդային վերջին տարիները
Դրանք գրեթե բոլորս շատ լավ ենք հիշում, և յուրաքանչյուրը պատմելու բան ունի:
Կատյա. «Որքան ինձ հիշում եմ, արհեստական տոնածառ ունեինք, որը մայրս գնել էր 81թ-ին՝ դեռևս իմ ծնվելուց առաջ: Մենք հետո այն 20 տարի զարդարում էինք, կապում մարտկոցին, որ չընկնի:
Բացի այդ, տոնածառի խաղալիքները մեծ արժեք էին ներկայացնում: Այն ժամանակ կաշառքներ չկային, և տատիս, որը ծննդատանը բժիշկ էր աշխատում, ծնունդ ընդունելուց հետո տոնածառի խաղալիքներ էին «նվիրում»»:
Իրադա. «Տոնածառի խաղալիք գրեթե չունեինք, և այն ժամանակվա իմ ամենավառ հիշողությունը հորս նվերն էր: Նա ինձ համար թագ էր պատրաստել տոնածառի կոտրված խաղալիքներից: Մյուս ամենակարևոր նվերը 90-ականներին ստացա՝ նորաձև «Ստիմորոլ» ծամոնի երկու հատիկ: Կատակ չեմ անում»:
ԽՍՀՄ փլուզումից և անկախացումից հետո (և հատկապես՝ նավթային ընկերությունների հետ Դարի պայմանագրի կնքումից հետո) Նոր տարի տոնելը թույլատրելի և նույնիսկ անհրաժեշտ դարձավ: Ճիշտ է՝ տոնին մի փոքր հայրենասիրական երանգ հաղորդվեց՝ դեկտեմբերի 31-ն աշխարհի ադրբեջանցիների համերաշխության օր հայտարարելով:
Նոր տարին, ինչպես հեթանոսական Նովրուզն ու իսլամական Կուրբան Բայրամը մեծ շուքով և մասշտաբով է նշվում: Ի տարբերություն Խորհրդային Միության, նավթային Ադրբեջանը երբեք հակված չի եղել ասկետիզմի: Հետևաբար, Նոր տարին դիմավորվում է հրավառությամբ, բուլվարում անցկացվող համերգներով և ժողովրդական տոնախմբություններով:
Ժամանցային ինդուստրիայի համար այդ օրն ամենաբերրիներից է: Ռեստորանները տոնական ծառայությունների «համալիր» են առաջարկում՝ սկսած 60 դոլարից մինչև անվերջություն, տեղական հեռուստաընկերությունները շոուներ և համերգներ են ցուցադրում:
Ադրբեջանական սոցցանցերն այս տոնին, ինչպես և շատ այլ բաներին, ոչ միանշանակ են արձագանքում: Ահա մի քանի տիպիկ մեկնաբանություն.
«Չե՞ք ամաչում, այդքանից հետո էլ ի՞նչ մուսուլման եք: Թռչկոտում են տոնածառի շուրջ կապիկների պես»
«Ձեր ճայթուկների փողերով եթե մեկական փամփուշտ գնեիք, Ղարաբաղը գրաված կլինեինք արդեն»
Այնուամենայնիվ, այս տարի ամեն ինչ այնպես էր, ինչպես նախորդ և դրա նախորդ տարին. հրավառություն Բաքվի բուլվարում, հիացած ամբոխ, զարդարված տոնածառեր՝ ողջ քաղաքում և նախագահի ելույթը հեռուստատեսությամբ, որում նա հաղորդեց, որ Ադրբեջանը կարողացել է պահպանել տնտեսական կայունությունը:
