Հայ-ադրբեջանական խնդիրներ․ ինչպե՞ս են դրանք մեկնաբանում Նիկոլ Փաշինյանն ու Իլհամ Ալիևը
Հայաստանի վարչապետն ու Ադրբեջանի նախագահը ելույթ են ունեցել ԱՊՀ անդամ պետությունների ղեկավարների խորհրդի առցանց նիստին։ Իրենց խոսքում Նիկոլ Փաշինյանն ու Իլհամ Ալիևը, ԱՊՀ-ին վերաբերող հարցերի օրակարգից զատ, անդրադարձել են հայ-ադրբեջանական հարաբերություններին և Արցախյան երկրորդ պատերազմից հետո չլուծված խնդիրներին։
Երկու առաջնորդների ելույթների թեմաներն ու որոշ մեջբերումներ։
- «Ադրբեջանի հետ տարածքային փոխանակում չի լինելու»․ Հայաստանի Անվտանգության խորհրդի քարտուղար
- Արցախյան հակամարտությունն են քննարկել Հայաստանի, Ադրբեջանի և Ռուսաստանի արտգործնախարարները
- Արցախյան երկրորդ պատերազմից մեկ տարի անց․ գլխավոր իրադարձությունները՝ մեկ տեսանյութում
Ալիևի ելույթը․ «Ադրբեջանը պատրաստ է հարաբերությունների կարգավորմանը»
Հակամարտությանը հետևած փուլի մասին
Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևն իր ելույթում նշել է, որ հետկոնֆլիկտային փուլը «հիմնականում հանգիստ է անցնում»․
«Ասում եմ՝ «հետկոնֆլիկտային», որովհետև Ղարաբաղյան հակամարտությունը մնացել է անցյալում։ Ադրբեջանը վերականգնել է իր տարածքային ամբողջականությունը, կատարել ՄԱԿ Անվտանգության խորհրդի բանաձևերը, որոնք պահանջում էին անհապաղ, անվերապահորեն և ամբողջությամբ դուրս բերել հայկական օկուպացիոն ուժերն Ադրբեջանի տարածքից, և Ադրբեջանը Հայաստանի հետ հակամարտությունը լուծել է ռազմաքաղաքական ճանապարհով»։
Ադրբեջանի նախագահն ընդգծել է Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինի «առանձնահատուկ դերը» ռազմական գործողությունների դադարեցման հարցում, «ինչը թույլ է տվել խուսափել հազարավոր զոհերից երկու կողմից»։
Նա հիշեցրել է, որ, եռակողմ հայտարարության համաձայն, Հայաստանը «դուրս է բերել իր օկուպացիոն ուժերն Ադրբեջանի Աղդամի, Լաչինի և Քելբաջարի հատվածներից։ Դրանից առաջ Ադրբեջանի զինված ուժերն ազատագրել են ավելի քան 300 քաղաքներ և գյուղեր մարտի դաշտում»։
Եռակողմ հայտարարությամբ՝ Լեռնային Ղարաբաղում տեղակայվել են ռուս խաղաղապահներ։ Տրանսպորտային կապերի բացման հետ կապված հարցերի լուծման նպատակով աշխատանքային խումբ է ստեղծվել Ռուսաստանի, Հայաստանի և Ադրբեջանի փոխվարչապետների նախագահությամբ։ Աղդամի շրջանում ադրբեջանական կողմը կառուցել է ռուս-թուրքական մոնիթորինգային կենտրոն, հավելել է Ալիևը։
Հիմնական խնդիրների մասին
«Ադրբեջանի առջև կանգնած հիմնական խնդիրներն ազատագրված տարածքների ականազերծումն ու ենթակառուցվածքների, շենքերի, տների, ադրբեջանցի ժողովրդի պատմական հուշարձանների վերականգնումն է։
Պատերազմից հետո Ադրբեջանի ավելի քան 150 քաղաքացի է զոհվել կամ ծանր վիրավորվել՝ պայթելով ականների վրա։ Հայաստանը հրաժարվում է մեզ փոխանցել ականապատ դաշտերի քարտեզները։ Այն սակավաթիվ քարտեզները, որոնք Ադրբեջանին են փոխանցվել, շուրջ 25 տոկոս ճշգրտություն ունեն։
Գրեթե 30-ամյա օկուպացիայի ընթացքում ազատագրված տարածքներում ավերվել են գրեթե բոլոր շենքերն ու պատմական հուշարձանները։ Ազատագրված տարածքներում 67 մզկիթներից 65-ն ամբողջությամբ ավերվել է։ Մնացած երկուսում՝ կիսաքանդված կառույցներում, օկուպանտները խոզեր և կովեր են պահել՝ միտումնավոր վիրավորելով մուսուլմանների զգացմունքները։
Ֆիզուլի քաղաքում և Ֆիզուլիի շրջանում ավերվել է շենքերի և տների 100 տոկոսը։ Նույնը վերաբերում է Աղդամ քաղաքին և Աղդամի շրջանին։ Աղդամ քաղաքն անվանում են «Կովկասի Հիրոսիմա»։ Ջաբրայիլի շրջանում միայն երկու շենք է մնացել, որտեղ տեղակայվել էին Հայաստանի զինված ուժերի զինծառայողները։ Նույն իրավիճակն է նաև Զանգելանի, Կուբաթլուի, Լաչինի և Քելբաջարի շրջաններում։
Շուշա քաղաքում Հայաստանը քանդել է օկուպացիայից առաջ եղած 17 մզկիթներից 16-ը։ Դրանցից մեկը թողել են որպես «հանդուրժողականության» դրսևորում, և Իրանի այսպես կոչված մասնագետների օգնությամբ փորձ է արվել այն ներկայացնել որպես պարսկական։ Տներն ու հասարակական շենքերը քանդվել են, իսկ աղյուսներն ու քարերը վաճառվել Հայաստանում և Իրանում։ Սա է հայկական վանդալիզմի ժառանգությունը, որը մնացել է Ադրբեջանի տարածքում։
Նաև հսկայական վնաս է հասցվել բնությանը, շուրջ 60 հազար հեկտար անտառ է հատվել, մասնատվել և վաճառվել Հայաստանում և Իրանում։ Ոսկու և այլ բնական ռեսուրսների ապօրինի շահագործում է իրականացվել։ Եվրոպական մի ընկերության մասնակցությամբ աղտոտվել է Օխչուչայ տրանսսահմանային գետը, ինչը հանգեցրել է բնապահպանական աղետի, որն արդեն հաստատվել է հեղինակավոր միջազգային փորձագետների կողմից։
Սա է իրական պատկերն ազատագրված տարածքներում, և դա հնարավորություն են ունեցել տեսնել հազարավոր քաղաքական գործիչներ, դիվանագետներ, լրագրողներ շատ երկրներից, որոնք գրեթե մեկ տարվա ընթացքում այցելել են ազատագրված տարածքներ, այդ թվում՝ ԱՊՀ պետություների ներկայացուցիչները», — հայտարարել է Իլհամ Ալիևն իր ելույթում։
Իրանից դեպի Արցախ թմրանյութերի շրջանառության մասին
Ադրբեջանի նախագահի պնդմամբ՝ այն բանից հետո, երբ պատերազմի հետևանքով Ադրբեջանի վերահսկողության տակ է անցել Իրանի հետ սահմանի 130 կմ երկարությամբ հատվածը, որը եղել է Հայաստանի վերահսկողության տակ մոտ 30 տարի, և «խափանվել Իրանից Ադրբեջանի Ջաբրայիլի շրջանով դեպի Հայաստան և Եվրոպա թմրանյութերի տեղափոխման երթուղին, առգրավված հերոինի ծավալն ադրբեջանաիրանական սահմանի մյուս հատվածներում, նախորդ տարիների նույն ժամանակահատվածի համեմատ, կրկնակի աճել է։
Դա խոսում է այն մասին, որ 30 տարի շարունակ Հայաստանն Իրանի հետ միասին օգտագործել է Ադրբեջանի օկուպացված տարածքները՝ դեպի Եվրոպա նարկոթրաֆիկի իրականացման համար»։
«Օկուպացիայի տարիներին ես բազմիցս հայտարարել եմ, որ օկուպացված տարածքներն օգտագործվում են թմրանյութերի տեղափոխման և միջազգային ահաբեկիչների պատրաստման համար։ Այսօր դա ապացուցված փաստ է», — հավելել է նա։
Ռազմագերիների խնդրի մասին
«Կցանկանայի անդրադառնալ այսպես կոչված «հայ ռազմագերիների» հարցին։ Ադրբեջանը փոխանցել է բոլոր ռազմագերիներին, որոնք ձերբակալվել են պատերազմի ժամանակ, ավելի շուտ, քան Հայաստանն է մեզ փոխանցել ադրբեջանցի ռազմագերիներին։ Եռակողմ հայտարարության ստորագրումից ավելի քան երկու շաբաթ անց՝ անցյալ տարվա նոյեմբերի վերջին, 62-հոգանոց դիվերսիոն խումբը Հայաստանի Շիրակի մարզից ուղարկվել է Ադրբեջանի զինված ուժերի թիկունք՝ արդեն ազատագրված տարածքներ՝ դիվերսիա իրականացնելու համար, այն զինաթափվել է և կալանավորվել Ադրբեջանի զինծառայողների կողմից։ Միջազգային կոնվենցիաների համապատասխան՝ այդ դիվերսանտները չեն կարող ռազմագերի համարվել։
Պատերազմն ու հակամարտությունն անցել են պատմության գիրկը։ Մենք պատրաստ ենք Հայաստանի հետ բանակցություններ սկսել սահմանազատման շուրջ՝ միմյանց տարածքային ամբողջականության փոխադարձ ճանաչման պայմանով և պատրաստ ենք նաև բանակցություններ սկսել Հայաստանի հետ խաղաղության համաձայնագրի վերաբերյալ։ Ադրբեջանը՝ որպես հաղթող երկիր, պատրաստ է հարաբերությունների կարգավորմանը։ Հույս ունենք, որ Հայաստանի ղեկավարությունը բաց չի թողնի այս պատմական հնարավորությունը», — իր ելույթը եզրափակել է Ադրբեջանի նախագահը։
Փաշինյանի ելույթը․ «Մենք պատրաստ ենք փոփոխությունների»
Տարածաշրջանային իրավիճակի մասին
Հայաստանի վարչապետը հայտարարել է, որ տարածաշրջանը գտնվում է շատ կարևոր փոխակերպումների շեմին: Քաղաքական կամքի և իմաստության ցուցաբերման պարագայում դրանք կարող են փոխել ներկայիս պատկերը և հանգեցնել իրական խաղաղության ու կայունության պայմանների ստեղծմանը․
«Մենք պատրաստ ենք նման փոփոխությունների: Ավելին, դրանք համընկնում են ապագայի մեր տեսլականի հետ: Հայաստանի կառավարությունն իր գործունեության ծրագրում նպատակ է դրել բացել «մեր երկրի և մեր տարածաշրջանի համար խաղաղ զարգացման նոր դարաշրջան»: […] Այնուամենայնիվ, կան բազմաթիվ գործոններ, որոնք կասկածի տակ են դնում մեր տարածաշրջանում խաղաղության հաստատման հնարավորությունը»։
Ի՞նչն է խանգարում խաղաղությանը
Փաշինյանը նշել է, որ, չնայած բոլոր քաղաքական ջանքերին և ի հեճուկս եռակողմ հայտարարությանը, Լեռնային Ղարաբաղում և հայ-ադրբեջանական սահմանին շարունակում են զոհվել մարդիկ:
Այս առումով, նա առաջարկել է «ուժեղացնել միջադեպերի հետաքննության և հրադադարի ռեժիմի և բոլոր ռազմական գործողությունների դադարեցմանը հավատարիմ մնալու եռակողմ մեխանիզմները»:
Հայաստանի վարչապետի խոսքով՝ «թշնամանքի և ատելության հռետորաբանությունը, մշտական սպառնալիքներն ու սադրանքները մեզ համար դարձել են առօրեական»: Սակայն Փաշինյանը հայտարարել է, որ իր կառավարությունը վճռական է և անելու է հնարավոր ամեն ինչ՝ խաղաղության և կայունության հասնելու համար․
«Եվ մենք հստակ պատկերացում ունենք, թե ինչպես հասնել այս նպատակին: Երկխոսությունը և, ցավոք, մեր տարածաշրջանում գոյություն ունեցող թշնամանքի մթնոլորտի աստիճանական հաղթահարումը, բոլոր տարածաշրջանային տրանսպորտային և տնտեսական հաղորդակցությունների ապաշրջափակումը միակ ճանապարհն է, որը կարող է հասցնել այս նպատակին»։
Ձեռք բերված պայմանավորվածությունների կատարման մասին
Հայաստանի վարչապետը կարևոր է համարում պայմանավորվածությունների կատարումը, որոնք ձեռք են բերվել եռակողմ հայտարարություններում, այդ թվում՝տարածաշրջանում ճանապարհների բացման վերաբերյալ։ Նա ընդգծել է, որ հայկական կողմն աշխատում է այդ ուղղությամբ և կարող է բացել ճանապարհներն Ադրբեջանի հետ, եթե դա երկկողմանի բնույթ կրի։
Երևանի տեսլականի համաձայն՝ «Հայաստանը կստանա երկաթգծային և ավտոմոբիլային կապի ճանապարհ Ռուսաստանի հետ և երկաթուղային կապ Իրանի հետ՝ Ադրբեջանի տարածքով, իսկ Ադրբեջանը՝ Նախիջևանի հետ՝ Հայաստանի տարածքով»։
Փաշինյանը կրկին ընդգծել է, որ ադրբեջանական կողմը չի կատարում 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ի եռակողմ հայտարարության 8-րդ կետը՝ չվերադարձնելով բոլոր հայ ռազմագերիներին, պատանդներին և պահվող այլ անձանց:
Նա ևս մեկ անգամ հաստատել է, որ Հայաստանը պատրաստ է Ադրբեջանին փոխանցել այն ականապատ դաշտերի քարտեզները, որոնք տեղակայված են Ադրբեջանի զինված ուժերի թիկունքում և հումանիտար վտանգ են ներկայացնում:
Սահմանագծման և սահմանազատման մասին
Նիկոլ Փաշինյանը հայտարարել է, որ Հայաստանը պատրաստ է սկսել սահմանազատման գործընթացն Ադրբեջանի հետ, և այս հարցում ակնկալում է նաև Ռուսաստանի և մյուս միջազգային գործընկերների աջակցությունը: Սակայն, ըստ նրա, շատ կարևոր է բարենպաստ մթնոլորտը, որում իրականացվելու է գործընթացը․
«Դժվար է պատկերացնել սահմանագծման և սահմանազատման աշխատանքներն այն սահմաններում, որոնք վերջերս խախտվել են Ադրբեջանի կողմից և որտեղ գրեթե պարբերաբար կրակոցներ են հնչում: Մասնավորապես, նկատի ունեմ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև սահմանի Սոթք-Խոզնավար հատվածը»։
Այս առնչությամբ վարչապետը հիշեցրել է իր առաջարկի մասին․
- զինված ստորաբաժանումները հայելային ձևով դուրս բերել,
- հաշվի առնել Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև սահմանագիծը, որն օրինականորեն հիմնավորված է և գրանցված է ԽՍՀՄ քարտեզներով,
- այդ սահմանի երկայնքով ռուս սահմանապահների և/կամ միջազգային դիտորդների տեղակայել:
Փաշինյանի խոսքով՝ այս սխեման ստացել է Ռուսաստանի Դաշնության աջակցությունը, և Հայաստանը սպասում է այս ուղղությամբ աշխատանքների վերսկսմանը:
Խաղաղության պայմանագրի ստորագրման մասին
Հայաստանի վարչապետը կարևոր է համարում Ադրբեջանի հետ խաղաղության պայմանագրի ստորագրումը։ Դրա համար, ըստ նրա, անհրաժեշտ է ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահության շրջանակում բանակցային գործընթացի վերականգնումը:
Վերջին ամիսներին համանախագահներն իրենց հայտարարություններում բազմիցս նշել են Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության կարգավորման խաղաղ գործընթացի վերսկսման անհրաժեշտությունը:
Այս առնչությամբ Փաշինյանը նշել է Հայաստանի և Ադրբեջանի արտաքին գերատեսչությունների ղեկավարների հանդիպման կարևորությունը, որը տեղի է ունեցել Նյու Յորքում՝ ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի 76-րդ նստաշրջանի շրջանակում: Ինչպես նաև ԱԳ նախարարների հոկտեմբերի 14-ի հանդիպման կարևորությունը, որը տեղի է ունեցել Մինսկում՝ Ռուսաստանի արտգործնախարարի միջնորդությամբ:
Փաշինյանը կարևոր քայլ է համարում նաև համանախագահների կայանալիք այցը տարածաշրջան, այդ թվում՝ Արցախ։
Թուրքիայի հետ հարաբերությունների կարգավորում
Փաշինյանը կարևոր է համարում Թուրքիայի հետ հարաբերությունների կարգավորման նպատակով բարձր մակարդակով խոսակցության սկիզբը։ Նրա խոսքով՝ դա ևս մեկ գործոն է, որը կարող է կատալիզատորի դեր խաղալ այս հարցում:
Վարչապետը հաղորդել է, որ Ռուսաստանը պատրաստակամություն է հայտնել աջակցել այս գործընթացին:
Միջազգային դատարան ներկայացված հայցերի մասին
Նիկոլ Փաշինյանը նշել է, որ ԱՊՀ պետությունների ղեկավարների հարթակը հարմար վայր չէ Հայաստանի և Ադրբեջանի փոխադարձ մեղադրանքները և համատեղ պատմությունը վերլուծելու համար:
Նա տեղեկացրել է, որ երկու երկրները հայցեր են ներկայացրել Հաագայի միջազգային դատարան։ Այդտեղ էլ Հայաստանը մտադիր է «բարձրաձայնել այն բոլոր մեղադրանքները, որոնք ունի, և հիմնավորել իր դիրքորոշումը ԼՂ հակամարտության գործընթացում»։
Թմրանյութերի շրջանառության մասին
Իր ելույթի ավարտին Նիկոլ Փաշինյանն արձագանքել է Ադրբեջանի նախագահի՝ թմրանյութերի ապօրինի շրջանառության մասին հայտարարությանը, որը նրա պնդմամբ, իրականացվում է Հայաստանի և Իրանի տարածքով։
Նա հաղորդել է, որ թմրանյութերի տեղափոխման կասեցված փորձերի ծավալներն աճել են ոչ միայն Ադրբեջանում, այլև Հայաստանում․
«Մենք շատ սերտորեն համագործակցում ենք Իրանի իրավապահ մարմինների հետ և շատ արդյունավետ պայքարում ենք թմրանյութերի ապօրինի շրջանառության դեմ: Կարող եմ ներկայացնել նաև թվեր, որոնք ցույց են տալիս, որ թմրամիջոցների ապօրինի շրջանառության գործերով կալանավորումների և առգրավված թմրանյութերի քանակը պատերազմից հետո աճել է երեք, չորս և նույնիսկ ավելի անգամ»։
