შვიდი არაპოპულარული ფაქტი აზერბაიჯანის პირველი რესპუბლიკის შესახებ
«…სამხრეთი კავკასიის ხალხებმა, რომლებსაც საშუალება მიეცათ, თავად განესაზღვრათ საკუთარი მომავალი, ხელში აიღეს ძალაუფლება და შექმნეს…»
ასე იწყება აზერბაიჯანის დამოუკიდებლობის დეკლარაცია. საკუთრივ დოკუმენტში აღნიშნულია, რომ, სხვადასხვა მიზეზების გამო, 1918 წლის 28 მაისს თბილისში აზერბაიჯანის დემოკრატიული რესპუბლიკის შექმნა გამოცხადდა.
ყველა აზერბაიჯანელმა იცის, რომ აზერბაიჯანის დემოკრატიული რესპუბლიკა (ადრ) ჩვენი დამოუკიდებლობისა და საკუთრივ აზერბაიჯანული სახელმწიფოებრიობის „პირველ აგურს“ წარმოადგენს. ამას გარდა, აზერბაიჯანის დემოკრატიული რესპუბლიკა ცნობილია იმითაც, რომ ამ სახელმწიფოს ხელმძღვანელობამ განათლების რეფორმა განახორციელა და ქალებს ხმის უფლება მისცა. მაგრამ მაინც რთული სათქმელია, რამდენად კარგად „ვიცნობთ“ პირველ რესპუბლიკას.
თუკი ამ შვიდი ფაქტიდან ერთიც კი არ იწვევს თქვენს გაოცებას, გამოდის, რომ თქვენ ძალიან კარგად ერკვევით აზერბაიჯანის ისტორიაში.
1.აზერბაიჯანის დემოკრატიულ რესპუბლიკის შემქმნელებს ჯერ კიდევ მეფის რუსეთში ირჩევდნენ.
44 აზერბაიჯანელი დეპუტატი, რომლებიც ტიფლისს (ასე უწოდებდნენ აზერბაიჯანში თბილისს) იმისთვის ეწვივნენ, რომ ჯერ ამიერკავკასიის ფედერაცია დაეფუძნებინათ (ამ სახელმწიფოში საქართველო სომხეთი და აზერბაიჯანი შედიოდა), შემდეგ კი აზერბაიჯანის დემოკრატიული რესპუბლიკა შეექმნათ, რუსეთის დამფუძნებელი კრების დეპუტატები იყვნენ. ისინი ამ კრების დათხოვნამდე მცირე ხნით ადრე სახალხო კენჭისყრით აირჩიეს.
2.მეცნიერებმა დღემდე ვერ განსაზღვრეს აზერბაიჯანის დემოკრატიული რესპუბლიკის (ადრ) ზუსტი ფართობი.
კამათის დროს სხვადასხვა რიცხვები სახელდება. ზოგიერთი აღნიშნავს, რომ ადრ-ის ფართობი 83 ათას კმ2-ს შეადგენდა, თუმცა, არსებობენ მეცნიერები, რომლებიც აღნიშნავენ, რომ ამ სახელმწიფოს ფართობი 147 ათას კმ2-ს აღწევდა. სიმართლე ითქვას, ამ ტიპის კამათს აზრი არ აქვს, იმიტომ რომ შექმნიდან ლიკვიდაციამდე სამივე სამხრეთკავკასიური რესპუბლიკა ერთმანეთს გარკვეულ ტერიტორიებს ედავებოდა.
3.აზერბაიჯანის დემოკრატიული რესპუბლიკა იყო ერთ-ერთი იმ სამი აზერბაიჯანული რესპუბლიკიდან, რომლებიც იმ პერიოდში შეიქმნა.
ამ ფაქტის დანახვის საშუალებას ის ჰეროიკული შარავანდედი არ გვაძლევს, რომლითაც პირველი რესპუბლიკაა შემოსილი. ისეთი შთაბეჭდილება იქმნება, თითქოს ადრ ერთადერთი აზერბაიჯანულ სახელწიფოს წარმოადგენდა. სინამდვილეში კი ადრ-ის გარდა, არაქს-თურქეთისა და სამხრეთ-დასავლეთ კავკასიის რესპუბლიკებიც არსებობდა. არაქს-თურქეთის რესპუბლიკა ნახიჭევანს იკავებდა, სამხრეთ-დასავლეთი კავკასიის რესპუბლიკა კი თანამედროვე თურქეთის ტერიტორიაზე მდებარეობდა.
4.აზერბაიჯანის დემოკრატიული რესპუბლიკაში მძიმე ეკონომიკური სიტუაცია სუფევდა.
ომამდე ბაქო რუსეთში ყოველწლიურად 6,5 მილიონ ტონა ნავთობს გზავნიდა, მაგრამ გაერთიანებული სამეფოს მიერ საბჭოთა რუსეთის წინააღმდეგ დაწესებული „სანქციის“ გამო, აზერბაიჯანის დემოკრატიულ რესპუბლიკას რუსეთისათვის ნავთობის მიყიდვა ეკრძალებოდა. და საერთოდაც, ექსპორტირების გადაწყვეტილება ბრიტანულ ხელმძღვანელობასთან უნდა ყოფილიყო შეთანხმებული. შედეგად მოპოვებაის მასშტაბები ორჯერ, ნავთობგადამუშავება კი 22-ჯერ შემცირდა. არც სხვა სფეროებში იყო უკეთესი მდგომარეობა. არსებული სიტუაცია საშინელი მასშტაბების უმუშევრობასა და ინფლაციას იწვევდა.
5.კორუფციული სკანდალი.
ფათალი-ხან ხოისკის მეოთხე მთავრობა გადადგა იმის გამო, რომ ქვეყნის ხელმძღვანელობის გარშემო კორუფციული სკანდალი აგორდა. კერძოდ, საუბარი იყო იმაზე, რომ ვაჭრობის მინისტრი მარცვლეულის მოსავლის დატაცებაში მონაწილეობდა.
6.აზერბაიჯანის დემოკრატიული რესპუბლიკის დამფუძნებელმა მამამ, მამედ ემინ რასულზადემ ქვეყნის პირველი უმაღლესი სასწავლებელი, ბაქოს სახელმწიფო უნივერსიტეტი დაარსა.
86 ახალგაზრდა აზერბაიჯანელი ევროპაში გაიგზავნა სასწავლებლად. გარკვეული პერიოდის შემდეგ ისინი სამშობლოში დაბრუნდნენ და მომდევნო წლებში საბჭოთა აზერბაიჯანის განვითარებაში იღებდნენ მონაწილეობას.
7.აზერბაიჯანის დემოკრატიულ რესპუბლიკას პოლიტპატიმრები ჰყავდა.
უფლებებისა და თავისუფლებების მხრივ ქვეყანაში არაერთგვაროვანი სიტუაცია სუფევდა. არ არსებობდა ცენზურა და ამიტომ გაზეთები სოკოებივით ჩნდებოდა. აზერბაიჯანული გამოცემების გარდა ქვეყანაში 41 რუსული და 5 სომხური გაზეთი იბეჭდებოდა.
მეორე მხრივ, ქვეყანას ჰყავდა პოლიტპატიმრები, რომლებსაც პერიოდულად ამნისტიით ათავისუფლებდნენ ხოლმე. მათ უმრავლესობას ბოლშევიკები შეადგენდნენ. იმ პერიოდში ბოლშევიკების მკვლელობებიც დაფიქსირდა. კომპარტიის წევრები „საეჭვო ვითარებაში“ იხოცებოდნენ. მკვლელობის შემთხვევებთან დაკავშირებით აღძრული საქმეები გაუხსნელი დარჩა.
სამაგიეროდ მეტნაკლებად უზრუნველყოფილი იყო შეკრების თავისუფლება. მაგალითისთვის უნდა აღინიშნოს, რომ აზერბაიჯანის კომპარტიის პირველი ყრილობა პარლამენტის შენობიდან 50-100 მეტრში ჩატარდა – მიუხედავად იმისა, რომ ქვეყანაში ბოლშევიკებს პოლიტიკური საქმიანობა ეკრძალებოდათ.
მამედ ემინ რასულზადე – აზერბაიჯანის დემოკრატიული რესპუბლიკის ეროვნული საბჭოს თავმჯდომარე და დამოუკიდებელი აზერბაიჯანის მთავარი იდეოლოგი. ბაქოში რასულზადეს ერთადერთი ძეგლი მის მშობლიურ დასახლება ნოვხანიში დგას, რომელიც ქალაქის ცენტრიდან ნახევარი საათის სავალზე (25 კმ-ში) მდებარეობს.
წყაროები:
