სომხეთში ეროვნული უმცირესობები საკუთარ პრობლემებზე იშვიათად საუბრობენ
შარფადინი: რელიგია, რომელიც ზეპირი გზით გადაიცემა
ჰამლეტ სმოიანი სომხეთის მოქალაქეა. იგი ეთნიკურად იეზიდია, სარწმუნოებრივად კი – შარფადინი. ჰამლეტი ერევნის მახლობლად მდებარე სოფელ არაქსში ცხოვრობს. ამ სოფელში 450 ოჯახი ცხოვრობს, რომელთაგანაც 10 იეზიდურია.
თავის ეთნიკურ იდენტობაზე ჰამლეტი არასდროს დაფიქრებულა. იეზიდია და მორჩა – პროგრესული, განათლებული, ტრადიციების ერთგული იეზიდი. თუმცა, ჯერ კიდევ მოზარდი იყო, როდესაც პირველად დაფიქრდა თავის აღმსარებლობაზე.
«ბავშვობაში ვიცოდი, რომ ჩვენი რელიგია გვაქვს, მაგრამ ამ რჯულთან დაკავშირებული ბევრი საკითხი ისეთ კითხვებს მიჩენდა, რომლებზეც პასუხს ვერ ვიღებდი. იმ პერიოდში, როდესაც სკოლაში ვსწავლობდი, სომხეთის ყველა ზოგადსაგანმანათლებლო სასწავლებელში შემოიტანეს საგანი, რომელსაც „სომხეთის ეკლესიის ისტორია“ ერქვა.
თავიდან ამ საგანს ეჩმიაძინიდან მოვლენილი სპეციალისტი [ანუ ეკლესიის წარმომადგენელი. ეჩმიაძინში კათოლიკოსის რეზიდენცია და სომხეთის სამოციქულო ეკლესიის მთავარი საკათედრო ტაძარი მდებარეობს] გვასწავლიდა, რომელიც მოგვიანებით ისტორიის მასწავლებელმა ჩაანაცვლა. გაკვეთილის დაწყებამდე ყოველთვის ვლოცულობდით. იმ პერიოდში არც ისე კარგად ვიცნობდი ჩემს რელიგიას და საერთოდაც, ბოლომდე ვერც ვხვდებოდი, რა არის რწმენა. „მამაო ჩვენოს“ თანაკლასელებთან ერთად ვკითხულობდი ხოლმე », – ამბობს ჰამლეტი.
სომხების გარდა სომხეთში 10 ეთნიკური ჯგუფის წარმომადგენლები ცხოვრობენ. იეზიდების თემი ყველაზე მრავალრიცხოვანია მათ შორის. 2011 წლის საყოველთაო აღწერის მიხედვით, სომხეთში 35 272 იეზიდი ცხოვრობს (არაოფიციალური მონაცემებით, მათი რაოდენობა 45-50 ათასს აღწევს).
ეთნიკურ უმცირესობებს თითქმის არასდროს განუცხადებიათ, რომ დანარჩენი საზოგადოების მხრიდან დისკრიმინაციულ დამოკიდებულებას გრძნობენ. იმ იშვიათ შემთხვევებს შორის, როდესაც ისინი ხმამაღლა გამოხატავდნენ უკმაყოფილებას. უნდა აღინიშნოს იეზიდების სათვისტომოს ზოგიერთი წარმომადგენლის საჩივრები იმასთან დაკავშირებით, რომ მათ შვილებს სკოლაში ლოცვას აძალებდნენ. არაქრისტიანი მოსწავლეეების უფლებების დაცვის მოტივით, იეზიდები „სომხეთის ეკლესიის ისტორიის“ არჩევით საგნად გადაქცევის ინიციატივით გამოვიდნენ.
ამ საკითხთან დაკავშირებით მათ ხელისუფლებას მიმართეს, მათ შორის არმენ აშოტიანს, რომელიც ბოლო დრომდე განათლების მინისტრის პოსტს იკავებდა. აშოტიანმა განაცხადა: «ის ადამიანები, რომლებიც „სომხური ეკლესიის ისტორიის“ სწავლებას ეწინააღმდეგებიან, ჩვეულებრივი დასავლელი გრანტიჭამიები არიან.
ეს საკითხი კათოლიკოსთან შეხვედრისას განვიხილეთ. მან აღნიშნა, რომ ეჩმიაძინი [ანუ ეკლესია] არ მოითხოვს ლოცვას, ლოცვა სასწავლო პროგრამის ნაწილი არ არის და ამ საგნის სწავლებისთვის მომზადების პროცესში მასწავლებლები ასეთ მითითებას არ იღებენ, მაგრამ მოგვიანებით ხელში ჩაგვივარდა სასწავლო გეგმა, სადაც მკაფიოდაა მითითებული, რომ გაკვეთილი „მამაო ჩვენოთი“ უნდა იწყებოდეს», – ამბობს ჰამლეტი.
იგი მიიჩნევს, რომ იეზიდების მიმართ სახელმწიფო დისკრიმინაციას, რა თქმა უნდა, ადგილი არ აქვს. თუმცა, ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ არც სახელმწიფო მხარდაჭერა ფიქსირდება რელიგიის დაცვის საკითხში.
«საკუთარი რელიგიის შენარჩუნებისა და გავრცელების საკითხში იეზიდები სერიოზულ პრობლემებს აწყდებიან. შარფადინის შესახებ წერილობითი წყაროები და შესაბამისი ლიტერატურა საერთოდ არ მოგვეპოვება. ჩვენი აღმსარებლობის იდეა და პოსტულატები მხოლოდ ზეპირი გზით გადაიცემა. ამ ცოდნას შეიხებისა და ფირების იეზიდური კასტები ინახავენ.
ზეპირი გზით გავრცელების პირობებში სარწმუნოების არსი და პრინციპები იცვლება და ზოგჯერ მახინჯდება კიდეც. ეს ყველაფერი კი ბევრ იეზიდს უჩენს კითხვებს, რომლებიც ან პასუხის გარეშე რჩება, ან უბრალოდ, ადამიანები პასუხებს სხვა რელიგიებსა და სწავლებებში პოულობენ», – ამბობს ჰამლეტი.
სომხეთში მცხოვრები იეზიდების ისტორიისა და ენის შენარჩუნების მიზნით სახელმწიფო სათვისტომოს სახელმძღვანელოს შექმნაში დაეხმარა და ამით მისი თანამონაწილეობა მთლიანად ამოიწურა. ამ წიგნით იმ 25 სკოლაში ასწავლიან, რომლებშიც შესაბამისი კომპეტენციის მქონე მასწავლებლები მუშაობენ და სადაც კლასის ფორმირებისთვის საკმარისი რაოდენობის იეზიდი მოზარდი სწავლობს.
იეზიდურ ენას მეტწილად რეგიონებში მდებარე სკოლებში ასწავლიან. ერევანში ამ ენის გაკვეთილებს მხოლოდ ორ სკოლაში ატარებენ – და ეს მაშინ, როდესაც დედაქალაქში 7 ათასზე მეტი იეზიდი ცხოვრობს. ამასთან, სახელმძღვანელოების ხარისხი ნამდვილად არაა იდეალური. იეზიდური ენის მასწავლებლების რაოდენობა ძალიან მცირეა, ხელფასი კი – მიზერული.
ჰამლეტმა და მისი მეგობრებმა, რომლებიც „იეზიდების ეროვნული გაერთიანება სინჯარის“ წევრები არიან, ერაყიდან (რომელიც იეზიდების რელიგიურ ცენტრს წარმოადგენს) მათი ეროვნული რელიგიის შესახებ დაწერილი რამდენიმე წიგნი ჩამოიტანეს. მეგობრები საკუთარი ძალებით თარგმნიან წიგნებს საკვირაო სკოლის მოსწავლეებისათვის. საკვირაო სკოლა გაერთიანება „სინჯარის“ სახსრებით ფუნქციონირებს.
«სირთულე მხოლოდ რელიგიური თემატიკის ლიტერატურის თარგმნისა და გამოცემის საკითხებში სახელმწიფო მხარდაჭერის არქონა არაა პრობლემა. სერიოზულ დაბრკოლებას ქმნის ისიც, რომ სხვადასხვა ქვეყანაში მცხოვრები იეზიდები განსხვავებულ ენებზე ლაპარაკობენ და ერთმანეთისგან განსხვავებული კულტურების გავლენას განიცდიან.
ჩვენს რეგიონშიც კი განსხვავებული სურათი გვაქვს. მაგალითად, საქართველოში არსებობს იეზიდების სალოცავი, რომლის სულიერი ლიდერიც ძალიან კარგად ახორციელებს თავის მისიას და იქაური თემი საკმაოდ კარგად ერკვევა თავისი აღმსარებლობის საკითხებში. ასეთი ტაძარი სომხეთშიც არსებობს – სოფელ ანკალიჩში, მაგრამ, სულიერი და კულტურული თვასაზრისით, ეს სალოცავი მაინც ვერ იქცა იეზიდების რელიგიურ ცენტრად», – ამბობს ჰამლეტი.
ეთნიკური იდენტობისა და სარწმუნოების შენარჩუნების საკითხებთან დაკავშირებით იეზიდურ თემის წევრებს ერთმანეთისგან განსხვავებული პოზიციები აქვთ. უფროსი თაობის წარმომადგენლები მიიჩნევენ, რომ ყველაფერი რიგზეა. ისინი დუმილს ამჯობინებენ და ცდილობენ, პრობლემებს ყურადღება არ მიაქციონ, მაგრამ ჰამლეტი დარწმუნებულია რომ ის და მისი თანამოაზრეები სიტუაციის შეცვლას შეძლებენ. მას სჯერა, რომ პროგრესული და განათლებული ახალგაზრდობა სომხურ საზოგადოებასთან ინტეგრაციასაც შეძლებს და, ამავდროულად, არც ეთნიკურ და რელიგიურ იდენტობას დაკარგავს.
«ამჟამად ჩემი ძმა ჯარშია და სამხედრო ნაწილში მსახურობს, სადაც, ჭამის წინ ლოცულობენ ხოლმე. ლოცვის დროს ჩემი ძმა, ისევე, როგორც იქ მყოფი ყველა სხვა სამხედრო პირი, ფეხზე დგება – მიუხედავად იმისა, რომ არც ლოცულობს, და არც პირჯვარს იწერს. თავაზიანმა, კარგად აღზრდილმა ადამიანმა არამხოლოდ საკუთარ რწმენა-წარმოდგენებს, არამედ სხვის რელიგიურ გრძნობებსაც უნდა სცეს პატივი», – ამბობს ჰამლეტი.
იუდაიზმი: სეკულარული თემის რელიგიური პრობლემები
ოფიციალური მონაცემებით, სომხეთის ებრაულ სათვისტომოში სულ 127 ადამიანია, თუმცა, არაოფიციალური წყაროების თანახმად, სომხეთში თითქმის 1000 ებრაელი ცხოვრობს.
მათი რაოდენობა არც ისე დიდია, მაგრამ როგორც ებრაელთა თემის ხელმძღვანელი, რიმა ვარჟაპეტიანი აღნიშნავს, ისინი გრძნობენ, რომ ამ ქვეყანაში მათ აფასებენ და პატივს სცემენ. სომხეთში მცხოვრებ ებრაელებს ერევანში სინაგოგაც კი აქვთ, მაგრამ იმ სალოცავში იშვიათად შედის ვინმე.
[youtube youtubeurl=”NQrjiEX0QQo” ][/youtube] ჰანუკას, სინათლისა და ერთგულების დღესასწაულის აღნიშვნა
რიმა ვარჟაპეტიანი ამბობს, რომ მათი თემი სეკულარულია და შერეული ქორწინებების წილი 100%-ს უტოლდება. სათვისტომოს ყველა წევრი სრულადაა ინტეგრირებული სომხურ საზოგადოებაში. ამიტომ, ებრაელთა თემი რელიგიურ პრობლემებს არასდროს წევდა წინა პლანზე.
«სომხეთში ანტისემიტიზმი არაა გავრცელებული. ჩვენ ყველაფერს ვაკეთებთ იმისათვის, რათა საკუთარი კულტურა და ეთნიკური ღირებულებები შევინარჩუნოთ, მაგრამ რელიგიასთან დაკავშირებით მაინც ვაწყდებით პრობლემებს. ებრაელმა შაბათის სიწმინდე უნდა დაიცვას. სომხეთში მცხოვრებ რამდენ ადამიანს შეუძლია, შაბათობით სახლში დარჩეს და არაფერი აკეთოს? შაბათობით სომხეთში თითქმის ყველა დაწესებულება მუშაობს და კვირის ამ დღეს ასეთ დაწესებულებებში მომუშავე ებრაელებსაც სამსახურში უწევთ სიარული.
ჩვენი შვილები ჯარში მსახურობენ. განა შეუძლიათ იმის თქმა, რომ შაბათობით სამხედრო ბრძანებებს არ შეასრულებენ და არ იმსახურებენ? რა თქმა უნდა, არა. ამას გარდა, ბევრი სასწავლო დაწესებულება შაბათობითაც მუშაობს. როგორ მოვიქცეთ? ებრაელ ბავშვებს განათლების მიღების საშუალება მოვუსპოთ? ზოგჯერ მგონია, რომ სომხეთში შაბათს მხოლოდ ჩვენი რაბინი იცავს», – ამბობს რიმა ვარჟაპეტიანი.
იგი აღიარებს, რომ ამ პრობლემით არასდროს მიუმართავს სომხეთის ხელისუფლებისთვის. მისი აზრით, თუკი ის შესაბამის სტრუქტურებს დაუკავშირდება და ამ საკითხის გადაჭრას მოითხოვს, არაა გამორიცხული, ეს პრობლემა მოგვარდეს. მაგრამ რიმა ვარჟაპეტიანი ხაზს უსვამს, რომ ებრაული თემი სეკულარული საზოგადოებაა და გაგებით ეკიდება შექმნილ სიტუაციას.
წელს სომხეთში მცხოვრები ებრაელები რელიგიური დისკრიმინაციის კიდევ ერთ გამოვლინებას გადააწყდებიან; ერთ-ერთ ახალ ბანკნოტზე (ხუთასდრამიან კუპიურაზე), რომელიც სომხეთის ცენტრალურმა ბანკმა დაამტკიცა და წელს გამოვა მიმოქცევაში, ეკლესია და ჯვარია გამოსახული. ებრაელებისთვის ამ ფულის გამოყენება ცოდვად ჩაითვლება:
«ეს ეროვნული ვალუტაა – ფული, რომელსაც ყველა იყენებს. ფული ათასობით ადამიანის ხელში მოძრაობს და საერთოდაც ყველაზე ბინძური რამაა. ჩემი აზრით, კუპიურაზე ჯვრის გამოსახვა საკუთრივ ჯვრის მიმართ უპატივცემულობის გამოვლინებაა. არავინ იცის, ვის ეჭირება ხელში ჯვრის გამოსახულება – წესიერ პიროვნებას, თუ უწესოს, სუფთა ადამიანს, თუ უსუფთაოს. ამ ნიშანთან კონტაქტი იმ ადამიანებსაც მოუწევთ, რომლებსაც ჯვრის ტარებასა და ხელში ჭერას რელიგია უკრძალავს. ებრაელებისთვის დაუშვებელია ასეთი ფულის ხელში აღება», – ამბობს რიმა ვარჟაპეტიანი.
ებრაული თემი, სავარაუდოდ, არც ახალ ეროვნულ ვალუტაზე გააკეთებს ხმამაღალ განცხადებებს. მათი აზრით, უბრალოდ აჯობებს, ხუთასდრამიანი კუპიურებისგან შორს დაიჭირონ თავი. თუმცა, რიმა ვარჟაპეტიანი დანანებით აღნიშნავს, რომ ამ ბანკნოტების შექმნისას ებრაელების უფლებები არ გაუთვალისწინებიათ.
