პერსპექტივები და ვარიანტები ყარაბაღის სტატუსის შესახებ. მოსაზრება ბაქოდან

„სტატუსი ეშმაკსაც წაუღია“, – ამბობს აზერბაიჯანის პრეზიდენტი ილჰამ ალიევი.  

„ყარაბაღის სტატუსი უცვლელად უნდა დარჩეს და მომავალში გადაწყდეს“, – ამბობს რუსეთის პრეზიდენტი ვლადიმირ პუტინი. 

„მთიანი ყარაბაღის სტატუსი ერთ-ერთ დაურეგულირებელ საკითხად რჩება“, – ამბობს სომხეთის პრემიერ-მინისტრი ნიკოლ ფაშინიანი. 

ეს „სტატუსი“ 1992 წლიდან მოყოლებული სომხურ-აზერბაიჯანული კონფლიქტის დარეგულირების შესახებ გამართული ყველა მოლაპარაკების ქვაკუთხედია. კონფლიქტის მხარეებისთვის ყველაზე მნიშვნელოვანი არა ცეცხლის შეწყვეტა, არა ჯარების გაყვანა, არა დევნილების დაბრუნება, არა ფრონტის ხაზის გასწვრივ დანაღმული ტერიტორიების ორმხრივად განაღმვაა, არამედ სწორედ ეს ყბადაღებული „სტატუსი“.

„ადამიანები თავიანთი პრობლემების ნახევარს მოიშორებდნენ, სიტყვების მნიშვნელობაზე თუ შეთანხმდებოდნენ“, – ეს რენე დეკარტის სიტყვებია. აღმოჩნდა, რომ სიტყვა „სტატუსის“ მნიშვნელობა სომხეთში, აზერბაიჯანსა და რუსეთში სხვადასხვანაირად ესმით. 

აზერბაიჯანში ბევრს მიაჩნია, რომ სომხეთი სიტყვა „სტატუსის“ ქვეშ „მიაცუმს“ გულისხმობს. ანუ ყოფილი მთიანი ყარაბაღის ავტონომიური ოლქის სომხეთთან სრულად შერწყმას. ამავდროულად, ფორმალურად მთიანი ყარაბაღი შეიძლება დამოუკიდებელ სახელმწიფოდ იყოს გამოცხადებული. 

აზერბაიჯანში კი სიტყვა „სტატუსი“ ბევრს ესმის, როგორც ყარაბაღელი სომხების სრული ინტეგრაცია, მათთვის აზერბაიჯანული პასპორტების გადაცემა. ანუ „ხანქენდის  (სტეპანაკერტის) რაიონი ბაქოდან დანიშნული აღმასრულებელი ხელისუფლებით სათავეში“. ამავდროულად, „დიდსულოვნად“ დათანხმება „კულტურულ ავტონომიასა“ და სკოლებში სომხურ ენაზე სწავლებაზე. 

რუსეთში, პუტინისა და ლავროვის სიტყვებით თუ ვიმსჯელებთ, მხედველობაში აქვთ ხანქენდიში (სტეპანაკერტში), ლაჩინსა და ხოჯალიში რუსული ჯარების მუდმივი ყოფნა. ყაზარმებისა და პოლიგონების მშენებლობის მასშტაბები ირიბად იმაზე მეტყველებს, რომ რუსეთის ფედერაცია არ აპირებს ყარაბაღიდან გასვლას ოთხი წლის შემდეგ. 

რამდენადაც ჩემთვის არის ცნობილი, თავად ყარაბაღელი სომხების აბსოლუტურ უმრავლესობას აზერბაიჯანის შემადგენლობაში არანაირ „სტატუსზე“ ფიქრიც კი არ უნდა. მართალია, აზერბაიჯანის მილი მეჯლისის წევრი ხანქენდის საარჩევნო ოლქიდან, თურალ განჯალიევი ამტკიცებს, რომ მას ყარაბაღელი სომხები, რომლებიც რუსი სამშვიდობოების პასუხისმგებლობის ზონაში იმყოფებიან, აზერბაიჯანის მოქალაქეობის მიცემის თხოვნით მიმართავენ. ყოველ შემთხვევაში, სულ მცირე ასეთი მცდელობის ერთი დადასტურებული ფაქტი არსებობს. სექტემბრის დასაწყისში, ქალაქ შუშიდან დევნილი სომეხი, იზაურა ბალასანიანი შვილებთან ერთად ქალაქ შუშაში, საკუთარ სახლში შესვლას შეეცადა აზერბაიჯანული მხარის მეურვეობის ქვეშ, მაგრამ რუსმა სამხედროებმა დააკავეს და დე ფაქტო ხელისუფლებას გადასცეს. მან საკუთარი ქმედება მძიმე მატერიალური მდგომარეობით ახსნა. ნებისმიერ შემთხვევაში, ასეთი ფაქტები ერთეულ ხასიათს ატარებს და ის შეგვიძლია მხედველობაში არ მივიღოთ. 

რამდენიმე წლის წინ დავწერე სტატია სახელწოდებით „რა, თუკი ყარაბაღი დაბრუნდება“, სადაც აღვწერდი, რა სირთულეები უნდა განვიცადოთ, თუკი ყარაბაღელ სომხებს „ყველაზე მაღალ ავტონომიურ სტატუსს“ შევთავაზებდით. 

მაშინ ავტონომიის სხვადასხვა მოდელზე საუბრობდნენ: ალანდის კუნძულები, სამხრეთი ტიროლი, ჩრდილოეთი ირლანდია და ა.შ. ოფიციალური ერევანი და ყარაბაღელი სომხები ამ ყველა მოდელს უარყოფდნენ. 

ახლა, ყარაბაღის მეორე ომის შედეგების შემდეგ მესმის, რომ არანაირი „ყველაზე ფართო ავტონომია“ არ შეიძლება იყოს. ყველაზე „ვიწროც კი“. იმიტომ რომ, კონფლიქტის ორივე მხრიდან მოქალაქეთა აბსოლუტური უმრავლესობისთვის მიუღებელია ასეთი ვარიანტი. აზერბაიჯანში მიაჩნიათ, რომ „ვაი დამარცხებულს“, სომხეთში დარწმუნებულები არიან, რომ აზერბაიჯანის შემადგენლობაში ავტონომია ყარაბაღელი სომხების თვითგამორკვევის უფლებას არღვევს და რომ ყარაბაღი – ეს ისტორიული სომხური მიწაა.

მიმაჩნია, რომ ტერიტორიებსა და სტატუსთან დაკავშირებული პრობლემის მოგვარების ორი ვარიანტი არსებობს, უფრო ზუსტად, სამი, მაგრამ მესამე ყველაზე არასასურველია.  

• პირველი – ტერიტორიების გაცვლა. აზერბაიჯანი სომხეთს აძლევს ხანქენდის, მარდაკერტს, მართუნს (სტეპანაკერტი, აღდერე, ხოჯავენდი), ლაჩინის დერეფანსა და განძასარის რაიონს მდინარე არაქსის გასწვრივ ტერიტორიის შესაბამისი კომპენსაციის სანაცვლოდ. ე.წ. ზანგეზურის დერეფნის (აზერბაიჯანის ძირითადი ნაწილის ნახიჩევანის ანკლავთან დასაკავშირებლად). ლაჩინის დერეფნის სტატუსი (მთიანი ყარაბაღის დამაკავშირებელი სომხეთთან) შეიძლება ცალკე შეთანხმდეს. ეს ახალი წინადადება არ არის, ე.წ. გობლის გეგმა აქტიურად განიხილებოდა ამერიკულ ქალაქ კი-ვესტში, ეუთოს მინსკის ჯგუფის შუამავლობით გამართული მოლაპარაკებებისას. მასზე ჰეიდარ ალიევმა თქვა უარი. 
• მეორე – საბრძოლო მოქმედებების კიდევ ერთი ეტაპი და ყარაბაღის სომხური მოსახლეობის დეპორტაცია, მისი დიდი ნაწილის, რომელიც არ მოისურვებს აზერბაიჯანის მოქალაქეობის მიღებას. ეს ცინიკურად ისმის, მაგრამ თუკი დავფიქრდებით, ესეც სტაბილურობისკენ გზაა. სომხეთში ხომ აღარ დარჩა აზერბაიჯანელი მოსახლეობა. რა თქმა უნდა, აზერბაიჯანი ასეთ შემთხვევაში ძლიერ საერთაშორისო ზეწოლას შეეჯახება, ალბათ, სანქციებსაც. ამიტომ, უმჯობესი იქნება, ეს ვარიანტი გამოვრიცხოთ. 
• და მესამე ვარიანტი, რომელზე ფიქრიც არ მინდა. ახლანდელი სტატუს-კვოს გაგრძელება დაუსრულებლად. რუსული ჯარების ყოფნამ, შესაძლოა, სომხეთ-აზერბაიჯანის საზღვრის გასწვრივ მათი ყოფნა გაზარდოს (მიზეზი მოიძებნება). 

პუტინი ამბობს, რომ პირველ რიგში მშვიდობიანი ცხოვრება უნდა დამყარდეს ყარაბაღში. მაგრამ, როგორ? 2020 წლის 10 ნოემბრის სამმხრივი განცხადების მეშვიდე პუნქტი ითვალისწინებს დევნილების დაბრუნებას UNHCR-ის (გაეროს ლტოლვილთა უმაღლესი კომისარიატის) მონაწილეობით. უკვე ერთი წელი გავიდა, მაგრამ UNHCR-ს ჯერ დევნილების „ინვენტარიზაციაც“ კი არ დაუწყია. ვიცი, რომ აზერბაიჯანში მყოფი ბევრი დევნილი, განსაკუთრებით უფროსი თაობა, საკუთარ მიწაზე დაბრუნების სურვილით იწვის. მაგრამ, სანამ არ გაფორმებულა სამშვიდობო შეთანხმება და არ გაწმენდილა ტერიტორიები ნაღმებისგან, მათი იქ გაგზავნა, რბილად რომ ვთქვათ, უპასუხისმგებლობა იქნება. 

ახლა, ცოტა ვიფანტაზიოროთ. 

დავუშვათ, ყარაბაღელმა სომხებმა გადაწყვიტეს, ისარგებლონ „მაღალი სტატუსით“ და იცხოვრონ აზერბაიჯანის შემადგენლობაში. ერთი კითხვა მაცბუნებს: რა სახელმძღვანელოებით ისწავლიან მათი შვილები? რა თქმა უნდა, ზუსტ მეცნიერებებთან დაკავშირებით პრობლემა არ არის. მაგრამ, რა იქნება ისტორიის შემთხვევაში? 

სხვათა შორის, ეს კონფლიქტის ტრანსფორმაციის ერთ-ერთი მიმართულებაა. უკვე ახლა უნდა დაიწყოს მუშაობა „ნეიტრალური, მიუკერძოებელი“ სახელმძღვანელოების შექმნაზე მოსახლეობის ასეთი ჯგუფებისთვის, განსაკუთრებით, დევნილების შვილებისთვის. 

მეორე მნიშვნელოვანი მიმართულება. ხშირად მეკითხებიან: „აი, სთავაზობ განსაკუთრებულ სტატუსს ყარაბაღელ სომხებს. რით არიან ისინი თათებზე, ლეზგინებზე, თალიშებსა და აზერბაიჯანის სხვა ეთნიკურ უმცირესობებზე უკეთესები?“. მართლაც მიმაჩნია, რომ ყველა ყარაბაღელს – სომეხსაც და აზერბაიჯანელსაც – განსაკუთრებული დროებითი სტატუსი სჭირდება. იმ უბრალო მიზეზის გამო, რომ ეს პოსტკონფლიქტური ტერიტორიაა. მომავალში კი, რა თქმა უნდა, ვისურვებდი, რომ რეალური უფლებამოსილება ჰქონდეს მუნიციპალიტეტებს, მერებისა და გუბერნატორების დემოკრატიული არჩევნები იმართებოდეს და არსებობდეს სახელმწიფო პროგრამა ყველა ეთნიკური უმცირესობის ენისა და კულტურის შესანარჩუნებლად. 

სიტყვა „სტატუსმა“ შესაძლოა მტრული დამოკიდებულება გამოიწვიოს აზერბაიჯანში, ის ხომ, ალიევის თქმით, „ეშმაკსაც წაუღია“. და მერე რა? შეიძლება ამას სხვა რამე ვუწოდოთ, მაგალითად, „თავისუფალი ეკონომიკური ზონა“. გავათავისუფლოთ გადასახადებისგან 10 წლით. უფლებამოსილება კი – მოლაპარაკების საგანია.

ეს ისტორია არის მედიაპროექტ „ტრაექტორიების“ ნაწილი. ის მოგვითხრობს ადამიანების შესახებ, რომელთა ცხოვრებასაც სამხრეთ კავკასიაში მომხდარი კონფლიქტები შეეხო. პროექტი მუშაობს ავტორებსა და რედაქტორებთან მთელი კავკასიიდან და მხარს არ უჭერს არც ერთ მხარეს არც ერთ კონფლიქტში. ამ გვერდზე გამოქვეყნებულ პუბლიკაციებზე პასუხისმგებლები არიან ავტორები. ტოპონიმები უმრავლეს შემთხვევაში მოხსენიებულია ისე, როგორც ეს მიღებულია ავტორის საზოგადოებაში. პროექტს ევროპის კავშირის მხარდაჭერით ახორციელებენ ორგანიზაციები GoGroup Media და International Alert.