რა მიიღეს აზერბაიჯანმა და სომხეთმა ზავის შესახებ შეთანხმების შემდეგ

რა დააფიქსირა 2020 წლის 10 ნოემბერს, აზერბაიჯანს, სომხეთსა და რუსეთს შორის ხელმოწერილმა სამმხრივმა შეთანხმებამ, რომელმაც აზერბაიჯანსა და სომხეთს შორის ყარაბაღისთვის 45-დღიანი ომი შეაჩერა და სომხეთში მასობრივი პროტესტი გამოიწვია.

შეთანხმების ძირითადი პუნქტები

• სომხეთი და აზერბაიჯანი ჩერდებიან შეთანხმების ხელმოწერის მომენტში დაკავებულ პოზიციებზე. 

• მთიან ყარაბაღში, კონტაქტის ხაზის გასწვრივ, რუსი სამშვიდობოები ჩადგებიან – 1960 სამხედრო მოსამსახურე. ისინი იქ ხუთი წლით დარჩებიან, ასეთივე ვადით ავტომატურად გაგრძელების პირობით, თუკი არც ერთი მხარე არ მოისურვებს მათ იქ ყოფნაზე უარის თქმას. 

• შეთანხმდა გრაფიკი, რომლის მიხედვითაც სომხეთმა ყარაბაღის მიმდებარე რაიონებიდან ჯარები უნდა გაიყვანოს და დაუბრუნოს მასზე კონტროლი აზერბაიჯანს: 15 ნოემბრამდე – ქალბაჯარის რაიონიდან, 20 ნოემბრამდე – აღდამის რაიონიდან, 1 დეკემბრამდე – ლაჩინის რაიონიდან.  

• მთიანი ყარაბაღისა და მიმდებარე რაიონების ტერიტორიაზე დაბრუნდებიან დევნილები და ეს პროცესი გაეროს კონტროლით განხორციელდება. 

• მხარეებმა სამხედრო ტყვეები უნდა გაცვალონ. 

• რეგიონში, ყველა ეკონომიკური და სატრანსპორტო კავშირი გაიხსნება. აღნიშნულ კავშირზე კონტროლს რუსეთის ფედერალური უსაფრთხოების სამსახურის სასაზღვრო სამსახური განახორციელებს.  

რა მიიღეს შეთანხმების შედეგად სომხეთმა და აზერბაიჯანმა?

აზერბაიჯანი: 

• მიიღებს მთიანი ყარაბაღის გარშემო ყველა რაიონს. 

• მიიღებს თვითონ მთიანი ყარაბაღის რამდენიმე რაიონს – მაგრამ ვერ ამყარებს კონტროლს იქ დედაქალაქ ხანქენდიზე/სტეპანაკერტზე და იმ რაიონებზე, რომლებიც შეთანხმების მომენტში სომხური ძალების ხელში იყო, მათ შორის, ქალაქებზე მარტუნსა და მარდაკერტზე. 

• იღებს სატრანზიტო სახმელეთო დერეფანს სომხეთის სამხრეთ საზღვრის გასწვრივ ირანთან, რომელიც ერთმანეთს აკავშირებს ნახიჩევანის ავტონომიურ ოლქსა და მატერიკულ აზერბაიჯანს. 

• აზერბაიჯანის არმია რჩება მთიანი ყარაბაღის მიმდებარე რაიონებსა და თვითონ ყარაბაღის იმ რაიონებში, რომლებიც შეთანხმების შეთანხმებამდე დაიკავა – მათ შორის, სტრატეგიულად მნიშვნელოვან ქალაქ შუშაში. ამასთან, სომხური მხარე ვალდებულია, სრულად დატოვოს ეს ტერიტორიები. 

სომხეთი:

• იღებს 5 კილომეტრის ფართობის სატრანსპორტო დერეფანს ყარაბაღსა და სომხეთს შორის, რომელსაც რუსი სამშვიდობოები გააკონტროლებენ, როგორც მინიმუმ 5 წლის განმავლობაში.  

• იტოვებს ფორმალურ სუვერენიტეტს ქვეყნის სამხრეთით სასაზღვრო ტერიტორიაზე, რომელზეც გავა ნახიჩევანსა და აზერბაიჯანს შორის სატრანსპორტო დერეფანი. აღნიშნული გზის უსაფრთხოებას რუსეთი უზრუნველყოფს. 

თურქეთი:

• პირველად თანამედროვე ისტორიაში იღებს პირდაპირ სახმელეთო სატრანზიტო დერეფანს აზერბაიჯანთან – სომხეთისა და ნახიჩევანის ავტონომიური რესპუბლიკის გავლით. 

ომის შედეგებით ჩამოყალიბებული ყარაბაღისა და მიმდებარე აზერბაიჯანული რაიონების რუკა. იასამნისფერი – ის ტერიტორიები, რომლებიც არ გადაეცა აზერბაიჯანს და რა ბედი ეწევა მათ მომავალში – გაურკვეველია (ამის შესახებ შემდეგ თავში).

რა რჩება გაურკვეველი?

ძირითადი ასპექტები, რომლებიც მხარეებმა ოფიციალურ დონეზე უნდა გაარკვიონ, ჯერჯერობით კი ექსპერტებსა და სოციალურ ქსელებში სპეკულაციების საგანია:

ყარაბაღიდან სომხეთთან კავშირი

ამ დრომდე დიდი ფასი ჰქონდა ლაჩინის დერეფანს, რომელიც ქალაქ შუშაზე გადის. შეთანხმებაში ნათქვამია, რომ სომხეთისკენ გზა შუშაზე აღარ გავა და უახლოესი სამი წლის განმავლობაში ქალაქის შემოვლითი გზა უნდა აშენდეს, რომელსაც რუსი სამშვიდობოები გააკონტროლებენ. რა იქნება ამ გზის აშენებამდე – ამ კითხვაზე პასუხი არ არის. 

იქნებიან თუ არა ყარაბაღში თურქი სამშვიდობოები?

ვებგვერდ kremlin.ru-ზე გამოქვეყნებულ შეთანხმების ტექსტში საუბარია მხოლოდ რუს სამშვიდობოებზე. ეს დაადასტურეს რუსეთის საგარეო საქმეთა მინისტრმა სერგეი ლავროვმა და ვლადიმირ პუტინის პრესმდივანმა დმიტრი პესკოვმა.

თუმცა, აზერბაიჯანის პრეზიდენტი ილჰამ ალიევი ამტკიცებს, რომ თურქი სამშვიდობოებიც იქნებიან ყარაბაღის ტერიტორიაზე.

აზერბაიჯანის პრეზიდენტის ვებგვერდზე გამოქვეყნდა ალიევისა და პუტინის საუბრის ვიდეოჩანაწერი, სადაც აზერბაიჯანის პრეზიდენტი ნათლად საუბრობს „რუსეთისა და თურქეთის ერთობლივ სამშვიდობო მისიაზე“ და ამას პუტინი არ ეწინააღმდეგება. 

სომხეთიდან ირანთან წვდომა და დერეფანი ნახიჩევანის ავტონომიური რესპუბლიკიდან მატერიკულ აზერბაიჯანთან

ეს არის პატარა მონაკვეთი და გამოდის, რომ იქ ახლა ორი მოძრაობა იქნება – სომხეთიდან ირანში და ნახიჩევანიდან აზერბაიჯანში. ერთადერთი გამშვები პუნქტი ირანსა და სომხეთს შორის – აღრაკ-ნორდუზი – ნახიჩევანიდან სულ რამდენიმე კილომეტრშია.

აშენდება თუ არა ახალი გზა „ნახიჩევანის დერეფნისთვის“? – ამის შესახებ შეთანხმებაში არაფერია ნათქვამი.

თუკი ამ მონაკვეთზე არსებულ გზას გამოიყენებენ – ის მუდმივად დაძაბულობის წყარო იქნება ყველა მხარისთვის, ირანის ჩათვლით.

აქ არის რუკა, სადაც თეთრი წყვეტილი ხაზით ნაჩვენებია სახმელეთო სატრანზიტო დერეფანი ნახიჩევანის ავტონომიური რესპუბლიკიდან (სომხეთის მოსაზღვრე) აზერბაიჯანისკენ. ნაცრისფერით რუკაზე აღნიშნულია ირანის ტერიტორია, რომელთანაც სომხეთს მჭიდრო ეკონომიკური კავშირები აქვს.

• რომელი სახელწოდებები და ვისი სახელმწიფო სიმბოლიკა იქნება ყარაბაღში?

• რა ერქმევა ქალაქებს მთიან ყარაბაღში: ხანქენდი თუ სტეპანაკერტი? ხოჯავენდი თუ მარტუნი? და ა.შ. 
• რომელი ქვეყნის დროშები იქნება ყარაბაღში ადმინისტრაციულ შენობებზე? 
• რომელი ვალუტა იქნება იქ მიმოქცევაში? 
• ვინ იქნებიან ქალაქებისა და სოფლების თავები? 
• რომელი ქვეყნის მოქალაქეობა ექნებათ იმ ადამიანებს, ვინც იქ იცხოვრებს? 

ეს არის კითხვები, რომლებსაც უახლოეს მომავალში, ნაკლებად სავარაუდოა, პასუხი გაეცეს. 

• „ყარაბაღის მეორე ომი“ – 2020 წლის 27 სექტემბრიდან 10 ნოემბრამდე, აზერბაიჯანისა და სომხეთის არმიები ყარაბაღის კონფლიქტის ზონაში სასტიკ ბრძოლას აწარმოებდნენ ჯავშანტექნიკის, არტილერიისა და უპილოტო საფრენი აპარატების გამოყენებით. ორივე მხრიდან, რამდენიმე ათასი სამხედრო მოსამსახურე და მშვიდობიანი მოსახლე დაიღუპა. ამ დროის განმავლობაში, სამჯერ გამოცხადდა ზავი – 10, 18 და 26 ოქტომბერს, მაგრამ ის მაშინვე ირღვეოდა. ომი შეჩერდა სამშვიდობო შეთანხმებით, რომელსაც 10 ნოემბერს ხელი აზერბაიჯანმა, სომხეთმა და რუსეთმა მოაწერეს.   

• 1991-1994 წლების ყარაბაღის ომი –  შეიარაღებული კონფლიქტი აზერბაიჯანსა და სომხეთს შორის, რომელიც 1991-1994 წლებში მთიანი ყარაბაღის ავტონომიური ოლქისა და მიმდებარე აზერბაიჯანული რაიონების ტერიტორიაზე მიმდინარეობდა.

1994 წელს ხელმოწერილი ზავიდან 2020 წლის ნოემბრამდე, მთიანი ყარაბაღის რესპუბლიკა არსებობდა, როგორც დე ფაქტო დამოუკიდებელი სახელმწიფო, რომელსაც არ აღიარებდა მსოფლიოს არც ერთი ქვეყანა, სომხეთის ჩათვლით. აზერბაიჯანელმა მოსახლეობამ ეს ტერიტორია დატოვა და იქ მხოლოდ ეთნიკური სომხები ცხოვრობდნენ. აზერბაიჯანს ყარაბაღი და მისი მიმდებარე ტერიტორიები, რომლებიც სომხეთმა ომის დროს დაიკავა, ყოველთვის ოკუპირებულად მიაჩნდა და მათ დაბრუნებას მოითხოვდა.

ამ წლების განმავლობაში, კონფლიქტის დარეგულირებისთვის მიმდინარე მოლაპარაკებებმა შედეგი არ გამოიღო.

წინა სრულმასშტაბიანი საბრძოლო მოქმედებები, ე.წ. აპრილის ომი ან როგორც მოიხსენიებენ ოთხდღიანი ომი – 2016 წლის აპრილში მოხდა. იმ დაპირისპირების შედეგად, ორივე მხრიდან ათობით ადამიანი დაიღუპა.