ვაშინგტონში დაგეგმილი ალიევისა და ფაშინიანის შეხვედრის მოლოდინი — ხედვა ბაქოდან
ვაშინგტონში შეხვედრა ალიევ ფაშინიანი
საერთაშორისო მედიაში გავრცელებული ცნობებით, 8 აგვისტოს ვაშინგტონში გაიმართება აზერბაიჯანის პრეზიდენტის, ილჰამ ალიევის და სომხეთის პრემიერ-მინისტრის, ნიკოლ ფაშინიანის შეხვედრა — რაც კიდევ ერთი ნაბიჯი იქნება ათწლეულების განმავლობაში მიმდინარე სომხურ-აზერბაიჯანული კონფლიქტის მოგვარების გზაზე.
მიუხედავად იმისა, რომ მხარეები სრულმასშტაბიან სამშვიდობო შეთანხმებას არ ამზადებენ, მოლაპარაკებების ერთ-ერთ მთავარ შედეგად, სავარაუდოდ, განიხილება ე.წ. “განზრახვის წერილის” ხელმოწერა — დოკუმენტი, რომელიც მხარეთა მშვიდობიან განწყობას ასახავს.
გავრცელებული ინფორმაციით, მაღალი დონის შეხვედრა აშშ-ის დედაქალაქში დონალდ ტრამპის შუამავლობით გაიმართება. რამდენიმე წყარო ამტკიცებს, რომ ტრამპი აპირებს ალიევისა და ფაშინიანის მიღებას თეთრ სახლში.
აზერბაიჯანისა და სომხეთის ლიდერების ვაშინგტონური შეხვედრის იდეა სამხრეთ კავკასიაში დიპლომატიური პროცესების ახალ ეტაპზე გადასვლას ნიშნავს. 2020 წლის ომის შემდეგ სამშვიდობო მოლაპარაკებები რამდენიმე პარალელურ ფორმატში წარიმართა: ერთის მხრივ, რუსეთის შუამავლობით იმართებოდა სამმხრივი შეხვედრები, ხოლო მეორეს მხრივ — ევროკავშირის, განსაკუთრებით კი ევროპული საბჭოს პრეზიდენტი შარლ მიშელი ორგანიზებას უწევდა ბრიუსელის სამიტებს.
ამ პროცესში აქტიური ჩართულობა გამოავლინა შეერთებულმა შტატებმაც. მაგალითად, 2023 წლის მაისში აშშ-ის სახელმწიფო მდივანმა, ენტონი ბლინკენმა, ვაშინგტონში აზერბაიჯანისა და სომხეთის საგარეო საქმეთა მინისტრები რამდენიმე დღიან ინტენსიურ მოლაპარაკებებზე მიიწვია.
მიუხედავად ამისა, მოსკოვმა ღიად გამოხატა უკმაყოფილება. კრემლი აცხადებდა, რომ “ნეგატიურად აფასებს” ვაშინგტონში მიმდინარე მოლაპარაკებებს. ეს კონკურენცია, რეგიონში შუამავლობის საკითხზე გავლენისთვის, კიდევ უფრო გამწვავდა. თუმცა ბოლო წლებში რუსეთის გავლენა სამხრეთ კავკასიაში შესამჩნევად შესუსტდა. უკრაინის ომმა და როგორც ერევანთან, ისე ბაქოსთან ურთიერთობის გაუარესებამ შეასუსტა ნდობა რუსეთის, როგორც სამშვიდობო, ასევე დიპლომატიური როლისადმი.
განსაკუთრებით 2022 წლის ბოლოს შემდეგ, როდესაც რუსმა სამშვიდობოებმა ვერ უზრუნველყვეს ლაჩინის დერეფნის გახსნა ყარაბაღში. შედეგად, რეგიონის სომეხი მოსახლეობა თვეების განმავლობაში მოკლებული საკვებსა და მედიკამენტებს — ეს კი მძიმე დარტყმა აღმოჩნდა მოსკოვის, როგორც უსაფრთხოების გარანტის, რეპუტაციისთვის.
ასეთ გეოპოლიტიკურ ვითარებაში, ტრამპის ადმინისტრაციამ სამშვიდობო პროცესში აქტიური როლის შესრულება დაიწყო. 2025 წლის ივლისში, არაბთა გაერთიანებულ საემიროებში, ალიევსა და ფაშინიანს შორის გამართული შეხვედრა მოულოდნელად შედგა და რამდენიმე თვის დიპლომატიური პასიურობა დაასრულა. შეხვედრის შემდეგ, ლიდერებმა კიდევ ერთხელ დაადასტურეს მზადყოფნა სრულმასშტაბიანი სამშვიდობო შეთანხმების მიღწევის მიმართ.
მოსალოდნელია, რომ ვაშინგტონში დაგეგმილი შეხვედრა სწორედ ამ მდგრადი დიალოგის გაგრძელება იქნება და მისი ჩატარება აღქმული იქნება, როგორც სერიოზული დარტყმა რუსეთის ტრადიციული გავლენისთვის სამხრეთ კავკასიაში. სხვა სიტყვებით, დასავლეთის შუამავლობით მიღწეული სამშვიდობო შეთანხმება შეიძლება იქცეს იმ ნიშნულად, რომელიც დაადასტურებს, რომ რეგიონში დიპლომატიური ინიციატივა საბოლოოდ გადადის მოსკოვიდან დასავლეთის ხელში.
შეხვედრის დღის წესრიგი: „განზრახვის წერილი“ და მოსალოდნელი შედეგები
ვაშინგტონში დაგეგმილი შეხვედრის დღის წესრიგის ცენტრში აზერბაიჯანსა და სომხეთს შორის ყოვლისმომცველი სამშვიდობო შეთანხმების ძირითადი ელემენტები უნდა მოექცეს. არსებული ინფორმაციით, მიუხედავად იმისა, რომ მხარეებს ჯერ არ მიუღწევიათ შეთანხმებისთვის შეთანხმების სრულ ტექსტზე, ისინი მზად არიან ხელი მოაწერონ მემორანდუმს, რომელიც ე.წ. “მშვიდობიანი განზრახვის წერილის” ფორმატით გაფორმდება.
ეს იქნება დოკუმენტი, რომელიც ოფიციალურად დაადასტურებს მხარეთა ერთგულებას მშვიდობის პროცესის მიმართ. საერთაშორისო ანალიტიკოსების შეფასებით, ეს ნაბიჯი განიხილება როგორც სიმბოლურად მნიშვნელოვანი ეტაპი სრული სამშვიდობო შეთანხმებისკენ მიმავალ გზაზე. იმავდროულად, დოკუმენტის ხელმოწერა ითვლება აშშ-ის დიპლომატიის წარმატებად. დაკვირვებლებმა აღნიშნეს, რომ ტრამპის ადმინისტრაცია სამხრეთ კავკასიაში იმგვარი დიპლომატიური გარღვევის მიღწევას ცდილობს — როგორც გეოპოლიტიკური გავლენის განმტკიცების ერთ-ერთ საშუალებას.
რაც შეეხება შეხვედრის შესაძლო თემატიკას, უკვე ცნობილია რამდენიმე საკვანძო საკითხი. უპირველეს ყოვლისა, მოლოდინია, რომ მხარეები ურთიერთდაეთანხმებიან ტერიტორიული მთლიანობის აღიარების პრინციპს. ჯერ კიდევ 2025 წლის მარტში, ორივე ქვეყნის წარმომადგენლები აცხადებდნენ, რომ შეთანხმებულნი იყვნენ სამშვიდობო შეთანხმების დიდი ნაწილის ტექსტზე, მათ შორის — ტერიტორიული მთლიანობის ურთიერთაღიარების ნაწილში. თუმცა შემდგომ ეტაპზე მოლაპარაკებები გართულდა და დოკუმენტის ხელმოწერის პროცესი შეფერხდა.
ამ ბარიერებს შორის ერთ-ერთი ძირითადი საკითხია სომხეთის კონსტიტუციაში შესატანი ცვლილებები. ბაქო მოითხოვს, რომ კონსტიტუციიდან ამოღებულ იქნას ნებისმიერი მითითება ყარაბაღზე, მათ შორის — ყოფილი “მთიანი ყარაბაღის” ხსენება პრეამბულაში. ასევე, კვლავ არსებობს უთანხმოებები ე.წ. „ზანგეზურის დერეფნის“ გარშემო — სატრანსპორტო მარშრუტი, რომელიც ნახიჭევანს აზერბაიჯანის დანარჩენ ტერიტორიასთან აკავშირებს.
ფაშინიანის მთავრობამ უკვე გამოთქვა ცვლილებების განხორციელების განზრახვა. პრემიერ-მინისტრმა განაცხადა, რომ 2027 წელს რეფერენდუმის ჩატარებას, კონსტიტუციაში ცვლილებების შეტანას და ყარაბაღის შესახებ პუნქტის ამოღებას გეგმავს; საზოგადოების უკმაყოფილების მიუხედავად, მან ხაზი გაუსვა თავის ვალდებულებას, 2026 წლის საპარლამენტო არჩევნებამდე ახალი კონსტიტუციის შემუშავების შესახებ.
ზანგეზურის დერეფნის სტატუსი — აზრთა სხვადასხვაობა და მოსალოდნელი კომპრომისები
შეხვედრის ერთ-ერთ მნიშვნელოვან საკითხად რჩება სატრანსპორტო მარშრუტის — ე.წ. ზანგეზურის დერეფნის — სტატუსი, რომელმაც აზერბაიჯანი ნახჭივანთან უნდა დააკავშიროს. ბაქო წლების განმავლობაში მოითხოვს სამხრეთ სომხეთის გავლით პირდაპირი სახმელეთო გზის გახსნას ნახჭივნისკენ, ირანის საზღვართან მდებარე ტერიტორიაზე. აზერბაიჯანის მხარე აღნიშნულ გზას “ზანგეზურის დერეფანს” უწოდებს და მისი შეუფერხებელი ფუნქციონირების უზრუნველყოფას ითხოვს — რაც ფაქტობრივად გულისხმობს ბაქოს მიერ მარშრუტის სუვერენულ კონტროლს.
სომხეთი კატეგორიულად უარყოფს ტერმინს “დერეფანი” და მას ქვეყნის სუვერენიტეტზე შესაძლო საფრთხედ აღიქვამს. ოფიციალური ერევანი აცხადებს, რომ გახსნისთვის მზად არის რეგიონული სატრანზიტო კომუნიკაციები, თუმცა გამორიცხავს, რომ რომელიმე მარშრუტს მიენიჭოს განსაკუთრებული სტატუსი.
ეს შეუთანხმებლობა ვაშინგტონში დაგეგმილი შეხვედრის ერთ-ერთ მთავარ საკითხად განიხილება. მხარეებს შორის კომპრომისის მოსაძებნად არაერთი წინადადება განიხილებოდა. კერძოდ, ცნობილია, რომ აშშ–ის შუამავლობით გაჩნდა წინადადება — მარშრუტი 99 წლით გადაცემულიყო საერთაშორისო კომპანიაზე არენდით, რაც ნეიტრალურ მმართველობას და ნდობის გაზრდას უზრუნველყოფდა. თუმცა ერევანმა ეს წინადადება უარყო, ხაზგასმით აღნიშნა, რომ არ აპირებს ტერიტორიის გადაცემას არანაირ უცხოურ სტრუქტურაზე.
მოლაპარაკებების ფარგლებში ასევე განიხილება სხვა ალტერნატიული მოდელებიც. ერთ-ერთ ვარიანტად განიხილება მარშრუტის მართვა საერთაშორისო კონსორციუმის მიერ, რომელიც ორივე მხარის თანხმობით შეიქმნება. კომპრომისის მიღწევის შემთხვევაში, შეიძლება გადაიდოს ისეთი პოლიტიკურად სენსიტიური საკითხების განხილვა, როგორიცაა სომხეთის კონსტიტუციაში ცვლილებების შეტანა.
ვაშინგტონში გამართული მოლაპარაკებების შემდეგ სამშვიდობო შეთანხმების ხელმოწერა მოსალოდნელი არ არის, თუმცა დიპლომატიური წყაროების შეფასებით, საკმაოდ მაღალია იმის ალბათობა, რომ მხარეები შეთანხმდებიან ძირითად პრინციპებზე და ამას ოფიციალურად დააფიქსირებენ.
აბუ დაბის შეხვედრის შემდეგ, აზერბაიჯანის პრეზიდენტმა ილჰამ ალიევმა აღნიშნა, რომ უახლოესი რამდენიმე თვის განმავლობაში შესაძლებელია სამშვიდობო შეთანხმების ტექსტის შეთანხმება და პარაფირება, ან მინიმუმ — მისი ძირითადი პრინციპების დადგენა.
„შეთანხმება პრინციპებზე და მათი პარაფირება, რასაც მოჰყვება მუშაობა სრულ ტექსტზე — შესაძლოა, ერთ-ერთ რეალისტურ გზად ჩაითვალოს“, — განაცხადა ალიევმა. ვარაუდობენ, რომ ვაშინგტონში ხელმოსაწერი ე.წ. „განზრახვის წერილი“ სწორედ პარაფირებული ჩარჩო-შეთანხმების ფორმატით იქნება წარმოდგენილი.
მოსალოდნელი შეთანხმება და ისტორიული კონტექსტი
დიდი ალბათობით, ვაშინგტონში ხელმოსაწერი დოკუმენტი დაიმკვიდრებს მხარეთა უარს ტერიტორიულ პრეტენზიებზე, დააფიქსირებს საზღვრების ურთიერთაღიარების ვალდებულებას და სატრანსპორტო კომუნიკაციების გახსნის შესახებ შეთანხმებას. ასევე მოსალოდნელია, რომ მოლაპარაკებების შედეგად მოხდეს შეთანხმება კონკრეტულ ვადებსა და შემდგომ ნაბიჯებზე, რაც სრულმასშტაბიანი სამშვიდობო შეთანხმების ტექსტის შემუშავებასა და მისი ხელმოწერის პროცესს დაასრულებს.
ამრიგად, თუ შეხვედრა ვაშინგტონში შედგება, მისი მთავარი შედეგი შესაძლოა იყოს პოლიტიკური დეკლარაცია, რომელიც დაადასტურებს, რომ სამშვიდობო პროცესი გადადის პრაქტიკულად შეუქცევად ფაზაში.
მოკლე ისტორიული კონტექსტი: ყარაბაღის კონფლიქტის დასაწყისი
ამჟამინდელი სამშვიდობო ინიციატივების მნიშვნელობის აღსაქმელად საჭიროა მოკლედ გადავხედოთ ყარაბაღის კონფლიქტის ფესვებს. კონფლიქტი, თავისი ბუნებით, ეთნიკური და ტერიტორიული ხასიათის დავას წარმოადგენს და ის საბჭოთა კავშირის დაშლის წინა წლებში გააქტიურდა.
1923 წელს საბჭოთა ხელისუფლებამ აზერბაიჯანის შემადგენლობაში შექმნა მთიანი ყარაბაღის ავტონომიური ოლქი, რომლის მოსახლეობის დაახლოებით 95% ეთნიკური სომხები იყვნენ. ავტონომიის შექმნამ დროებით შეაჩერა ეთნიკური უკმაყოფილება რეგიონის სტატუსთან დაკავშირებით, თუმცა 1980-იანი წლების ბოლოს, საბჭოთა კავშირის დასუსტების ფონზე, დაძაბულობა ხელახლა გამწვავდა.
1988 წლის თებერვალში მთიანი ყარაბაღის ავტონომიურმა ოლქმა გამოაცხადა სურვილი, გასულიყო საბჭოთა აზერბაიჯანის შემადგენლობიდან და სომხეთის საბჭოთა რესპუბლიკას შეერთებოდა. ეს ინიციატივა არ მიიღეს არც ბაქოში, არც მოსკოვში, რასაც შედეგად მოჰყვა პირველი ეთნიკური შეტაკებები.
საბჭოთა კავშირის დაშლის პროცესში, 1991 წელს, როცა აზერბაიჯანმა და სომხეთმა დამოუკიდებლობა მოიპოვეს, მთიანი ყარაბაღის სეპარატისტულმა სომხურმა ხელმძღვანელობამ რეგიონის დამოუკიდებლობა გამოაცხადა. შედეგად, 1991-1994 წლებში დაიწყო პირველი ყარაბაღის ომი, რომელმაც ათასობით სიცოცხლე შეიწირა და რეგიონის გეოპოლიტიკური ლანდშაფტი შეცვალა.
1988 წლიდან 1994 წლამდე გაგრძელებულმა პირველი ყარაბაღის ომმა კატასტროფული შედეგები მოიტანა ორივე მხარისთვის. შეიარაღებულ დაპირისპირებებს დაახლოებით 30 ათასი ადამიანის სიცოცხლე შეეწირა, ასეულ ათასობით ადამიანი იძულებული გახდა დაეტოვებინა საცხოვრებელი და დევნილად ან იძულებით გადაადგილებულ პირთა რიგებში აღმოჩნდა.
მიუხედავად იმისა, რომ ომის საწყის ეტაპზე უპირატესობა აზერბაიჯანს ჰქონდა, 1993 წლისთვის ვითარება შეიცვალა. სომხურმა ძალებმა კონტროლი მოიპოვეს არამხოლოდ ყოფილი მთიანი ყარაბაღის ავტონომიური ოლქის ტერიტორიაზე, არამედ მის მეზობელ შვიდ აზერბაიჯანულ რაიონზეც — მთლიანობაში, სომხეთის შეიარაღებულმა ნაწილებმა აზერბაიჯანის საერთაშორისო დონეზე აღიარებული ტერიტორიის დაახლოებით 20% დაიკავეს. შედეგად, ასობით ათასი აზერბაიჯანელი იქცა იძულებით გადაადგილებულად.
1994 წლის მაისში, რუსეთის შუამავლობით, ბიშკეკში მხარეებმა ცეცხლის შეწყვეტის შესახებ შეთანხმებას მოაწერეს ხელი, რის შემდეგაც კონფლიქტი გაყინული სახით გაგრძელდა. ამ დროიდან მოყოლებული, მთიანი ყარაბაღი დარჩა სომხური მხარის ფაქტობრივ კონტროლქვეშ, როგორც დე ფაქტო დამოუკიდებელი ერთეული. ქალაქ სტეპანაკერტში (აზერბაიჯანული სახელით — ხანქენდი) მოქმედმა არაღიარებულმა „მთიანი ყარაბაღის რესპუბლიკამ“ არსებობა სომხეთის პოლიტიკური, ეკონომიკური და სამხედრო მხარდაჭერით განაგრძო.
ამ ფონზე დაუკონკრეტებული რჩებოდა აზერბაიჯანის ტერიტორიული მთლიანობის დარღვევის საკითხი და იძულებით გადაადგილებულ პირთა ბედი. შესაბამისად, 1994-დან 2020 წლამდე პერიოდი ხასიათდებოდა შედარებითი სიმშვიდით, თუმცა კონფლიქტის ძირეული მიზეზები მოუგვარებელი დარჩა.
მთავარი მოვლენები ბოლო წლებში
2020 წელი: მეორე ყარაბაღის ომი და მისი შედეგები
მრავალი წლის დიპლომატიური მცდელობის მიუხედავად, კონფლიქტის მშვიდობიანი გზით მოგვარება 2010-იან წლებში ვერ მოხერხდა. 2020 წლის შემოდგომაზე სიტუაცია კვლავ ომში გადაიზარდა. 44-დღიანი მეორე ყარაბაღის ომი 27 სექტემბერს დაიწყო და 10 ნოემბერს დასრულდა.
აზერბაიჯანულმა არმიამ სამხედრო წარმატებები მოიპოვა და 1990-იანი წლების დასაწყისში დაკარგული ტერიტორიების დიდი ნაწილი დაიბრუნა. საომარი მოქმედებები მიმდინარეობდა ინტენსიური საარტილერიო დაბომბვებისა და თანამედროვე სამხედრო ტექნოლოგიების — მათ შორის, დრონებისა და ახალი ტაქტიკების — გამოყენებით. ექვსი კვირის განმავლობაში დაიღუპა რამდენიმე ათასი სამხედრო და მშვიდობიანი მოქალაქე. საერთო ჯამში, ორივე მხარეს ერთად 7 ათასზე მეტი ადამიანი დაიღუპა.
მიუხედავად საერთაშორისო აქტიურობისა — მათ შორის რუსეთის, აშშ-ისა და საფრანგეთის მხრიდან — კონფლიქტის საწყის ეტაპზე არც ბაქო და არც ერევანი არ თანხმდებოდნენ საომარი მოქმედებების შეწყვეტაზე.
საბოლოოდ, 2020 წლის 9 ნოემბერს რუსეთის პრეზიდენტის, ვლადიმირ პუტინის შუამავლობით, ხელი მოეწერა სამმხრივ განცხადებას ცეცხლის შეწყვეტის შესახებ. შეთანხმების ფარგლებში, სომხეთმა აზერბაიჯანს დაუბრუნა აგდამის, ქელბაჯარისა და ლაჩინის რეგიონები. ამავდროულად, მთიან ყარაბაღში, სადაც კვლავ რჩებოდნენ სომხური ძალები, განთავსდა რუსული სამშვიდობო კონტინგენტი.
აზერბაიჯანმა კვლავ მოიპოვა კონტროლი იმ ტერიტორიების დიდ ნაწილზე, რომელიც პირველ ომში ჰქონდა დაკარგული, მაშინ როცა სომხეთმა შეინარჩუნა მხოლოდ ყოფილი ავტონომიური ოლქის ნაწილი, მათ შორის — ხანქენდი (სტეპანაკერტი) და რამდენიმე მიმდებარე ტერიტორია. შეთანხმების ერთ-ერთი ძირითადი კომპონენტი იყო ლაჩინის დერეფნის გახსნა — გზა, რომელიც სომხეთს ყარაბაღის სომხურ მოსახლეობასთან აკავშირებდა და რომლის უსაფრთხოების უზრუნველყოფაც რუს სამშვიდობოებს დაევალათ.
გარდა ამისა, შეთანხმებაში შეტანილი იყო მუხლი, რომელიც ითვალისწინებდა სატრანსპორტო კომუნიკაციების გახსნას აზერბაიჯანის დასავლეთ რეგიონებსა და ნახჭივანს შორის — სწორედ ამ მუხლმა განაპირობა მოგვიანებით ე.წ. „ზანგეზურის დერეფნის“ თემის დღის წესრიგში წამოწევა.
ომის შემდეგ შექმნილი ახალი რეალობა აზერბაიჯანში აღქმული იყო როგორც გამარჯვება, ხოლო სომხეთში — როგორც მტკივნეული მარცხი. ამან კიდევ უფრო გაამძაფრა აუცილებლობა, რომ მხარეები გადასულიყვნენ კონფლიქტის დასრულების შემდეგ ეტაპზე — საბოლოო სამშვიდობო შეთანხმების ხელმოწერაზე.
2023 წლის შემოდგომა: ბოლო სამხედრო ოპერაცია ყარაბაღში და მასობრივი იძულებით გადაადგილებულები
ლაჩინის კრიზისი, მეორე შეტაკება და მასობრივი მიგრაცია — 2023 წლის ქრონიკა
2020 წლის ომის შემდეგ, ყარაბაღში სამი წლის განმავლობაში შედარებითი სიმშვიდე შენარჩუნდა, თუმცა დაძაბულობის კერები კვლავ არსებობდა. განსაკუთრებულად მწვავე გახდა ვითარება ლაჩინის დერეფნის გარშემო 2022 წლის ბოლოსა და 2023 წლის დასაწყისში.
2022 წლის დეკემბერში, ადამიანთა ჯგუფმა, რომლებიც თავს აზერბაიჯანელ ეკოაქტივისტებად წარმოაჩენდნენ, ლაჩინის გზაზე საპროტესტო აქცია გამართა და გზა გადაკეტა. ოფიციალური ბაქოს განცხადებით, ისინი აპროტესტებდნენ ყარაბაღში საბადოების „უკანონო ექსპლუატაციას“. შედეგად, ლაჩინის დერეფნის მოძრაობა ფაქტობრივად სრულად დაიბლოკა.
2023 წლის პირველ თვეებში ყარაბაღში უკვე ვეღარ ხერხდებოდა საკვების, საწვავისა და სხვა აუცილებელი რესურსების შეტანა — მხოლოდ შეზღუდული რაოდენობის ჰუმანიტარული ტვირთი გადაეცემოდა წითელი ჯვრის საერთაშორისო კომიტეტისა და რუსი სამშვიდობოების მეშვეობით.
ამ პერიოდში ყარაბაღის სომხურმა მოსახლეობამ მძიმე ჰუმანიტარულ კრიზისს გაუძლო: შეიქმნა საკვების მწვავე დეფიციტი, დაფიქსირდა ელექტრომომარაგების შეწყვეტა და გაუარესდა მედიკამენტებზე წვდომა. 2023 წლის აპრილში აზერბაიჯანმა ლაჩინის დერეფნის დასაწყისში საკუთარი სასაზღვრო პოსტის გახსნა გამოაცხადა, რაც ნიშნავს, რომ ბაქომ ფაქტობრივად კონტროლი დაამყარა ერევანსა და ხანქენდის (სტეპანაკერტის) შორის გადაადგილებაზე.
ერევანმა ბაქო დაადანაშაულა „საშინელი ბლოკადის“ განხორციელებაში ყარაბაღელი სომხების წინააღმდეგ და საერთაშორისო ჩარევა მოითხოვა. პარალელურად, რუსეთის სამშვიდობოები პრაქტიკულად არ ჩარეულან პროცესებში, რამაც სომხეთში მასობრივი პროტესტები გამოიწვია.
2023 წლის სექტემბერი: ბლიც-ოპერაცია და დე ფაქტო კაპიტულაცია
დაძაბულობის სამხედრო ფაზამ 2023 წლის 19 სექტემბერს მიაღწია. აზერბაიჯანის არმიამ ყარაბაღში დაიწყო სწრაფი შეტევა, რომელსაც ოფიციალურად „ანტიტერორისტული ღონისძიება“ ეწოდა. ოპერაციამ 24 საათზე ნაკლები გასტანა. ბაქოს განცხადებით, მან სრული კონტროლი დაამყარა რეგიონზე. მოკლე სამხედრო მოქმედებებისას, ცნობების მიხედვით, დაიღუპა სულ მცირე 200 ადამიანი.
მეორე დღესვე ყარაბაღის სომხურმა სეპარატისტულმა ხელმძღვანელობა ცეცხლის შეწყვეტასა და სრულ განიარაღებას დათანხმდა. ფაქტობრივად, ამ ნაბიჯმა დაასრულა ე.წ. „არცახის რესპუბლიკის“ 30-წლიანი არსებობა. ოფიციალურად გამოცხადდა, რომ 2024 წლის 1 იანვრიდან „მთიანი ყარაბაღის რესპუბლიკა“ არსებობას წყვეტს. ამგვარად, აზერბაიჯანმა რეგიონში საკუთარი კონსტიტუციური წყობის აღდგენა გამოაცხადა.
საბოლოო შედეგი: უპრეცედენტო მასობრივი მიგრაცია
ამ მოვლენათა ყველაზე დრამატული შედეგი გახდა ყარაბაღელი სომხების მასობრივი იძულებითი გამოსახლება. საბრძოლო მოქმედებების დასრულებისთანავე, სომხურ საზოგადოებაში პანიკა დაიწყო — ათასობით ადამიანი, შიშით, რომ აზერბაიჯანის კონტროლქვეშ დარჩებოდა, რეგიონიდან მასობრივად წავიდა.
მხოლოდ ერთ კვირაში ყარაბაღი 100,000-ზე მეტმა ეთნიკურმა სომეხმა დატოვა და თავი სომხეთს შეაფარა. ეს მოვლენები იქცა ყველაზე მასშტაბურ იძულებით გადაადგილებად სამხრეთ კავკასიაში მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ.
გადასახლებულთა კოლონები კილომეტრიან რიგებად ფორმირდებოდა გზებზე. სომხეთის მთავრობამ ათასობით დევნილი გადაუდებლად უზრუნველყო თავშესაფრით, საკვებითა და სამედიცინო დახმარებით. პრემიერ-მინისტრმა ნიკოლ ფაშინიანმა მომხდარს „ეთნიკური წმენდა“ უწოდა და გაეროს საერთაშორისო სასამართლოს მიმართა, რათა აზერბაიჯანის წინააღმდეგ სამართლებრივი პასუხისმგებლობა დაედგინათ.
ბაქომ ეს ბრალდებები უარყო და განაცხადა, რომ ყარაბაღის სომხების მიერ ტერიტორიის დატოვება მათი პირადი არჩევანი იყო. აზერბაიჯანული მხარის თქმით, ყველა ის ადამიანი, ვინც მზად არის ინტეგრირდეს ქვეყნის სოციალურ და სამართლებრივ სივრცეში, თავისუფალია დარჩეს საკუთარ მიწაზე.
რეალურად, ყარაბაღში არსებულმა სომეხმა საზოგადოებამ ფაქტობრივად შეწყვიტა არსებობა, ხოლო რეგიონის დემოგრაფიული სურათი სრულიად შეიცვალა. მალევე, აზერბაიჯანის ხელისუფლებამ გამოაცხადა ყოფილი იძულებით გადაადგილებულების დაბრუნების შესახებ — 1990-იან წლებში ყარაბაღიდან დევნილი აზერბაიჯანელების. რეგიონის აღდგენაზე 11 მილიარდ დოლარზე მეტი იქნა გამოყოფილი, ხოლო ათასობით აზერბაიჯანული ოჯახი ყარაბაღში დაბრუნებას უკვე იწყებს.
2023 წლის შემოდგომის მოვლენებმა სერიოზული პოლიტიკური დარტყმა მიაყენა სომხეთის შიდა მდგომარეობასაც. 19-20 სექტემბრისთვის ყარაბაღიდან გაჟღერებულმა ცნობებმა ათასობით ადამიანი ქუჩებში გამოიყვანა, სადაც პროტესტები მთავრობის წინააღმდეგ მარშებით გაგრძელდა.
პროტესტანტები პრემიერ-მინისტრ ფაშინიანს აკრიტიკებდნენ ყარაბაღელი სომეხების დაუცველობის გამო და მისი გადადგომა მოითხოვეს. თუმცა ფაშინიანი უკან არ დაიხია და საჯაროდ განაცხადა, რომ სომხეთი აღარ იბრძოლებს ყარაბაღისთვის სამხედრო გზით, მისი პრიორიტეტი კი სომხეთის რესპუბლიკის სუვერენული ტერიტორიების დაცვაა.
ეს პოზიცია ბევრისთვის მწარე აღმოჩნდა, თუმცა აღიქმებოდა როგორც რეალობის აღიარება. შედეგად, 2023 წლის შემოდგომიდან რეგიონში ახალი რეალობა შეიქმნა: ყარაბაღის კონფლიქტის „ტერიტორიული კომპონენტი“ ფაქტობრივად აზერბაიჯანის სასარგებლოდ გადაწყდა. თუმცა, ორ სახელმწიფოს შორის მშვიდობის ხელშეკრულების პოლიტიკური და სამართლებრივი ფორმულირება კვლავ გაურკვეველი დარჩა.
საზღვრის საკითხები და სხვა დაძაბულობის ფოკუსები
ყარაბაღის კონფლიქტის აქტიური ფაზა დასრულდა, მაგრამ სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის სახელმწიფო საზღვრის დემარკაცია და სხვა რეგიონული პრობლემები კვლავ ღია რჩება. საბჭოთა კავშირისგან მემკვიდრეობით მიღებული არასწორად განსაზღვრული ადმინისტრაციული საზღვრების გამო, 2020 წლის ომის შემდეგ საზღვრისპირა ზონებში პერიოდულად შეიარაღებული შეტაკებები ხდება.
განსაკუთრებით სერიოზული იყო 2022 წლის სექტემბრის საზღვარზე მომხდარი შეტაკებები, რომლებიც 2020 წლის ცეცხლის შეწყვეტის შემდეგ ყველაზე მასშტაბურ კონფლიქტად მიიჩნევა. შეტაკებებში ორივე მხარეს დაახლოებით 300 სამხედრო დაიღუპა.
ამ დროს აზერბაიჯანულმა არმიამ დაიკავა სომხეთის სუვერენული ტერიტორიების გარკვეული მონაკვეთები, მათ შორის სტრატეგიული სიმაღლეები სიუნიკისა და გაღარკუნიკის რეგიონებში და სამხედრო ტაქტიკური უპირატესობა მოიპოვა. მხარეები ერთმანეთს ბრალს სდებდნენ კონფლიქტის წამოწყებაში, საერთაშორისო საზოგადოება კი დაუყოვნებლივ ცეცხლის შეწყვეტას მოითხოვდა. რუსეთმა ამ ვითარებით ისარგებლა და დროებითი ცეცხლის შეწყვეტის მედიატორი გახდა. თუმცა, საზღვრის დემარკაციის საკითხი დღემდე გაურკვეველია.
ალიბეი–ფაშინიანის შეხვედრის შეწყვეტა და მშვიდობის პროცესის შეფერხება
2023 წლის ოქტომბერში დაგეგმილი იყო აზერბაიჯანის პრეზიდენტის და სომხეთის პრემიერ-მინისტრის შეხვედრა ესპანეთის გრანადაში, ევროკავშირის მედიაციით. თუმცა, ბოლო მომენტში ალიევმა უარი განაცხადა შეხვედრაზე, პროტესტის ნიშნად საფრანგეთის პრეზიდენტის მონაწილეობის გამო. ამ გარემოებამ კიდევ უფრო შეაფერხა მშვიდობის პროცესი და საზღვრის საკითხების მოგვარება.
მაღალი დონის პროგრესი და პრობლემები
თუმცა, გარკვეული პროგრესი მაინც დაფიქსირდა. 2024 წლის აპრილში სომხეთის მთავრობამ განაცხადა, რომ აზერბაიჯანს გადასცემდა რამდენიმე ანკლავს — მცირე სოფლებს, რომლებიც საბჭოთა რუკებით აზერბაიჯანულ ტერიტორიად ითვლებოდა, თუმცა 1990-იანი წლებიდან სომხეთის კონტროლის ქვეშ იყო. ეს ნაბიჯი აღიქმებოდა როგორც მნიშვნელოვანი ჟესტი ურთიერთნდობის განმტკიცებისკენ. თუმცა მთლიანობაში საზღვრის დელიმიტაცია და დემარკაცია ჯერ კიდევ დასრულებული არ არის და სწრაფ შეთანხმებას საჭიროებს.
საზღვრის ოფიციალურად განსაზღვრული ხაზის არარსებობა პერიოდულად იწვევს ლოკალურ ინციდენტებს და ორივე მხარისთვის საფრთხის შემცველია.
კონფლიქტის მოგვარების ძირითადი გადაუჭრელი საკითხებია:
საზღვრების დადგენა: მიუხედავად იმისა, რომ სომხეთი და აზერბაიჯანი დე იურე აღიარებენ ერთმანეთის საერთაშორისოდ აღიარებულ საზღვრებს (ორივე მხარემ ოფიციალურად დაადასტურა ტერიტორიული მთლიანობის პატივისცემა), პრაქტიკაში საზღვრები არ არის დემარკირებული. ცხადია, საერთო სახელმწიფო საზღვრის რუკების შედგენა მნიშვნელოვან ამოცანად რჩება. განსაკუთრებით აუცილებელია საბჭოთა ეპოქიდან შემორჩენილი სადავო რუკების, ასევე ანკლავების საკითხების მოგვარება. ეს მნიშვნელოვანია მომავალში ტერიტორიული პრეტენზიების თავიდან ასაცილებლად.
ნახჭევანთან დაკავშირება (კომუნიკაციების გახსნა): აზერბაიჯანი დაჟინებით მოითხოვს სატრანსპორტო დერეფნის შეუფერხებელ უზრუნველყოფას, რომელსაც ის „ზანგეზურს“ უწოდებს. ამ მარშრუტის საკითხი ჯერ კიდევ გადაუჭრელია და სამშვიდობო შეთანხმების ერთ-ერთ ყველაზე რთულ პუნქტად ითვლება. შესაძლო გამოსავლის სახით განიხილება სომხეთის სუვერენიტეტის ხელშეუხებლობის გარანტია იმ ტერიტორიაზე, რომელზეც მარშრუტი გაივლის და ამავდროულად, სპეციალური რეჟიმის შემოღება, რომელიც უზრუნველყოფს საქონლისა და აზერბაიჯანელი მოქალაქეების ნახიჭევანში თავისუფალ გადაადგილებას. ასევე განიხილება საერთაშორისო პარტნიორების (მაგალითად, ევროკავშირის) მონაწილეობა შუამავლების ან გარანტების სახით.
კონსტიტუცია და ყარაბაღის სტატუსი: სომხეთის კონსტიტუციის პრეამბულაში კვლავ არის ყარაბაღის შესახებ მითითება, რამაც ბაქოში პროტესტი გამოიწვია. ფაშინიანის მთავრობამ პოლიტიკური ნება გამოავლინა ამ ფორმულირების ამოსაღებად. ამ ცვლილების ამოქმედების შემდეგ, აზერბაიჯანული მხარე დამატებით გარანტიას მიიღებს, რომ სომხეთმა საბოლოოდ უარი თქვა ყარაბაღთან დაკავშირებულ ნებისმიერ პრეტენზიაზე. მიუხედავად იმისა, რომ ერევანმა ოფიციალურად უკვე აღიარა ყარაბაღი აზერბაიჯანის ნაწილად, ამ დებულების კონსტიტუციაში ჩაწერა ნდობის აღდგენისკენ გადადგმული ნაბიჯი იქნება.
ჰუმანიტარული და სამართლებრივი საკითხები: ეს მოიცავს მოსახლეობის უფლებებს, კულტურული მემკვიდრეობის დაცვას და სამართლიანობის აღდგენას. მიუხედავად იმისა, რომ ყარაბაღიდან წასული სომხების დაბრუნების პერსპექტივა ნაკლებად სავარაუდოა, დღის წესრიგში რჩება ისეთი საკითხები, როგორიცაა მათი საკუთრების უფლებების დაცვა და კულტურული და რელიგიური ძეგლების შენარჩუნება. მდგრადი მშვიდობისთვის ასევე აუცილებელია ძალისხმევა დაკარგული პირების ბედის დასადგენად, ომის დანაშაულების გამოსაძიებლად და ორივე მხრიდან სიძულვილის ენის აღმოსაფხვრელად.
ყველა ამ საკითხის გადასაჭრელად სხვადასხვა ვარიანტი განიხილება. ექსპერტები აღნიშნავენ, რომ თუ მხარეები სატრანსპორტო დერეფნის რთულ საკითხზე შეთანხმდებიან და ეკონომიკურ სარგებელს სამართლიანად გადაანაწილებენ, მაშინ პოლიტიკურად მგრძნობიარე საკითხების, მაგალითად, კონსტიტუციის შესწორების, გადაწყვეტა შეიძლება დროებით გადაიდოს.
საზღვრის დელიმიტაციის საუკეთესო ვარიანტია საერთაშორისო სამართლებრივ მექანიზმებზე (მაგალითად, მესამე მხარის შუამავლობა ან ერთობლივი კომისიის ფორმატში მუშაობა) მიმართვა და ასეთი სამუშაო უკვე დაწყებულია.
ჰუმანიტარულ სფეროში, ნდობის აღდგენის ღონისძიებებს, ყველა პატიმრის გათავისუფლებას, დანაღმული ველების სრული რუკების გადაცემას და ისტორიული და კულტურული ძეგლების შენარჩუნების ვალდებულებებს შეუძლია წვლილი შეიტანოს სამშვიდობო პროცესში.
ვაშინგტონის შეხვედრის როლი ამ კონტექსტში
ზემოაღნიშნული საკითხების ფონზე, ალიევსა და ფაშინიანს შორის ვაშინგტონში დაგეგმილი შეხვედრა შეფასებულია, როგორც გარდამტეხი მომენტი, რომელსაც შეუძლია კრიტიკული როლი შეასრულოს კონფლიქტის მოგვარებაში. პირველ რიგში, ეს იქნება პირველი შემთხვევა 2020 წლის ომის შემდეგ, როდესაც აზერბაიჯანისა და სომხეთის ლიდერები მოლაპარაკებების მაგიდასთან დასხდებიან დასავლეთის ეგიდით.
ეს აჩვენებს მხარეების მზაობას, ჩაერთონ პირდაპირ დიალოგში რუსული პლატფორმის გარეთ. ანალიტიკოსები ხაზს უსვამენ, რომ მხარეებს შორის მოლაპარაკებების შეჩერება ყოველთვის ზრდის ახალი შეტაკებების რისკს და პირიქით, დიალოგის მუდმივი ატმოსფეროს შენარჩუნება უსაფრთხოების უზრუნველყოფის უმნიშვნელოვანესი პირობაა. ამიტომ, ვაშინგტონის შეხვედრას შეუძლია ხელი შეუწყოს რეგიონში სტაბილურობის შენარჩუნებას.
