საქართველოს ახალი სტრატეგიული პარტნიორი ჰყავს: ჩინეთთან მეგობრობის რისკები და შესაძლებლობები

სტრატეგიული პარტნიორობა ჩინეთთან

თავისუფალი ვაჭრობის ხელშეკრულების ამოქმედებიდან ხუთნახევარი წლის შემდეგ, საქართველომ და ჩინეთმა სტრატეგიული პარტნიორობის დამყარების გადაწყვეტილება მიიღეს.

სახელმწიფოების მიერ გავრცელებული ერთობლივი განცხადება ზოგადი ხასიათისაა.

პლანეტის ნომერ მეორე ეკონომიკასთან თანამშრომლობის ახალ საფეხურზე ასვლას საქართველოში არაერთგვაროვანი შეფასება მოჰყვა.

საზოგადოების ერთმა ნაწილმა ეს გადაწყვეტილება დასავლეთისთვის ზურგის შექცევად აღიქვა, მეორე ნაწილმა ეკონომიკური განვითარების დამატებით შესაძლებლობად. თუმცა, ყველა ასე მარტივად თეთრად და შავად არ ჰყოფს, ბევრისთვის ეკონომიკური თანამშრომლობის გაღრმავება მისაღებია, შეთანხმების პოლიტიკური ნაწილი კი, რისკების შემცველი.

ჩინეთი — გზა ზესახელმწიფოებრიობისაკენ

2022 წლის მდგომარეობით, ჩინეთის ეკონომიკა 18 ტრლნ დოლარს შეადგენს, რაც მსოფლიო ეკონომიკის 18 პროცენტია და აღემატება ყველა ცალკე აღებულ სახელმწიფოს შეერთებული შტატების გარდა, ასევე ჯამურად ევროკავშირის 27 სახელმწიფოს. ჩინეთი 10 წლის წინაც მეორე ადგილს იკავებდა, მაგრამ მაშინ პლანეტის ეკონომიკის 11 პროცენტს სჯერდებოდა.

არც თუ ისე შორეულ წარსულში, უზარმაზარი ჩინეთის შემჩნევას მეტი დაკვირვება სჭირდებოდა. 1991 წელს, მაშინ როცა საქართველომ დამოუკიდებლობა მოიპოვა, ჩინეთი ეკონომიკის ზომით მე-11 ადგილზე იყო, 2001 წელს მე-6 ადგილზე, 2010 წლიდან კი დღემდე უცვლელი მე-2 პოზიცია უკავია.

თუ 20 წლის წინ, ჩინეთი ბრიტანეთს, საფრანგეთს, გერმანიასა და იაპონიას ჩამორჩებოდა, ახლა ოთხივეს ერთად აღებულს უსწრებს. განვითარების ამ ტემპით, ათწლეულის ბოლოს ჩინეთი შეერთებულ შტატებსაც უკან ჩამოიტოვებს და პლანეტის ნომერ პირველი ეკონომიკის მქონე სახელმწიფო გახდება.

მთლიანი ეკონომიკის ზრდას, ავტომატურად ერთ სულ მოსახლეზე შემოსავლის ზრდაც მოჰყვება, თუმცა ამ მხრივ ჩინეთი ოცეულისგანაც კი ჯერ ძალიან შორსაა – დღეის მდგომარეობით, ჩინეთი ერთ სულ მოსახლეზე შემოსავლით როგორც ნომინალურით ასევე მსყიდველუნარიანობის პარიტეტით (PPP) ევროკავშირის ყველაზე ღარიბ წევრს, ბულგარეთსაც საგრძნობლად ჩამორჩება.

სხვა განვითარებულ სახელმწიფოებთან შედარებით დაბალი ცხოვრების დონის მიუხედავად, ჩინეთის ამბიციები პრაქტიკულად ყველა მიმართულებით მზარდია. ტექნოლოგიურ სფეროში პეკინი დიდი ხანია უბრალო დამკოპირებლიდან მწარმოებლად იქცა.

ჩინეთმა 2020 წელს მნიშვნელოვნად დაასუსტა ჰონგ-კონგის ავტონომია, დე-ფაქტო დამოუკიდებელ ტაივანში შესაჭრელად კი მას მხოლოდ შეერთებული შტატების ფაქტორი აჩერებს, მაგრამ უცნობია რა პერიოდამდე გასტანს ეს იძულებითი თავშეკავება. ჩინეთი ტაივანს საკუთარ ტერიტორიად მიიჩნევს და კომპრომისს არ განიხილავს.

სამხედრო სიძლიერით ჩინეთი ნომერ მესამე სახელმწიფოდ მიიჩნევა – თავდაცვის ბიუჯეტის მოცულობით მეორეა, არმიის პირადი შემადგენლობით კი – პირველი. ჩინეთი მესამეა ბირთვული იარაღის არსენალითაც, ფაქტობრივად მხოლოდ ამ კომპონენტში ჩამორჩება რუსეთს. აშშ-ის გარდა სწორედ ჩინეთს ჰყავს და არა რუსეთს მეხუთე თაობის სამხედრო ავიაცია.

2003 წელს ჩინეთი გახდა მესამე ქვეყანა, რომელმაც პილოტირებული კოსმოსური მისია შეასრულა. თუ ქვეყნის კოსმოსური პროგრამა გეგმის მიხედვით განვითარდა, ის გახდება მეორე სახელმწიფო ვინც მთვარეზე ადამიანს დასვამს.

ყველაზე დიდი 500 მეტრის დიამეტრის მქონე რადიო ტელესკოპი ჩინეთშია. 6G ინტერნეტის, ბირთვული სინთეზისა და კვანტური კომპიუტერის განვითარებაში ჩინეთი უთანაბრდება და ზოგ შემთხვევაში უსწრებს კიდეც შეერთებულ შტატებს.

ჩინეთი გარემოს ყველაზე დიდი დამაბინძურებელია და ამავე დროს მწვანე ენერგიაშიც ყველაზე დიდ ინვესტიციებს ახორციელებს, ყველაზე მეტი ელექტრომობილი ჩინეთში გადაადგილდება, როგორც ქარისგან, ასევე მზისგან ყველაზე მეტ ელექტროენერგიას ჩინეთი აწარმოებს.

ჩინეთი გააქტიურებულია სპორტშიც. 2008 წლის ოლიმპიურ თამაშებზე, არაოფიციალურ გუნდურ ჩათვლაში ჩინეთმა პირველი ადგილი დაიკავა, 2020 წლის თამაშებზე (პანდემიისა და კოვიდრეგულაციების გამო ჩატარდა 2021 წელს) მხოლოდ ბოლო დღეს გაუსწრო შეერთებულმა შტატებმა.

სამხედრო-ეკონომიკური პოტენციალის გათვალისწინებით, აშშ მთავარ მოწინააღმდეგედ უკვე დიდი ხანია ჩინეთს განიხილავს და არა რუსეთს, რომლის ეკონომიკაც
ჩინეთისაზე თითქმის 10-ჯერ ნაკლებია, თუმცა იმის გამო, რომ მეზობელი სახელმწიფოების წინააღმდეგ ღია აგრესიას რუსეთი ავლენს, სანქციები ძირითადად რუსეთის წინააღმდეგაა ამოქმედებული.

შეერთებული შტატების მთავარ მოწინააღმდეგესთან ურთიერთობების გაღრმავება ბუნებრივია ვაშინგტონში აღფრთოვანებას ვერ გამოიწვევს, მაგრამ ისიც ფაქტია, რომ ჩინეთი არც რუსეთია, არც ირანი და არც ჩრდილო კორეა. მასთან ეკონომიკური ან თუნდაც პოლიტიკური დაახლოება სანქცირების მიზეზი ვერ გახდება.

ჩინეთი და საქართველო

საქართველოსა და ჩინეთს შორის, დიპლომატიური ურთიერთობები 1992 წელს დამყარდა. ტურიზმსა და ფულად გზავნილებში ჩინეთის წილი მინიმალურია, ინვესტიციებში მცირე, საგარეო ვაჭრობაში კი ბოლო პერიოდში ერთ-ერთ ლიდერ პოზიციას იკავებს. 2020-2022 წლებში ჩინეთი საქართველოს ნომერ პირველი საექსპორტო პარტნიორს წარმოადგენდა.

ჩინეთის მიმართულების გააქტიურება XXI საუკუნის 10-იანი წლებიდან იწყება. 1995-2009 წლებში ჩინეთში ექსპორტზე სულ 50 მლნ დოლარის პროდუქტი გავიდა — მთლიანი ექსპორტის 0.56 პროცენტი.

თავისუფალი ვაჭრობის ხელშეკრულების ამოქმედების მომენტში, 2018 წლისთვის, ექსპორტი უკვე წლიურად $200 მლნ-ს აღწევდა. 2020 წელს, ეკონომიკური ვარდნისა და სახელმწიფოთა უმრავლესობასთან საგარეო ვაჭრობის შემცირების ფონზე, ჩინეთში ექსპორტი 2.3-ჯერ – 207 მლნ-დან 477 მლნ დოლარამდე გაიზარდა, რის შემდეგაც მან საექსპორტო პარტნიორებში 14.3 პროცენტიანი წილით პირველი ადგილი დაიკავა.

ჩინეთმა პირველი ადგილის შენარჩუნება 2021 და 2022 წლებშიც მოახერხა. 2023 წლის იანვარ-ივნისში კი, ვარდნის შემდეგ მე-6 ადგილზე გადაინაცვლა, რისი მიზეზიც ძირითადად მთავარ საექსპორტო პროდუქტზე — სპილენძის მადნებზე ფასისა და მოთხოვნის შემცირება გახდა.

1996 წლიდან მოყოლებული ჩინეთთან ვაჭრობა მუდამ დეფიციტურია, მაგრამ ბოლო პერიოდში ეს დეფიციტი შემცირდა. თავისუფალი ვაჭრობის ხელშეკრულების ამოქმედებამდე, 2017 წელს ჩინეთიდან იმპორტი ჩინეთში ექსპორტს 3.6-ჯერ აღემატებოდა, 2022 წელს კი მხოლოდ 1.5-ჯერ.

საქსტატს, პირველი ჩინური ინვესტიცია 2002 წელს აქვს აღრიცხული.

ჩინურმა ინვესტიციებმა პიკს 2014 წელს მიაღწია (ახალგაზრდული ოლიმპიური თამაშების წინა წელს) და შემდეგ ისევ შემცირდა. რამდენჯერმე, მათ შორის 2020 და 2021 წლებში ქვეყნიდან ჩინური კაპიტალი გავიდა.

ჩინურ ინვესტიციებზე ბევრს დღეს სავაჭრო ცენტრი ჰუალინგ პლაზა ახსენდება, თუმცა შეიძლება ყველაფერი სხვაგვარად წარმართულიყო. ანაკლიის ღრმაწყლოვან პორტზე ტენდერის გამოცხადების შემდეგ, ერთ-ერთ მთავარ პრეტენდენტად ჩინური კომპანია მოიაზრებოდა, საუბარი 2.5 მლრდ დოლარიან ინვესტიციას ეხებოდა. თუმცა, მაშინ საქართველოს ხელისუფლებამ სხვა არჩევანი გააკეთა – გამარჯვებულად ქართულ-ამერიკული კომპანია გამოცხადდა. 2019 წელს თბილისში ვიზიტად მყოფმა შეერთებული შტატების საგარეო საქმეთა მდივანმა მაიკ პომპეომ ღიად განაცხადა, რომ პროექტი ქვეყანას რუსეთისა და ჩინეთის გავლენისგან დაიცავდა.

კიდევ ერთი შემთხვევა, სადაც ჩინურ მხარეს ინვესტირება სურდა საბანკო სფეროს ეხებოდა. 2016 წელს ფრანგულმა Societe Generale-მა (ბანკი რესპუბლიკა) საქართველოს დატოვება გადაწყვიტა. მისი შეძენით ჩინური ბაზის ბანკი დაინტერესდა, მაგრამ საბოლოოდ ის 315 მლნ ლარის სანაცვლოდ თიბისის საკუთრება გახდა. შანსი იმის, რომ ზომით მესამე ბანკი ორ დიდ ბანკს გარკვეულ კონკურენციას გაუწევდა კიდევ დიდი ხნით დაიკარგა.

ანაკლიის პორტისა და ბაზის ბანკის შემთხვევები ცხადყოფს, რომ შესაძლებლობები გამოყენებულ რესურსებთან შედარებით ბევრად უფრო მეტია.

შესაძლებლობების კონტექსტში შეიძლება საქართველოს როგორც დერეფნის როლზეც ვისაუბროთ. 2020 წელს ევროკავშირსა და ჩინეთს შორის სავაჭრო ბრუნვა 587 მლრდ ევროს შეადგენდა, 2021 წელს 698 მლრდ ევროს, ხოლო 2022 წელს 856 მლრდ ევროს. ტვირთების მცირე ნაწილის საქართველოს დერეფანში გადმომისამართება ტრანზიტულ შემოსავლებს მნიშვნელოვნად გაზრდიდა.

ევროკავშირის გარდა 2022 წელს ჩინეთში ექსპორტი 1.6 პროცენტით, 154 მლრდ დოლარამდე, ხოლო იმპორტი 6.3 პროცენტით 537 მლრდ-მდე შეერთებულმა შტატებმაც გაზარდა, რის შემდეგაც სავაჭრო ბრუნვამ ამ ორ ქვეყანას შორის $671 მლრდ-ს მიაღწია.

რიგი პოლიტიკური უთანხმოების მიუხედავად, ჩინეთმა 2022 წელს აშშ-სა და ევროკავშირთან დაახლოებით $1.6 ტრლნ-ის ივაჭრა.

შეფასებები

რა შესაძლებლობებსა და საფრთხეებს მოიცავს ორი ქვეყნის დაახლოება? ჩინეთთან დაახლოების გამო შეიცვლება თუ არა დასავლეთთან ურთიერთობა?

JAMnews ამ კითხვით ეკონომისტებსა და ტრანსპორტის ფეროს სპეციალისტებს დაუკავშირდა.

შეფასების დონეზე აზრი იყოფა. ერთის მხრივ სრულიად ნათელია აშშ-ისა და ჩინეთის დაპირისპირება, მეორეს მხრივ, სიმართლეა ისიც, რომ ეკონომიკურ კავშირებს ჩინეთთან დასავლეთიც აფართოებს, შეზღუდვები ძირითადად სამხედრო და ტექნოლოგიურ სფეროებს ეხება, რთული წარმოსადგენია, რომ ამ მხრივ ჩინეთი საქართველოსგან რაიმე სარგებელს ელოდოს.

საქართველოს უნივერსიტეტის ბიზნესისა და მართვის ასოცირებული პროფესორის აკაკი ცომაიას თქმით, მთავრობის მიერ გავრცელებულ განცხადებაში, სავაჭრო პარტნიორობის გარდა, კონკრეტული არაფერი იკვეთება და უცნობია ეწინააღმდეგება თუ არა ძირითადი დოკუმენტი აშშ-სა და ევროკავშირთან სტრატეგიულ პარტნიორობას.

ახალი ეკონომიკური სკოლის პრეზიდენტ პაატა შეშელიძის განმარტებით, ჩინეთთან საქართველოს უკვე აქვს თავისუფალი ვაჭრობის ხელშეკრულება და გამარტივებული სავიზო რეჟიმი. ქვეყნები ერთმანეთთან რკინიგზითაა დაკავშირებული, ხორციელდება ვაჭრობა და ინვესტიციები. მისი თქმით, ეკონომიკური ურთიერთობების გაზრდის შესაძლებლობა რეალურია და მიუხედავად იმისა, რომ ჩინეთი დაინტერესებულია პოლიტიკური გავლენის ზრდითაც, სტრატეგიული პარტნიორობა ჩინეთისთვის რამე საგანგებო პირობების შექმნას არ უნდა ნიშნავდეს: 

„ბუნებრივი მდგომარეობა შესაძლებელს ხდის, რომ გაფართოვდეს სავაჭრო ტვირთბრუნვა, განსაკუთრებით რკინიგზით. ეს შეიძლება, ასევე, გახდეს ქართული პორტების დატვირთვის გაზრდის გზაც. თუ დავუმატებთ, რომ იგივე შესაძლებლობებია ცენტრალური აზიის მიმართულებით, რასაც გაზ და ნავთობ სადენები ემატება, ნათელია, რომ არათუ არსებული პორტების შესაძლებლობები დაიტვირთება, არამედ ახლების საჭიროებაც დადგება. მაგალითად, ანაკლიასა და ყულევში, სხვადასხვა სპეციალიზაციით.  რუსეთის ომი უკრაინაში, ამ ეტაპზე, ამ სავაჭრო დერეფნის როლს ზრდის. ხოლო, სომხეთ-აზერბაიჯან-თურქეთის შესაძლო შერიგება – აჩქარებს.

ნიშანდობლივია, რომ ეს დერეფანი იმუშავებს იმ შემთხვევაში, თუ მასზე მოთხოვნა იქნება ევროკავშირიდან – ჩინეთის ერთ-ერთი მთავარი სავაჭრო პარტნიორიდან, რომელიც, ასევე ელის გაზის მომარაგების გაზრდას აზერბაიჯანიდან და ცენტრალური აზიიდან. ამ დერეფნის ინტერესი იქნება უკრაინის მხრიდანაც, რადგან მშვიდობის შემთხვევაშიც კი, რუსეთის გავლით ვაჭრობას თავადაც  მოერიდებიან და სხვებსაც არ წაიხალისებენ.

მოკლედ, სავაჭრო-სატრანსპორტო დერეფანი სასარგებლო უნდა იყოს, მაგრამ ჩინეთის პოლიტიკა და მისი ფული, მეტწილად, გამიზნულია გავლენის პოლიტიკის ფორმირებაზე ამა თუ იმ ქვეყანაში, მითუმეტეს თუ არ ესაზღვრება. ამ სტრატეგიული პარტნიორობის პოლიტიკური შინაარსი ჯერ უცნობია და მხოლოდ იმის თქმა შეიძლება, რომ ეს არ უნდა ნიშნავდეს ჩინეთისთვის რამე საგანგებო პირობების შექმნას, მითუმეტეს როდესაც საჯარო ამოცანა ნატო და ევროკავშირია,“ — აღნიშნა პაატა შეშელიძემ.

“პროფესიონალ რკინიგზელთა კლუბის” დამფუძნებელსა და ტრანსპორტის საკითხებზე მომუშავე პლატფორმის Hub Georgia-ს წევრ დავით გოჩავას მიაჩნია, რომ ბევრი არაფერი იცვლება. მისი თქმით, მთავარია ჩინეთმა ევროპის მიმართულებით სატვირთო მატარებლების სუბსიდირება არ შეწყვიტოს. კითხვაზე, მოსალოდნელია თუ არა ტრანზიტის ზრდა, დავით გოჩავას განმარტებით ჯერჯერობით არა, რადგან „შუა დერეფანი რთული და ძვირიანი მარშრუტია.”