რა არის სტამბოლის კონვენცია და რაში სჭირდება ის აზერბაიჯანს?

ქალთა მიმართ ძალადობის პრობლემა აზერბაიჯანში უკვე მრავალი წელია აქტუალურია, თუმცა, კორონავირუსმა და ყარაბაღის ომმა ის 2020 წლის დღის წესრიგში, მეორე პლანზე გადასწია. 

World Economic Forum-ის 2020 წლის მონაცემების თანახმად, აზერბაიჯანი გენდერული თანასწორობის ინდექსში, 153 ქვეყანას შორის, 94-ე ადგილს იკავებს. ხელისუფლება აცხადებს, რომ ყველაფერ ხელშესახებს აკეთებენ ძალადობისა და ფემიციდის შემთხვევების შესამცირებლად, მაგრამ, ადგილობრივი აქტივისტების თქმით, სახელმწიფომ ხელი უნდა მოაწეროს და რატიფიცირება მოახდინოს სტამბოლის კონვენციისა, რომლის რეალიზაციაც ერთადერთი ეფექტიანი საშუალებაა ამის შესამცირებლად. 

როგორ დაეხმარება აზერბაიჯანელ ქალებს სტამბოლის კონვენცია და რატომ არ მომხდარა ამ დრომდე მისი რატიფიცირება. 

რისგან არიან ქალები დასაცავი აზერბაიჯანში 

„შენ ან ჩემი იქნები, ან მიწის“, – უთხრა იზიათ ჰუსეინოვმა აითაჯ ბაბაევას, როდესაც ის გამოუტყდა, რომ არ უყვარს და ცოლად სხვას გაჰყვება. იზიათმა პირობა შეასრულა და მას დანით რვა ჭრილობა მიაყენა. ეს 2015 წლის 29 აპრილს მოხდა. 

2019 წლის 7 ოქტომბერი, ბაქო. ლეილა აბდულაევას ქმარმა, სამი შვილის დედას, დანით თორმეტი ჭრილობა მიაყენა. 

9 ოქტომბერს, ბაქოში, ქმარმა 36 წლის ჯავაჰირ აკბაროვა თავში გირის ჩარტყმით მოკლა. 

2018 წელს, აზერბაიჯანში, ოჯახური ძალადობის შედეგად მოკლეს 42 ქალი და დააფიქსირეს ოჯახური ძალადობის 873 შემთხვევა, რომელსაც სიკვდილი არ მოჰყვა. 

სახელმწიფო კომიტეტის მონაცემების თანახმად, 2019 წლის თებერვალში, აზერბაიჯანში დარეგისტრირებულია ოჯახური ძალადობის 1038 შემთხვევა, რომლიდანაც 37 მკვლელობით დასრულდა. 

ამასთან, მხოლოდ ორმა ქალმა მიმართა პოლიციას საჩივრით მკვლელობის მუქარის ან პარტნიორის მიერ ჯანმრთელობის განზრახ მძიმე დაზიანების გამო. თუმცა, როგორც წესი, მსგავსი განცხადებების რაოდენობა უნდა აჭარბებდეს ჩადენილი ძალადობის ფაქტებს. 

თუმცა, უკვე ეს რიცხვებიც იწვევს კითხვებს, ვინაიდან აზერბაიჯანელების მენტალიტეტის თანახმად, ქალებმა „ნაგავი შინიდან გარეთ“ არ უნდა გაიტანონ. ზოგჯერ პოლიციის თანამშრომლებიც ასევე ფიქრობენ, ამიტომ მსხვერპლის დახმარებაზე უარს ამბობენ.

ოჯახური ძალადობა აზერბაიჯანში ხშირად აღიქმება, როგორც ერთგვარი „ბუნებრივი მოვლენა“. გავრცელებულია ე.წ. ღირსებისთვის მკვლელობა – შურისძიება არასათანადო ქცევისა და ოჯახის შერცხვენის გამო. ფსიქოლოგიურ ძალადობას და ცემას ქალები ითმენენ საქმროებისგან, ქმრებისგან, მამებისგან, ძმებისგან, მამამთილებისა და დედამთილებისგან. და ამიტომ უმრავლეს შემთხვევაში პოლიციას არ მიმართავენ. სასამართლომდე და ახალი ამბების გამავრცელებელ წყაროებამდე უმეტესად მხოლოდ სასტიკი მკვლელობები აღწევს. ოჯახში ძალადობის შესახებ შეტყობინებისას, ჩვეულებრივ, „ოჯახურ კონფლიქტს“ უთითებენ.

რა არის სტამბოლის კონვენცია და როგორ მუშაობს ის?

სტამბოლის კონვენცია – ქალთა მიმართ და ოჯახში ძალადობის წინააღმდეგ ევროპის საბჭოს შეთანხმებაა. მასზე ხელმოწერა ნებისმიერ მსურველს შეუძლია 2011 წლის 11 მაისიდან მოყოლებული. კონვენციაში გაწერილია ის ზომები, რომელიც სახელმწიფომ უნდა მიიღოს ქალებისა და მამაკაცების თანაბარუფლებიანობის უზრუნველსაყოფად, ქალებისა და გოგონების დასაცავად ძალადობის ყველა ფორმისგან. 

კონვენციის დებულებები არა მხოლოდ ქალების, არამედ ოჯახში ძალადობის ყველა მსხვერპლის დაცვისკენაა მიმართული. თუმცა, იმის გათვალისწინებით, რომ, ოფიციალური სტატისტიკის თანახმად, 2018 წელს ოჯახური ძალადობის მსხვერპლთა 74 პროცენტს აზერბაიჯანში ქალები შეადგენდნენ, კონვენციის მიღება პირველ რიგში სწორედ მათ უნდა დაეხმაროს. 

იმისათვის, რომ კონვენცია ძალაში შევიდეს, აუცილებელია ქვეყნის საკანონმდებლო ორგანოს მიერ მისი რატიციფიკაცია. კონვენციას ხელი მოაწერეს 46-მა ქვეყანამ და ევროკავშირმა და რატიფიცირება გაუკეთა 34-მა ქვეყანამ, თუმცა აზერბაიჯანს დოკუმენტზე ხელი ამ დრომდე არ მოუწერია. 

აზერბაიჯანში არსებობს კანონი ოჯახური ძალადობის თავიდან არიდების შესახებ, რომელიც 2010 წელს მიიღეს. თუმცა, რეალურად, ეს კანონი არ მუშაობს, რადგან სახელმწიფო ორგანოები, ხშირად, ოჯახურ ძალადობას „ოჯახისშიდა საქმედ“ აფასებენ. 

სტამბოლის კონვენციის რატიფიცირების შემთხვევაში საქმე აღარ შემოიფარგლება ცალკეული კანონის მხოლოდ „ქაღალდზე“ შექმნით. 

დამტკიცდება კონკრეტული სამოქმედო გეგმა და სახელმწიფოს მოუწევს კანონმდებლობაში ისეთი ცნებების შეტანა, როგორიცაა „ფსიქოლოგიური ძალადობა“, „იძულებითი ქორწინება“ (რომელსაც აზერბაიჯანში ბევრი ბუნებრივ მოვლენად მიიჩნევს) და „იძულებითი აბორტები“. ეს ნიშნავს, რომ კანონი ვალდებული იქნება, დაიცვას ქალები ყველა იმ შემთხვევაში, რომლებიც ადრე ნორმად ითვლებოდა. 

ასევე მოუწევთ, აწარმოონ ოფიციალური სტატისტიკა გენდერული დანაშაულების შესახებ. ქვეყნები, რომლებიც დოკუმენტის რატიფიცირებას ახდენენ, ვალდებულებას იღებენ, გამოყონ ფინანსური და ადამიანური რესურსები შესაბამისი პოლიტიკის განსახორციელებლად, აგრეთვე აამოქმედონ „ცხელი ხაზი“ და მოაწყონ თავშესაფრები დაზარალებულთათვის. 

ამავე დროს, გენდერულ საკითხებზე ეროვნული გეგმებისაგან განსხვავებით, რომლებსაც სახელმწიფო პერიოდულად იღებს ხოლმე, მაგრამ არ აკონტროლებს, სტამბოლის კონვენციის რატიფიცირების შემთხვევაში, აზერბაიჯანს მოუწევს საერთაშორისო დონეზე ანგარიშგება და თანამშრომლობა დამოუკიდებელ ექსპერტთა ჯგუფთან, რომელიც შესრულებულ სამუშაოს გააკონტროლებს. 

როგორია საზოგადოებისა და სახელმწიფოს დამოკიდებულება სტამბოლის კონვენციის მიმართ?

აზერბაიჯანულმა საზოგადოებამ ცოტა რამ იცის სტამბოლის კონვენციის თაობაზე, რადგან სახელმწიფო მისი პოპულარიზაციით არაა დაინტერესებული, და ეს თემა ტრადიციულ მედიაში პრაქტიკულად არ განიხილება.  

გათვითცნობიერებული საზოგადოებრიობის მხრიდან მთავარი პრეტენზია მიმართულია პუნქტებისაკენ, რომლებიც ეხება ლგბტ-საზოგადოების უფლებებს აზერბაიჯანში. აზერბაიჯანში ქალთა უფლებებისათვის მებრძოლთაგან ყველა სულაც არ იბრძვის ლგბტ უფლებების დასაცავადაც. 

კონსერვატორ ოპონენტებს მიაჩნიათ, რომ კონვენცია მიმართულია საზოგადოების ტრადიციული საფუძვლების განადგურებისაკენ და გარედანაა თავსმოხვეული. ასეთი პოზიცია ემთხვევა ხელისუფლების ოფიციალურ კურსს – პრეზიდენტმა ილჰამ ალიევმაც კი, ერთ-ერთი გამოსვლისას განაცხადა, რომ აზერბაიჯანს არ სჭირდება ინტეგრაცია ევროპაში, რომელშიც „კაცებს ქალებისგან ვერ გაარჩევთო“. 

რაც შეეხება ოჯახურ ძალადობასთან დაკავშირებულ პრობლემებს, ოფიციალური პირები ჩვეულებრივ აცხადებენ, რომ სახელმწიფო სტრუქტურების მუშაობა მათ გადასაჭრელად საკმარისია, და ყველაფერი კონტროლქვეშაა. 

ეკონომიკური დამოუკიდებლობის გარეშე გენდერული თანასწორობის პრობლემა ყოველთვის აქტუალური იქნება, ამიტომ სახელმწიფო მხარს უჭერს ქალების საშუალო და მცირე ბიზნესს, თქვა ოჯახის, ქალებისა და ბავშვების პრობლემების სახელმწიფო კომიტეტის იურიდიული უზრუნველყოფის განყოფილების უფროსმა, ტალია იბრაგიმოვამ. 

აზერბაიჯანი ხელს არ აწერს საერთაშორისო დოკუმენტებს მანამ, სანამ ადგილობრივ კანონმდებლობასთან მათი თანხვედრის ყველა ასპექტს არ აწონ-დაწონის, განაცხადა ევროპის კავშირის საპარლამენტო ასაბლეაში აზერბაიჯანის წარმომადგენელმა, სამედ სეიდოვმა, სტამბოლის კონვენციაზე საუბრისას. რაც შეეხება აზერბაიჯანს, ის ყოველთვის გენდერული თანასწორობის პრინციპის მომხრე იყო. 

რატომ არ იღებენ სტამბოლის კონვენციას და არსებობს თუ არა მისი მიღების იმედი? 

სტამბოლის კონვენციის მიღების აგიტაციით, აზერბაიჯანში, ძირითადად ფემინისტური მოძრაობის წევრები არიან დაკავებული. ის, დაახლოებით, ორი წლის წინ შეიქმნა, როგორც პასუხი ქალთა უფლებების მხრივ ვითარების გაუარესებაზე. ხშირად, სწორედ ამ ფემინისტების ძალისხმევით ხდება საზოგადოების ყურადღების მიპყრობა აღნიშნულ პრობლემაზე.  

ორი წლის განმავლობაში, 2018-დან 2020 წლამდე, მათ სამი აქცია ჩაატარეს. ორი მათგანი ტრადიციული იყო, 8 მარტთან დაკავშირებული. კიდევ ერთი კი, აქტივისტებმა სპონტანურად, 20 ოქტომბერს გამართეს, მას შემდეგ, რაც მხოლოდ ოქტომბრის პირველ კვირაში, ქალებზე ძალადობის 12 შემთხვევა დარეგისტრირდა, რომლიდანაც ოთხი მსხვერპლის გარდაცვალებით დასრულდა. 

ამ აქციის შემდეგ, გაერომ აზერბაიჯანს მოუწოდა, დაუყოვნებლივ მოაწეროს ხელი სტამბოლის კონვენციას. ზუსტად მეორე დღეს, ოჯახის, ქალებისა და ბავშვების საქმეთა სახელმწიფო კომიტეტმა გაავრცელა ოფიციალური განცხადება აზერბაიჯანის სტამბოლის კონვენციასთან მიერთების მოსამზადებელი სამუშაოების შესახებ. 

თუმცა, ფემინისტური მოძრაობის წევრები სახელმწიფო ორგანოების განცხადებებს არ ენდობიან. 

„აზერბაიჯანის ხელისუფლება არასოდეს ცდილობდა გაეკეთებინა რაიმე ხალხის სასარგებლოდ და საუბარი მხოლოდ სტამბოლის კონვენციაზე არაა“, – მიაჩნია ფემინისტ გულნარა მეხტიევას. – „რაც უფრო ცუდად ცხოვრობენ ადამიანები, მით უფრო ნაკლებად ინტერესდებიან პოლიტიკით და მხოლოდ საკუთარი პრობლემებით არიან დაკავებული. ქალი, რომელსაც საკუთარი თავის დაცვა არ შეუძლია ქმრისგან, ძმისგან ან მამისგან, არ შევა სახელმწიფოსთან კონფლიქტში. არ დავივიწყოთ, რომ ქალები ქვეყნის მოსახლეობის ნახევარზე მეტს შეადგენენ. მოქმედ ხელისუფლებას კი ხელს აძლევს, მათ მცირე თავისუფლება მაინც რომ მიიღონ. იმედი არ მაქვს, რომ კანონს როდისმე მაინც მიიღებენ. მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუკი ევროპის მხრიდან ზეწოლა იქნება“.

ოჯახური ძალადობის შემთხვევების შესახებ ინფორმაცია სულ უფრო და უფრო ხშირად ჩნდება ადგილობრივ მედიაში. ზოგიერთებს ეს საგანგაშო სიგნალად მიაჩნიათ, რომელიც პრობლემის ზრდაზე მეტყველებს. სხვები ფიქრობენ, რომ ეს პოზიტიური ტენდენციაა, მკვდარი წერტილიდან დაძვრის სიგნალი, როდესაც ოჯახური ძალადობა საზოგადოებისთვის შესამჩნევი ხდება. 

სტამბოლის კონვენცია ოჯახური ძალადობის წინააღმდეგ ბრძოლის კარგი მექანიზმია და თუკი აზერბაიჯანს სურს, რომ ხარისხიანად ებრძოლოს ამას, მაშინ, რა თქმა უნდა, ის უნდა მიიღოს, მიაჩნია უფლებადამცველ როვშანა რაჰიმლის: 

„კონვენცია აძლიერებს კანონმდებლობას, კანონში ხარვეზებს ავსებს, ცვლის და აყალიბებს ურთიერთობებს. სახელმწიფოს ერთ-ერთი უმთავრესი მოვალეობა – სტერეოტიპებთან ბრძოლაა“. 

რაჰიმლი აღიარებს, რომ მიუხედავად ხანგრძლივი განხილვებისა, რეალური ნაბიჯები ამ მიმართულებით არ გადადგმულა, მაგრამ ოპტიმიზმის საფუძველი მაინც არსებობს: 

„ვვარაუდობ, რომ, როგორც მინიმუმ, 2021 წლის ბოლომდე, აზერბაიჯანი ხელს მოაწერს სტამბოლის კონვენციას. ამრიგად, 2018 წელს, ქალთა მიმართ დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის კომიტეტის ერთ-ერთი რეკომენდაცია სტამბოლის კონვენციასთან მიერთებას უკავშირდებოდა და აზერბაიჯანმა მიიღო ეს რეკომენდაციები. 

ამას გარდა, ჩემს ხელთ არსებული ინფორმაციის თანახმად, ოჯახის, ქალებისა და ბავშვების საქმეების სახელმწიფო კომიტეტმა გაეროს მოსახლეობის ფონდის მხარდაჭერით მოამზადა „ეროვნული სამოქმედო გეგმის“ პროექტი. ეს პროექტი უახლოეს პერიოდში უნდა დასრულდეს“, – ამბობს ის.