ეუთოს მინსკის ჯგუფი: შუამავლობის სამარცხვინო დასასრული ყარაბაღში

8 აპრილს, რუსეთის საგარეო საქმეთა მინისტრმა სერგეი ლავროვმა, სომეხ კოლეგასთან არარატ მირზოიანთან მოლაპარაკების შემდეგ, ღიად თქვა იმ ფაქტის შესახებ, რაც ყველამ იცოდა, თუმცა ხმამაღლა არავინ ამბობდა – ეუთოს მინსკის ჯგუფს აღარ შეუძლია შეასრულოს შუამავლის მისია ყარაბაღის კონფლიქტის მოგვარების საკითხში.

ლავროვმა ეს იმით ახსნა, რომ დანარჩენ ორ თანათავმჯდომარეს – შეერთებულ შტატებსა და საფრანგეთს – აღარ სურთ რამე საერთო ჰქონდეთ რუსეთთან, მას შემდეგ, რაც მან უკრაინაში ომი დაიწყო. ლავროვმა ისინი “რუსოფობიაშიც” დაადანაშაულა.

ეს, რა თქმა უნდა, საბაბია. რეალური მიზეზი ის არის, რომ კონფლიქტის ერთ-ერთი მხარე, კერძოდ აზერბაიჯანი, აღარ არის დაინტერესებული ამ ფორმატის მედიაციით. ყარაბაღის 44-დღიანი ომის დასრულებისთანავე, პრეზიდენტმა ალიევმა ღიად განაცხადა, რომ მინსკის ჯგუფის 30-წლიანმა შუამავლობამ შედეგი არ გამოიღო და აზერბაიჯანმა საკუთარი ძალებით გადაწყვიტა ტერიტორიული მთლიანობის აღდგენა.

მეტიც, ბაქოში თანათავმჯდომარეებთან შეხვედრაზე, მან დიპლომატიური მიღებისთვის შეუსაბამო, საკმაოდ მკაცრი ტონით თქვა: „მე აქ არ დამიპატიჟებიხართ“.

რა თქმა უნდა, როდესაც კონფლიქტის ერთი მხარე არ გენდობა, (რასაც არ უნდა ამბობდეს მეორე მხარე), ძალით შუამავალი ვერ იქნები.

მონოპოლისტი შუამავლის კრახის მიზეზების გასაგებად, აუცილებელია მცირე ისტორიული ექსკურსი და გახსენება, როგორ და რატომ შეიქმნა მინსკის ჯგუფი.

სომხეთ-აზერბაიჯანის კონფლიქტი, ყოფილ მთიანი ყარაბაღის ავტონომიურ ოლქზე, 1980-იანი წლების ბოლოს დაიწყო. 1991 წელს, ორი მეზობელი საბჭოთა რესპუბლიკის მიერ დამოუკიდებლობის გამოცხადების შემდეგ, კონფლიქტი ნამდვილ ომში გადაიზარდა.

1992 წლის იანვარში ორივე ქვეყანა ევროპაში უსაფრთხოებისა და თანამშრომლობის კონფერენციაზე მიიწვიეს (ასე ეწოდებოდა მაშინ ეუთოს). მაშინ გაჩნდა იდეა, რომ ევროპის უსაფრთხოებისა და თანამშრომლობის კონფერენცია (CSCE) შეიძლებოდა გამხდარიყო შუამავალი ყარაბაღის კონფლიქტის მოგვარების საქმეში. CSCE-მდე ამ მისიის შესრულებას ირანი ცდილობდა, ვინაიდან იმ დროს ყოფილი მეტროპოლიას, რუსეთს, არც ერთი მხარეს არ ენდობოდა.

ირანის შუამავლობა მას შემდეგ ჩაიშალა, რაც თეირანში ცეცხლის შეწყვეტის ხელმოწერიდან ერთი დღის შემდეგ, სომხურმა ძალებმა აზერბაიჯანელი უმრავლესობით დასახლებული ყარაბაღის ქალაქი შუშა (შუში) აიღეს.

CSCE-მ, როგორც ავტორიტეტულმა ევროპულმა ორგანიზაციამ, გადაწყვიტა ინიციატივა თავად აეღო ხელში. 1992 წლის მარტში რომში დიდი კონფერენცია გაიმართა. ამ კონფერენციაში აზერბაიჯანელ და სომეხ დიპლომატებთან ერთად, არაღიარებული მთიანი ყარაბაღის რესპუბლიკის (NKR) წარმომადგენლების მონაწილეობდნენ.

სწორედ რომში, 1992 წლის 24 მარტს გადაწყდა ყარაბაღის კონფლიქტის მოგვარების შესახებ საერთაშორისო კონფერენციის მოწვევა მინსკში, რომელიც მაშინ დსთ-ს არაფორმალურ დედაქალაქად ითვლებოდა. კონფერენციის მოსამზადებლად შეიქმნა მინსკის ჯგუფი, რომელშიც 11 ქვეყანა შედიოდა.

აღსანიშნავია, რომ ბევრმა ექსპერტმაც კი არ იცის, რომ მინსკის ჯგუფი არ არის მხოლოდ რუსეთი, საფრანგეთი და აშშ. მინსკის ჯგუფი ასევე მოიცავს ისეთ ქვეყნებს, როგორიცაა თურქეთი, გერმანია, იტალია და სხვა.

თავდაპირველად, ევროპულ ინიციატივას რუსეთმა ეჭვიანობით უპასუხა. მას სჯეროდა (და სხვათა შორის, კვლავაც სჯერა), რომ მხოლოდ მას აქვს უფლება გადაწყვიტოს ყველა კონფლიქტი და დავა პოსტსაბჭოთა სივრცეში.

მინსკის ჯგუფისადმი დამოკიდებულება ნათლად ჩანს ყარაბაღის საკითხში რუსეთის შუამავლობის მისიის ხელმძღვანელის, ვლადიმირ კაზიმიროვის სიტყვებში:

“ბევრი აღიქვამს მინსკის ჯგუფს, როგორც ერთგვარ მოცემულობას. ცოტამ თუ იცის მისი წარმოშობისა და ლეგიტიმურობის შესახებ. მათ არ იციან, რომ CSCE-ში არ ყოფილა გადაწყვეტილება მინსკის ჯგუფის შექმნის შესახებ… საუბარი იყო მხოლოდ ერთ საგანგებო სხდომაზე, არა რაუნდების სერიაზე და მით უმეტეს, CSCE-ის ახალი დამხმარე სტრუქტურის რეგულარულ ფუნქციონირებაზე. სწორედ ამიტომ, მინსკის ჯგუფს არ აქვს არანაირი მანდატი (განსხვავებით CSCE-ს ნებისმიერი სხვა სტრუქტურისგან, თუნდაც დროებითი). ზოგი ზოგადად ლაპარაკობს მინსკის ჯგუფის მანდატზე, ვერც კი აცნობიერებს, რომ ის ბუნებაში საერთოდ არ არსებობს“.

1992 წელს მინსკში კონფერენციის მოწვევა ვერ მოხერხდა. ამას ბევრი მიზეზი ჰქონდა. ჩემი აზრით, მთავარი ის იყო, რომ 1992 წლის ზაფხულში აზერბაიჯანული მხარე შეტევაზე გადავიდა და ყარაბაღის ჩრდილოეთით დიდი ტერიტორია დაიკავა. ასეთ ვითარებაში, CSCE-მ გადაწყვიტა ჩამოეყალიბებინა მინსკის ჯგუფის თანათავმჯდომარეთა ინსტიტუტი, რათა გაეგრძელებინა შატლური დიპლომატია რეგიონში.

ამ ჯგუფის პირველი თავმჯდომარის, იტალიელი დიპლომატის მარიო რაფაელის (რომელიც ცნობილია მოზამბიკის კონფლიქტის მოგვარების წარმატებაში) მცდელობა წარუმატებელი აღმოჩნდა. ამავდროულად, რუსეთმა, ეუთოს მინსკის ჯგუფის გარეშე, მარტომ, 1994 წლის გაზაფხულზე, მოახერხა მხარეების მოლაპარაკების მაგიდასთან დასმა და სამმხრივი ცეცხლის შეწყვეტის შესახებ შეთანხმების ხელმოწერა (მთიანი ყარაბაღის რესპუბლიკის მონაწილეობით).

შემდეგ მინსკის ჯგუფისთვის “საუკეთესო დრო” დადგა. დაიწყო რეგულარული მოგზაურობები ერევანი-სტეფანაკერტი/ხანქენდი-ბაქოს მიმართულებით. ხან საზღვარგარეთ იწვევდნენ შეხვედრებს, ხანდახან ჩანდა, რომ მხარეები საკმაოდ ახლოს იყვნენ შეთანხმებასთან, როგორც ეს იყო ამერიკულ Key West-ში, მაგრამ, საბოლოოდ, ყველაფერი მშვიდობისა და დიალოგისკენ ტრადიციული მოწოდებებით შემოიფარგლებოდა.

ორივე საზოგადოებაში ამ თანათავმჯდომარეებს უკვე დასცინოდნენ: „ოჰ, ისევ მოვიდნენ, მწვადი, ზუთხი და კონიაკი მოუნდათ“.

აზერბაიჯანის საგარეო საქმეთა ყოფილმა მინისტრმა ელმარ მამედიაროვმა ბოლო ინტერვიუში ამ უძლურების მაგალითი მოიყვანა: „საინტერესო შემთხვევა მოხდა, როდესაც მე კიდევ ერთხელ ვუთხარი თანათავმჯდომარეებს, რომ ყველაფერი კრიზისით დამთავრდებოდა, ერთ-ერთმა მათგანმა წამოიძახა: „შექმენით კრიზისი, რომ ჩვენ მკვდარი წერტილიდან დავიძრათ”. თანათავმჯდომარეებს ესმოდათ, რომ ისინი ჩიხში იყვნენ“.

30 წლიანი მოღვაწეობის განმავლობაში, მინსკის ჯგუფის ეგიდით, კონფლიქტური სახელმწიფოების მეთაურებს არც ერთ ერთობლივ დოკუმენტზე არ მოუწერიათ ხელი.

რუსეთთან მიმართებაში პირიქითაა. ყველა დოკუმენტი, რომელსაც მხარეებმა ხელი მოაწერეს, რუსული მხარის დახმარებით იქნა ხელმოწერილი (1992 წლის თეირანის ხელშეკრულებას ვერ გავითვალისწინებთ, ის ერთ დღესაც არ გაგრძელებულა). ეს არის ბიშკეკის ოქმი და ცეცხლის შეწყვეტის შეთანხმება (1994 წლის მაისი), მაიენდორფის დეკლარაცია (2008 წლის ნოემბერი), სამმხრივი ცეცხლის შეწყვეტის განცხადება (2020 წლის ნოემბერი), ერთობლივი განცხადება სატრანსპორტო კომუნიკაციების განბლოკვის შესახებ (2021 წლის იანვარი).

რა თქმა უნდა, უახლოეს მომავალში რუსეთი არ აპირებს ინიციატივის დათმობასა და კონფლიქტის მოგვარების საქმეში წამყვან როლზე უარის თქმას. თუმცა, იმის გათვალისწინებით, რომ უკრაინაში შეჭრის შემდეგ იგი სწრაფად კარგავს საერთაშორისო ავტორიტეტს, ბალანსისთვის მხარეებს ალტერნატივა სჭირდებათ. ვინაიდან მინსკის ჯგუფი ფაქტობრივად აღარ არსებობს, მისი ადგილი შესაძლოა ევროპის საბჭომ დაიკავოს.

როგორც ჩანს, სომხეთიც და აზერბაიჯანიც საკმაოდ კმაყოფილი არიან ევროკავშირის ეგიდით მიმდინარე მოლაპარაკებების ორი რაუნდით, რომელიც ბელგიელი დიპლომატის, ევროკავშირის პრეზიდენტის შარლ მიშელის შუამავლობით გაიმართა.

ყარაბაღელი სომხების არჩეული წარმომადგენლები კი მკვეთრად უკმაყოფილო იქნებიან მოვლენების ასეთი შემობრუნებით. მინსკის ჯგუფი იყო ერთადერთი ადგილი, სადაც მათ ტრიბუნა ჰქონდათ. ახლა მათი ხმა საერთაშორისო აუდიტორიამდე შეიძლება მივიდეს მხოლოდ მედიით ან არაოფიციალური არხებით.

არსებობს მოლაპარაკებების გაგრძელების სხვა ფორმატები. მაგალითად, 3 + 3 ფორმატი, ანუ სამხრეთ კავკასიის სამი ქვეყანა პლუს რუსეთი, თურქეთი, ირანი. ეს ფორმატი საინტერესოა, პირველ რიგში, აღმოსავლეთ-დასავლეთის და ჩრდილოეთ-სამხრეთის სატრანსპორტო დერეფნების გათვალისწინებით. მაგრამ მაინც, ყველაზე ეფექტურ ფორმატად მე მეჩვენება ორმხრივი შეხვედრები შუამავლების გარეშე. სომხეთი-თურქეთი, აზერბაიჯანი-სომხეთი და იდეალურ შემთხვევაშ, ყარაბაღის სომხებსა და ყარაბაღელ აზერბაიჯანელებს შორის.