გაუძლებს, თუ არა საქართველოს ეკონომიკა პოლიტიკურ კრიზისს? ბესო ნამჩავაძის მოსაზრება
ემუქრება თუ არა ეკონომიკას კრიზისი
მას შემდეგ, რაც 28 ნოემბერს, ირაკლი კობახიძემ ოფიციალურად განაცხადა ევროკავშირში ინტეგრაციის შეჩერებაზე, ქვეყნის ეკონომიკურ სტაბილურობას მნიშვნელოვანი საფრთხე შეექმნა. მაგალითად, ლარის გაცლითმა კურსმა დაცემა მყისიერად დაიწყო და რამდენიმე დღეში 13 თეთრით გაუფასურდა.
თბილისის და საქართველოს სხვა ქალაქების ქუჩები პროტესტმა მოიცვა. დემონსტრანტები ივანიშვილის მთავრობისგან კონსტიტუციის დაცვას, ხელახალ საპარლამენტო არჩევნებს (ოპოზიცია, პრეზიდენტი და ასევე სამოქალაქო საზოგადოება 26 ოქტომბრის არჩევნების შედეგებს გაყალბებულად მიიჩნევს და მათ ლეგიტიმურობას არ ცნობს) ქვეყნის ევროატლანტიკურ კურსზე დაბრუნებას ითხოვდნენ. ხელისუფლებამ მშვიდობიან აქციებს სასტიკი დარბევით უპასუხა, პოლიციამ აქტივისტები სცემა და უკანონოდ დააკავა. პოლიციის მხრიდან ძალადობამ პროტესტის მთავარ მოთხოვნად დაკავებული აქტივ ისტების გამოშვება და ახალი საპარლამენტო არჩევნების ჩატარება აქცია.
საქართველოში მრავალათასიანი აქციები უწყვეტად გრძელდება, რასაც უფრო და უფრო ღრმა პოლიტიკურ კრიზისში შეჰყავს ქვეყანა, რაც საფრთხეა ქვეყნის ეკონომიკისთვისაც. ამას ემატება ისიც, რომ პოლიციის მხრიდან ძალადობამ და კანონის უხეშად დარღვევამ, დასაველთის მხრიდან საქართველოს ხელისუფლების წევრების დასანქცირების მასშტაბი და ალბათობა მნიშვნელოვნად გაზარდა.
გაუძლებს, თუ არა საქართველოს ეკონომიკა პოლიტიკურ კრიზისს, ამ თემაზე ჯემნიუსი საერთაშორისო გამჭვირვალობა – საქართველოს მთავარ ეკონომისტს, ბესო ნამჩავაძეს ესაუბრა.
არის თუ არა ქვეყანაში ეკონომიკური კრიზისის ნიშნები?
“ამჟამად საქართველოში ეკონომიკური კრიზისი არ არის, მაგრამ რისკები იმდენად არის გაზრდილი, რომ შეიძლება ყოველ წუთს დაიწყოს, სიტუაცია ფეთქებადია.
ის, რომ საქართველოს ბოლო წლებში მაღალი ეკონომიკური ზრდა აქვს, პარადოქსია და ეს უკრაინა-რუსეთის ომით არის გამოწვეული. ომმა განაპირობა რუსეთიდან მილიარდობით დოლარის შემოსვლა და საქართველოს სატრნზიტო ფუნქციის ზრდა. საქართველოში დასახლდა 100 ათასამდე რუსი, უკრაინელი და ბელარუსი, რომლებმაც გარკვეული თანხა ჩამოიტანეს. ეს ძირითადად მაღალკვალიფიციური, უნარიანი ხალხია და საქართველოში მრავალი ბიზნესი დააფუძნეს, რაც ზრდის ეკონომიკას. თუმცა, „ომის ეფექტი“ მიწურვადია და მომავალი წლიდან სუსტი იქნება.
გადავა თუ არა სიტუაცია ეკონომიკურ კრიზისში, ეს მხოლდ და მხოლოდ დასავლურ სანქციებზეა დამოკიდებული. სხვა შემთხვევაში, ეკონომიკური ზრდის ტემპი დაეცემა, ლარი გარკვეულწილად გაუფასურდება, მაგრამ კრიზისი არ იქნება. კრიზისია, როცა ეკონომიკა მცირდება, უმუშევრობა იზრდება, მთავრობის ვალი იზრება, შესაძლოა, პარალელურად ფასებიც გაიზარდოს და ა.შ.
საქართველოს ეკონომიკა, რომ სანქციების მიმართ სუსტია, ეს განვლილმა თვეებმაც გვიჩვენა. საკმარისი იყო ამერიკის სახელმწიფო დეპარტამენტს მიენიშნებინა სანქციებზე, ან რამოდენიმე პიროვნება დაესანქცირებინა და ლარის კურსი ეგრევე უფასურდებოდა, ლონდონის საფონდო ბირჟაზე თბს ბანკის და საქართველოს ბანკის აქციების ფასები ეცემოდა. ეს გვაჩვენებს, რომ მოსახლეობის და განსაკუთრებით ბიზნესის მოლოდინები სწრაფად უარესდება, ფიქრობენ, რომ სანქციები საქართველოში კრიზისს გამოიწვევს.
მოკლედ, ასეთი თანმიმდევრობაა: თუ ივანიშვილის ხელისუფლება პოლიტიკურ კრიზისს ვერ განმუხტავს ადექვატური ნაბიჯების გადადგმით, სანქციები აუცილებლად იქნება. სანქციებს კი ეკონომიკური პრობლემები მოჰყვება. რამდენად რთული იქნება ეს ეკონომიკური პრობლემები და გადავა თუ არა ის კრიზისში? ჩამოშლის საქართველოს ეკონომიკას? ეს უკვე დამოკიდებულია სანქციების შინაარსზე და სიმკაცრეზე.
რა შეუძლია სანქციებს და დასავლეთისგან იზოლაციას?
ზოგადად, დღეს აშშ-ს და ევროკავშირს ყველა ბერკეტი აქვს იმის, რომ საქართველოს ეკონომიკა კრიზისში შეიყვანოს, ხელისუფლებას მძიმე ფასი გადაახდევინოს, მაგრამ ისინი ჯერ კიდევ ფიქრობენ, რომ სანქციები ისე შეარჩიონ, უშუალოდ ძალადობაში, კორუფციაში და სახელწმიფო ინსტიტუტების მიტაცებაში ჩართული პირები დაისაჯონ და არა საქართველოს მოსახლეობა.
საქართველოს პატარა ღია ეკონომიკა აქვს, დასავლეთზე ძალიან დამოკიდებული. დასავლეთის ქვეყნებიდან საქართველოში წელიწადში 8-9 მილიარდი დოლარი შემოდის. ეს თანხა მოიცავს მიგრანტების გზავნილებს, ექსპორტს, ტურიზმს, ინვესტიციებს, მთავრობის და კერძო სექტორის სესხებს, გრანტებს და ა.შ. ეს ჩვენი ეკონომიკის თითქმის მესამედია.
ეს თანხა სრულად არ და ვერ ჩაიკეტება, მაგრამ თუ დავუშვებთ, რომ 20-25 პროცენტით მაინც შემცირდება, საქართველოს ეკონომიკური კრიზისი გარდაუვალი იქნება.
საქართველოს ეკონომიკის სტაბილურობა მნიშვნელოვნად არის დამოკიდებული ლარის გაცვლით კურსზე, რადგან იმპორტზე ძალიან ვართ დამოკიდებული და ამასთან ერთად ქვეყნის დოლარიზაციის დონე მაღალია, საბანკო დეპოზიტების და სესხების ნახევარი უცხოურ ვალუტაშია. უცხოურ ვალუტაშია მთავრობის ვალის 75 პროცენტი.
შესაბამისად, თუ სანქციებს ლარის მნიშვნელოვანი გაუფასურება მოჰყვება, იმპორტი გაძვირდება, ანუ ქვეყანაში მაღალი ინფლაცია იქნება. მოსახლეობას და მთავრობას უცხოურ ვალუტაში აღებული სესხები გაუძვირდება. ეროვნულ ბანკს სესხებზე პროცენტის გაზრდა მოუწევს, რაც ქვეყანაში დაკრედიტებას გააძვირებს და ეკონომიკურ ზრდას შეაფერხებს.
ლონდონის საფონდო ბირჟაზე წარმოდგენილი მსხვილი ქართული კომპანიების აქციების ფასები დაეცემა, რადგან ამ კომპანიებს უცხოურ ვალუტაში გამოხატული აქტივები შეუმცირდებათ და თან ინვესტორებში მოლოდინი გაუარესდება, აქციების მოშორებას შეეცდებიან.
როდესაც ასეთი ნეგატიური პროცესები ერთდროულად იწყება, მოსახლეობაში პანიკას იწვევს, რაც კრიზისს კიდევ უფრო ამძაფრებს. მაგალითად, შიშის გამო ბევრმა შეიძლება გამოიტანოს დეპოზიტები ბანკებიდან, რაც ძალიან დიდი დარტყმა იქნება საბანკო სექტორზე.
ყველა დაიწყებს დანაზოგების დოლარში გადატანას (მათ შორის „ქართული ოცნების“ წევრები და მათი ბიზნესმენები), რაც ვალუტის კურსზე ზეწოლას და მისგან გამომდინარე პრობლემებს, კიდევ უფრო გაზრდის. დღეს ქართულ ბანკებში 28 მილიარდის დეპოზიტია ლარში და წარმოიდგინეთ რა მოხდება, ამ თანხის გამოტანა ან დოლარში გადაცვლა რომ დაიწყონ მეანაბრეებმა. ამას ისიც ემატება, რომ ეროვნულ ბანკს ბოლო ერთ წელში უცხოური ვალუტის რეზერვები 1.6 მილიარდი დოლარით შეუმცირდა, ანუ ახლა გაცილებით ნაკლები ვალუტა აქვს, რომ ლარის კურსის სტაბილურობა უზრუნველყოს და არც არის სწორი კურსი რეზერვების იმედად იყოს.
თუმცა, მთავარი მაინც არის როგორი სანქციები იქნება. მხოლოდ ქართული ოცნების მაღალჩინოსნებზე სავიზო შეზღუდვების დაწესება კრიზისს არ გამოიწვევს.
ამას მოყვება გარკვეული ეკონომიკური პრობლემები, მაგრამ ისეთი არა, რომ სისტემა ჩამოიშალოს. სხვა საკითხია, თუ ამ პირებისთვის ინდივიდუალური სანქციები იმდენად მიუღებელია, რომ დათმობებზე წამსვლელი არიან, ეს არ ვიცი.
თუ სავიზოსთან ერთად ფინანსური სანქციებიც იქნება, ეს უფრო პრობლემურია, როგორც სანქცირებული პირებისთვის, ასევე ქვეყნისთვის. ჯერ ერთი, თუ ფინანსური სანქცია პრემიერ მინისტრს და სხვა მაღალი თანამდებობის პირებს ადევს, ეს აღარაა უკვე მხოლოდ ინდივიდუალური სანქცია, ამას ზოგადად ეკონომიკურ გარემოზე ექნება გავლენა.
მაგალითად, საქართველო შევა მაღალი რისკების მქონე ქვეყნებში, სადაც ინვესტიციების განხორციელებას მოერიდებიან. უცხოური სამთავრობო გრანტები სრულად შეწყდება, შესაძლოა სესხების, საბანკო სექტორი დიდი წნეხის ქვეშ იქნება და საერთაშორისო ტრანზაქციები გართულდება. ამას ემატება ისიც, რომ ეროვნულ ბანკს დასავლური სანქციების საწინააღმდეგო ნორმა აქვს მიღებული, რომელიც ქართულ ბანკებს საქართველოს მოქალაქეებზე დაწესებულ დასავლური სანქციების აღსრულებას უკრძალავს. ეს ძალიან რთულ მდგომარეობაში აგდებს ბანკებს და რაც მეტი პირი იქნება დასანქცირებული, მეტი თავის ტკივილი ექნებათ.
აქადმე აშშ-მა 5 ადამიანს დაუწესა ფინანსური სანქციები და რამოდენიმე ათეულს სავიზო შეზღუდვა. ბალტიის პირეთის ქვეყნებმა დააწესა ასევე სავიზო შეზღუდვა. ევროკავშირმა, აშშ-მა და რამოდენიმე ევროპულმა ქვეყანამ შეაჩერეს მთავრობაზე გრანტების გაცემა. ჯერ მხოლოდ ეს არის და სავარაუდოდ მთავარი წინ არის, მინიმუმ ინდივიდუალური სანქციების კუთხით.
საქართველოში მიმდინარე პროცესებს ხშირად ადარებენ ბელარუსს, მაგრამ ბელარუსზე დაწესებულ დასავლურ საქნციებთან საქართველო ახლოსაც კი არ არის. ბელარუსი ძალიან მკაცრი სანქციების ქვეშ არის. მას სანქციების დიდი ნაწილი რუსეთზე ომში დახმრების გამო დაედო და ამიტომ არ არის მოსალოდნელი საქართველოშიც იგივე მოხდეს, მაგრამ ბელარუსი თავიდანვე უფრო ნაკლებად იყო დამოკიდებული დასავლეთზე და პირიქით, სრულად არის დამოკიდებული რუსეთზე, ამიტომ ასე თუ ისე უძლებს სანქციებს, თუმცა ოფიციალური მონაცემებითაც კი, ბოლო 10 წელის ბელარუსში სტაგნაციაა – ეკონომიკა არ იზრდება.
საქართველოს ბელარუსზე დაწესებული სანქციების ნაწილიც რომ დაუწესდეს, ამას ჩვენი ეკონომიკა ვერ გაუძლებს და ხელისუფლებას მოუწევს დათმობებზე წავიდეს. კრიზისი ისეთი ღრმა შეიძლება იყოს, რომ ხელისუფლებას ხელფასების და პენსიების დარიგებაც კი გაუჭირდეს.
მაგალითად, ბელარუსს ეზღუდება ცენტრალური ბანკის უცხოური რეზერვების გამოყენება. საერთაშორისო სახელმწიფო ბანკებმა (როგორებიცაა, მსოფლიო ბანკი, EBRD, EIB და სხვა) შეწყვიტეს ბელარუსის დაფინანსება. 4 დიდი ბანკი გაითიშა SWIFT-დან. დასავლურ კომპანიებს ეკრძალებათ ბელარუსის სახელმწიფო კომპანიებზე მომსახურების გაწევა. აშშ-მა დაასანქცირა ბელარუსის შსს, ცენტრალური საარჩევნო კომისია და სხვა სახელმწიფო უწყებები და ა.შ. ეს ძალიან მკაცრი ზომებია. ამას საქართველოს ეკონომიკა ვერ გაუძლებს, თუნდაც, მხოლოდ საერთაშორისო სახელმწიფო ბანკების მხრიდან დაფინანსების შეწყვეტას და ეროვნულო ბანკის რეზერვების გაყინვას.
ყველაზე ცუდ სცენარში, საქართველოს ხელისუფლება ეცდება დასავლური ფული რუსული და აზიის სხვა ქვეყნების ფულით ჩაანაცვლოს, რაც ერთ მხრივ საქართველოს მოსახლეობას კიდევ უფრო გააბრაზებს და მეორე მხრივ, აზიის ქვეყნებიც ერიდებიან დასანქცირებულ ქვეყნებთან თანამშრომლობას. სულ მცირე, ეს სწრაფი გამოასვალი ვერ იქნება, დრო დაჭირდება”.
