„დედაჩემი მეჩხუბებოდა, არ მინდა შენი წიგნები, გათხოვდიო". როგორ ცხოვრობენ საქართველოში მოხუცები
საქართველოში ასზე მეტი მოხუცი ელოდება თავის რიგს, რომ მოხუცთა პანსიონატში მოხვდეს. სახელმწიფოს ბალანსზე არსებულ მოხუცთა თავშესაფრებს იმდენად მწირი ბიუჯეტი აქვთ, რომ მსურველთა მხოლოდ მცირე ნაწილის შენახვას ახერხებენ. კერძო პანსიონატები კი, პენსიონერებისა და მათი ოჯახის წევრების უმრავლესობისთვის არ არის ხელმისაწვდომი.
პრობლემაა ქართული მენტალობაც – საქართველოში დღემდე სირცხვილად ითვლება, თუკი ოჯახი ხანდაზმულს მოხუცებულთა სახლში საცხოვრებლად გაუშვებს.
როგორ ცხოვრობენ საქართველოში ხანდაზმულები, რომელთაც მზრუნველობა სჭირდებათ.
____________________________________________________________________________
ქეთევან თუშურმა მთელი ცხოვრება თიანეთში გაატარა. შვილი არ გაუჩნდა, ქმარი და ერთადერთი ძმა წლების წინ გარდაეცვალა და 83 წლის ასაკში სრულიად მარტო დარჩა გოძიაანთ სოფელში.
„1938 წელში დავიბადე, 5 წლისა უდედმამოდ დავრჩი. მეზობლებს ვემსახურებოდი ხოლმე სკოლის შემდეგ და პურს მაჭმევდნენ. ცოტ-ცოტას ვჭამდი, მერიდებოდა. მერე გავთხოვდი, მაგრამ შვილი არ გამიჩნდა. ექიმმა რომ მნახა, უჭმელი ორგანიზმი გაქვს და მაგიტომ არ გაგიჩნდა შვილიო, ასე მითხრა. დავრჩი ასე მარტო, არავინა მყავდა მომვლელი, მომხედი“.
წლების მატებასთან ერთად, როცა დაუძლურდა და ბაღსაც ვეღარ უვლიდა, მეზობელი თუ მიაწოდებდა ათასში ერთხელ წყალს. მარტოობის შიში გაუჩნდა – თიანეთის მუნიციპალიტეტს თხოვნით მიმართა, პანსიონატში გადაეყვანათ.
უკვე ორი თვეა ქეთევანი თბილისში, პატარა სათემო პანსიონატში „ჩემი ოჯახი“ ცხოვრობს.
„მაია [პანსიონატის დირექტორი] ისე მივლის, შვილი რომ მყოლოდა, ის ვერ მომივლიდა, – გვიყვება ქეთევანი, – ახლა ეს ვირუსი რომაა, არ გვიშვებს არსად. მარტო ფანჯარას გააღებს ხოლმე და ჰაერს ჩავყლაპავთ. მოდიან კიდეც, გვსინჯავენ თვეში ერთხელ. ჯერ არცერთი არ გავმხდარვართ ავად, უბრალო გრიპიც არ გვქონია. გამიმართლა აქ რომ მოვხვდი, დიდი მადლობა“.
87 წლის ციალა თავართქილაძე უკვე რვა წელია ისანში, პანსიონატში „ბასილიადა“ ცხოვრობს. „ჩემი ოჯახის“ მსგავსად, „ბასილიადაც“ სათემო ორგანიზაციაა და იღებს როგორც კერძო, ასევე სოციალურად დაუცველ ხანდაზმულებს, რომელთაც სახელმწიფო აფინანსებს.
ციალა, სოფლის მეურნეობის მეცნიერებათა დოქტორი, 62 წლის განმავლობაში სამეცნიერო კვლევით ინსტიტუტში მუშაობდა:
„დედაჩემი მეჩხუბებოდა, არ მინდა ეს შენი წიგნები, გათხოვდიო. არ გავთხოვდი. ერთ შოფერს გადავეყარე ბოლოს და ისიც ცოლიანი აღმოჩნდა. ახლა, სულ იმისი იმედი მაქვს, რომ აქ მაინც ვიპოვი ვინმეს, ჩემი ჭკუისას და გავთხოვდები.“
როგორ არის მოწყობილი მოხუცთა თავშესაფრების სისტემა საქართველოში
ქეთევანს და ციალას გაუმართლათ. საქართველოში ასობით მოხუცი ელოდება თავის რიგს, რომ მოხუცთა პანსიონატში მოხვდეს.
საქართველოში, სადაც მოსახლეობის 14.8 პროცენტი ხანდაზმულია (65 წელს ზემოთ) სახელმწიფო ბალანსზე მხოლოდ 15 პანსიონატია.
აქედან მხოლოდ ორია დიდი – თბილისსა და ქუთაისში. დანარჩენი 13 მცირე კი ზომის, სათემო პანსიონატებია, რომლებიც კერძო სახლის ტიპის შენობებშია მოწყობილი და საშუალოდ მაქსიმუმ 30-მდე ხანდაზმულის მიღება შეუძლიათ.
ამჟამად საქართველოში სახელმწიფო ბალანსზე არსებულ დიდ და პატარა, სათემო პანსიონატებში ჯამში 400-მდე ხანდაზმული ცხოვრობს.
თუმცა, მსურველი გაცილებით მეტია. სახელმწიფო პანსიონატები ყოველთვის შევსებულია. თავისუფლდება თუ არა ადგილი, მყისიერად მას სხვა ბენეფიციარი იკავებს. პანსიონატებში მოსახვედრად საკუთარ რიგს საქართველოში ძალიან ბევრი ხანდაზმული ელოდება.
ხანდაზმულები, რომლებიც სახელმწიფო ბალანსზე არსებულ პანსიონატებში ცხოვრობენ, უმეტესად სოციალურად დაუცველები არიან.
მოქმედი კანონმდებლობით, თავშესაფრის მოთხოვნა შეუძლიათ საპენსიო ასაკის მოქალაქეებს – ქალებს 60 წლიდან და კაცებს – 65-დან.
იმისათვის, რომ ხანდაზმული პანსიონატში მოხვდეს, მან უნდა მიმართოს სოციალური მომსახურების სააგენტოს. მოხუცს მიაკითხავს სოციალური მუშაკი, შეაფასებს მის საჭიროებას და ამის საფუძველზე მოხდება გადაწყვეტილების მიღება – ეკუთვნის თუ არა ხანდაზმულს პანსიონატი და რამდენს მიიღებს იგი სახელმწიფო დაფინანსებას.
პანსიონატი „ჩემი ოჯახი“, სადაც ქეთევან თუშური მოხვდა, სათემო პანსიონატია თბილისში, გლდანის რაიონში.
ქეთევანის ჩათვლით აქ ამჟამად 12 მოხუცებული ცხოვრობს – ათი ქალი და ორი მამაკაცი. ყველაზე ხნიერი 94 წლისაა, ყველაზე ახალგაზრდა – 75-ის.
ამ 12 მოხუციდან, ხუთს ოჯახი უხდის ყოველთვიურ გადასახადს, შვიდი კი სოციალურად დაუცველია, ამიტომ სახელმწიფო მათ სრულად უფინანსებს პანსიონატის ხარჯს, რომელიც დღეში 22 ლარია.
ამ თანხაში შედის მოხუცზე 24 საათიანი ზრუნვა, ჰიგიენური საკითხების მოწესრიგება, პირველადი სამედიცინო დახმარება და სამჯერადი კვება.
როგორც პანსიონატის დირექტორი მაია ახალაძე გვიყვება, ერთი ხანდაზმულის მხოლოდ 22 ლარით შენახვა შეუძლებელია და რეალურად, სათემო ორგანიზაციები, უმეტესად სხვადასხვა ფონდებისა და კერძო პირების შემოწირულობებით არსებობენ.
„ამ ეტაპისთვის მხოლოდ შვიდი სოციალურად დაუცველი ხანდაზმულის მიღება შემიძლია. მაგრამ მომლოდინეთა სია იმხელაა, ვაპირებ რომ ეს ლიმიტი გავზარდო,“ – ამბობს ახალაძე.
გარდა სახელმწიფო ბალანსზე არსებული პანსიონატებისა, საქართველოში არის მცირე ზომის კერძო პანსიონატებიც, სადაც გადასახდელი თანხა ბევრად მეტია.
მაგალითად, პანსიონატ „თაობაში“ 14 ხანდაზმულია და თითოეული მათგანი დღეში 60 ლარს იხდის.
აქ უმეტესად ცხოვრობენ ისეთი ხანდაზმულები, რომელთაც განსაკუთრებული და მუდმივი მოვლა და მეთვალყურეობა ესაჭიროებათ.
„თანხის შესაბამისად, ჩვენ სტანდარტიც და ხარისხიც მაღალი გვაქვს. საბოლოო ჯამში, მოხუცის მოვლა ადამიანს სახლში ბევრად უფრო ძვირი უჯდება, ვიდრე ჩვენთან. ექთნის დაქირავება, კვება, ჰიგიენური საშუალებების შეძენა და ა.შ. დაახლოებით 4000 ლარამდე უჯდება ოჯახს, ჩვენ კი ამ ყველაფერს 1800 ლარად უზრუნველვყოფთ,“- ამბობს მოვლის სახლის ხელმძღვანელი უჩა ვახანია.
საქართველოში ფასიან პანსიონატებში ხანდაზმულის ერთთვიანი ცხოვრება საშუალოდ 500-დან 800 ლარამდე ჯდება.
ფასი სხვადასხვა ფაქტორზეა დამოკიდებული – თუ როგორია ხანდაზმულის ჯანმრთელობის მდგომარეობა, შეუძლია თუ არა მას დამოუკიდებლად თავის მოვლა, ასევე სხვა პირობებზე. ნებისერ შემთხვევაში ყოველთვიურ გადასახადში შედის სამჯერადი კვება, ხანდაზმულის მოვლა დამხმარე პერსონალის მიერ და პირველადი სამედიცინო მომსახურება.
სტიგმა და სხვა პრობლემები
კერძო პანსიონატების მფლობელები ამბობენ, რომ როგორც ბიზნესი ხანდაზმულთა პანსიონატი საქართველოში მომგებიანი არ არის და ამას რამდენიმე მიზეზი აქვს.
პირველი მიზეზი არის ის, რომ საქართველოში დღემდე არსებობს სტიგმა, რომ მოხუცის თავშესაფარში ჩაბარება სირცხვილია და ეს მისი მიტოვების, სახლიდან გაძევების ტოლფასია.
საქართველოში, მოხუცთა პანსიონატებში უმეტესად ხვდებიან ადამიანები, რომლებსაც მომვლელი არ ჰყავთ, ვისი ოჯახიც საზღვარგარეთაა წასული, ვისაც აწუხებს ჯანმრთელობის პრობლემები: ალცჰაიმერი, დემენცია; ვინც ბინა დაკარგა და საცხოვრებელი აღარ აქვს, ვისაც ოჯახის წევრებთან ცუდი ურთიერთობა აქვს და ისინი, ვის ოჯახსაც მოხუცის სათანადოდ მოვლა არ შეუძლია.
„ბევრს არ ესმის, რომ გამოკეტილად მარტო ცხოვრებას, როდესაც შვილებს და შვილიშვილებს შენთვის არ სცალიათ, ხომ შეიძლება ზოგს ერჩივნოს თავის ჭკუის ადამიანებთან ერთად ატარებდეს დროს,“ – ამბობს „ჩემი ოჯახის“ მეპატრონე მაია ახალაძე.
ჟურნალისტი ცირა გვასალია, რომელმაც პანსიონატში მცხოვრებ მოხუცებზე დოკუმენტური ფილმი გადაიღო, ასევე აღნიშნავს რომ თავადაც იყო სტერეოტიპების გავლენის ქვეშ, სანამ პანსიონატის ცხოვრებას გაიცნობდა:
„წინასწარი განწყობა მქონდა, რომ პანსიონატში მოხუცები არიან მიტოვებულები, უბედურები და სევდიანები. იქ ყოფნისას კი საერთოდ სხვა რეალობა აღმოვაჩინე. მათ თავიანთი ინტერესებით სავსე ცხოვრება აქვთ და მხიარულად ატარებენ ერთად დროს“.
როგორც უჩა ვახანია ამბობს, მენტალიტეტი ქვეყანაში ნელა, მაგრამ მაინც იცვლება და თუ ქვეყანაში ბევრი მაღალი ხარისხის პანსიონატი იქნება, საზოგადოების ცნობიერება კიდევ უფრო სწრაფად შეიცვლება:
„მოხუცების ოჯახის წევრები ხედავენ, რომ ჩვენ მოხუცს ბევრად უკეთ ვუვლით, ვიდრე ისინი სახლში მოუვლიდნენ. ჩვენთან ხანდაზმულები მოჰყავთ ისეთ ოჯახებს, რომლებიც ზრუნავენ საკუთარ მოხუცებზე. ძალიან ბევრ ცნობილ, დამსახურებულ ადამიანს დაუმთავრებია სიცოცხლე ჩვენთან,“ – ამბობს ვახანია.
იგივეს ამბობს მაია ახალაძეც:
„წლიდან წლამდე იცვლება დამოკიდებულება. 2003 წელს, მოხუცთა პანსიონატის გახსნა რომ გადავწყვიტე, ყველა დამცინოდა, ქართველი მოხუცს თავშესაფარში არასდროს ჩააბარებსო. ახლა, ნელ-ნელა მენტალიტეტი იცვლება და ხალხი ნაკლებად ფიქრობს იმაზე, თუ რას იტყვის ნათესავი ან მეზობელი. მთავარია, მოხუცი კარგ პირობებში იყოს.“
მეორე მიზეზი, რატომაც კერძო პანსიონატებმა საქართველოში ჯერ ფეხი კარგად ვერ მოიკიდეს, სიღარიბეა. UNPFA-სა და წითელი ჯვრის კვლევის მიხედვით, 2020 წლის აგვისტოში საქართველოში 65 წლის და მეტი ასაკის 189,213 სოციალურად დაუცველი პირი ცხოვრობს ანუ თითქმის ყოველი მეოთხე ხანდაზმული სოციალურად დაუცველია.
ამავე კვლევის თანახმად, საქართველოში ხანდაზმული ადამიანების 84 პროცენტისთვის ძირითადი შემოსავალი ხანდაზმულობის პენსიაა, რომელიც დღეს 220 ლარს შეადგენს.
შესაბამისად, სურვილის შემთხვევაშიც კი, ხანდაზმულებს არა აქვთ საშუალება კერძო პანსიონატის ხარჯი დაფარონ – ამის საშუალებას მათ არც პენსია აძლევთ და დანაზოგიც ძალიან ცოტა ვინმეს თუ აქვს საქართველოში.
კერძო პანსიონატებში ხანდაზმულთა შენახვის ფულს, როგორც წესი, მათი ოჯახები იხდიან. ხშირად, ეს არიან ემიგრანტები, რომლებიც ვერ უვლიან საქართველოში დარჩენილ მშობლებს და მათთვის მშვიდი სიბერის უზრუნველყოფას კერძო პანსიონატში ცდილობენ.
დაბერება საქართველოში
საქართველო, ისევე როგორც მსოფლიოს უმეტესი სახელმწიფო, დაბერებადი ქვეყანაა – მსოფლიოს დაბერებადი ქვეყნების ორმოცდაათეულში 43-ე ადგილზეა.
გაეროს თანახმად, ერი დაბერებადად მიიჩნევა, როდესაც მოსახლეობის შვიდი პროცენტი 65 წელზე მეტისაა. სტატისტიკის ეროვნული სამსახურის 2019 წლის მონაცემებით კი, საქართველოში ამ ასაკის ადამიანების რაოდენობა ორჯერ მეტი – 14.8 პროცენტია.
საქართველოში ხანდაზმულების პრობლემები მხოლოდ სიღარიბით არ შემოიფარგლება.
მიუხედავად იმისა, რომ ქვეყანაში ნახევარ მილიონზე მეტი ადამიანი ხანდაზმულია, მათთვის არ არის სპეციალური სერვისები, ქალაქებში არ არსებობს ინფრასტრუქტურა, რომ ხანდაზმულმა ადამიანებმა მეტად შეძლონ საზოგადოებაში ინტეგრაციას და სრულფასოვან ცხოვრებას.
როგორც უჩა ვახანია ამბობს, იმაში, რომ ხანდაზმული ადამიანი საქართველოში „ჩამოწერილად“ მიიჩნევა, პირველ რიგში მენტალობა, საზოგადოება და ამ ხანდაზმულთა ოჯახის წევრები არიან დამნაშავე:
„საზოგადოება შეგუებულია იმ ამბავს, რომ ხანდაზმულს არა აქვს სრულფასოვანი ცხოვრების უფლება. თითქოს ეს ადამიანები არ არსებობენ. არავის აინტერესებს მოხუცი რას ფიქრობს, რა სურვილები აქვს. ზის გამოკეტილი სახლში და მორჩა.
ხანდაზმული ადამიანების ცხოვრება არ აინტერესებთ არც ოჯახებს, არც საზოგადოებას და შესაბამისად ასევე იქცევა სახელმწიფოც. მიდგომა, თუ როგორ ექცევა საზოგადოება ხანდაზმულებს, შემდეგ ასახულია სახელმწიფო სერვისებში,“ – ამბობს ვახანია.
თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის მორფოლოგიის ინსტიტუტის გერონტოლოგიისა და პალიატიური მედიცინის დეპარტამენტის პროექტის ხელმძღვანელის, ელენე ჯანბერიძის თქმით, საქართველოში ხანდაზმულების უმეტესობა „ტვირთად“ გრძნობს თავს ოჯახისთვის.
მისი თქმით, იმ მძიმე სოციალური ფონის გამო, რომელიც არის ქვეყანაში, უკვე 65 წლის ასაკისთვის ადამიანებს საქართველოში ჯანმრთელობის ბევრი პრობლემა აწუხებთ.
„ჩვენთან, სოციალური პოლიტიკის ერთ-ერთ მთავარ მიმართულებას ხანდაზმულთა პანსიონატებისა და კათარზისების დაარსება კი წარმოადგენდეს, მაგრამ ამ ეტაპზე სამწუხაროდ, პანსიონატებში ბენეფიციართა მიღება შეზღუდულია ადგილების სიმცირის გამო, ხოლო არსებული კერძო პანსიონატები საკმაოდ ძვირია“.
„საქართველოში დაბერება საშიშია“ – ამბობს ჟურნალისტი ცირა გვასალია, – არანაირი გარანტია არ არსებობს, რომ სახელმწიფო მოგივლის, თუ ავად გახდები ან შიმშილით არ ამოგხდება სული. თუ არ გყავს შვილი, და ისიც ძალიან კარგი შვილი, არაფრის იმედი არ უნდა გქონდეს“.
რა უნდა გაკეთდეს
2012 წლიდან საქართველოში ხანდაზმულები საყოველთაო ჯანდაცვის პროგრამით სარგებლობენ, აქვთ გარკვეული ფასდაკლებები მედიკამენტებზე, ტრანსპორტზე.
თუმცა ეს არ არის საკმარისი – საშუალოდ, ჯანდაცვის ხარჯების მესამედი, ზოგჯერ მეტიც, რაც ცოტა არ არის, ახლაც ხანდაზმულთა ოჯახებს აწევთ.
2020 წელს ხანდაზმულების მრავალ პრობლემას კორონავირუსიც დაემატა, რომელიც ყველა გათვლით და პროგნოზით კაცობრიობისთვის საკმაოდ გრძელვადიან პრობლემად იქცევა.
COVID 19 ვირუსის წინაშე ისინი რისკ ჯგუფში აღმოჩნდნენ. UNFPA – სა და წითელი ჯვრის კვლევის მიხედვით, კოვიდი საქართველოშიც, ისევე როგორც მთელ მსოფლიოში, ხანდაზმულთა მაღალი სიკვდილიანობის მიზეზი გახდა.
ამავე კვლევის თანახმად, სოციალურმა დისტანციამ, იზოლაციამ და ურთიერთობების სრულად გაციფრულებამ მნიშვნელოვანი უარყოფითი გავლენა იქონია ხანდაზმულების როგორც ფიზიკურ, ასევე ფსიქიკურ ჯანმრთელობაზეც.
„არადა, ძალიან პატარა დეტალებმა შეიძლება მოხუცის ცხოვრება გაალამაზოს და მას გარეთ გასვლა მოანდომოს. მაგალითად, ხომ შეიძლება რომ გადასასვლელზე ფეხით მოსიარულეთათვის მწვანე შუქნიშანი არ იყოს ასეთი მოკლე, რომ ხანდაზმულმაც შეძლოს გადასვლა? ან მეტი ტუალეტი იყოს ქალაქში?,“ – ამბობს ვახანია.
მისი თქმით, ისეთი ღარიბი ქვეყნის შემთხვევაში, როგორიც საქართველოა, არსებობს ორი მარტივი და იაფი გამოსავალი, რითიც ხანდაზმული ადამიანების ცხოვრების გახალისებაა შესაძლებელი.
„პირველი არის ხანდაზმულთა დღის ცენტრი, სადაც ადამიანი, რომელიც სახლში ზის და მოწყენილობით იტანჯება, მივა და დროს მეგობრებთან ერთად გაატარებს.
და მეორე, ასევე აუცილებელი და ძალიან მარტივი გამოსავალი არის შინ მოვლის სერვისები. ამ შემთხვევაში მოხუცები იქნებიან საკუთარ სახლებში და ადამიანები მათ სარეცხის გაფენაში, საჭმლის გაკეთებასა და წამლის მიღებაში დაეხმარებიან.“
ჰოსპის „ფერისცვალების“ აღმასრულებელი დირექტორს მარიამ ფალავანდიშვილში სხვა ქვეყნების მაგალითი მოჰყავს, სადაც ბევრ მნიშვნელოვან საქმეს მოხალისეები აკეთებენ:
„მაგალითად ინგლისში, პალიატიური ზრუნვის მიმართულებით მოხალისეები გადამზადებას გადიან და შემდეგ მიდიან მოხუცთან, ასმევენ წამალს, უკეთებენ ნემსს და ა.შ. ძალიან მნიშვნელოვანია, რომ ჩვენი საზოგადოების ცნობიერებაც ამაღლდეს ამ კუთხით”.
ექსპერტების თქმით, იმისთვის რომ ხანდაზმულებისთვის რეალური ცვლილებები დადგეს, საზოგადოების ცნობიერება უნდა შეიცვალოს:
„ჩვენი საზოგადოებისა და სახელმწიფოს ინვესტიცია ხანდაზმულებისათვის პრაქტიკულად ნულოვანია, რაც ნიშნავს, რომ შემდეგ იგივეს მივიღებთ ჩვენც. ვინმემ დააწესა, რომ გარკვეული ასაკის შემდეგ სიცოცხლე აღარ შეიძლება? ან რომ 85 წლის შემდეგ არ შეიძლება იყო ბედნიერი? ღმერთს და ბუნებას ასეთი შეზღუდვა არ დაუწესებია. ამ შეზღუდვას ვაწესებთ ჩვენ,“ – ამბობს ის.
