Crisis Group: 2023 წლის სახიფათო კონფლიქტებს შორისაა უკრაინა, სომხეთი-აზერბაიჯანი და ირანი
ახალი ომი სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის 2023 წელს
გასული წელი ძალიან შემაშფოთებელი და სასტიკი იყო: კიდევ ერთი მძიმე წელი მას შემდეგ, რაც პანდემიამ შეძრა მსოფლიოს დიდი ნაწილი; ევროპაში სასტიკი ომი მძვინვარებს, მისი „არქიტექტორი“, ვლადიმირ პუტინი კი ბირთვული ესკალაციისკენ მიილტვის; რამდენიმე ღარიბი ქვეყანა კიდევ უფრო გაღატაკდა, რამდენიმე კი შიმშილისა და ექსტრემალურად ცვალებადი კლიმატის წინაშე აღმოჩნდა.
რა გველოდება 2023 წელს? შევლენ თუ არა დიდი სახელმწიფოები მესამე მსოფლიო ომში და დაირღვევა თუ არა თითქმის 80 წლიანი ბირთვული ტაბუ? წინა წლების გამოცდილების გათვალისწინებით, თვითკმაყოფილება იქნება იმის თქმა, რომ ეს ყველაფერი რაღაც წარმოუდგენლად მოჩანს.
10 კონფლიქტი, რომელიც შეიძლება გაგრძელდეს ან გამწვავდეს 2023 წელს – კრიზისული ჯგუფების მიხედვით:
უკრაინა
სომხეთი და აზერბაიჯანი
ირანი
იემენი
ეთიოპია
კონგოს დემოკრატიული რესპუბლიკა
საჰელი
ჰაიტი
პაკისტანი
ტაივანი
მოდით ვისაუბროთ პირველ სამზე, დანარჩენზე შეგიძლიათ წაიკითხოთ Crisis Group-ის ვებგვერდზე.
- კვლევა: ევროკავშირმა სამჯერ მეტი დახარჯა რუსულ ნავთობსა და გაზზე, ვიდრე უკრაინის დახმარებაზე
- რატომ გახდა ირანული დრონები უკრაინისთვის პრობლემა
უკრაინა
აქამდე უკრაინა მედგრად და მამაცად უწევდა წინააღმდეგობას რუსეთის თავდასხმას უკრაინელების ოსტატობისა და დასავლეთის დახმარების წყალობით, მაგრამ თითქმის ერთწლიანი ბრძოლის შემდეგ, ომს დასასრული არ უჩანს.
როდესაც კრემლმა თებერვალში დაიწყო სრულმასშტაბიანი ომი, როგორც ჩანს, მის მესვეურებს იმედი ჰქონდათ, რომ უკრაინის მთავრობა მალევე დაემხობოდა და იქ პუტინის მორჩილი რეჟიმი დამყარდებოდა. მან არასწორად გათვალა – უკრაინის წინააღმდეგობა ისეთივე სასტიკი იყო, როგორც რუსული თავდასხმის თავდაპირველი გეგმა.
გაზაფხულზე კიევიდან გამოძევებულმა მოსკოვმა თავისი სამხედრო ძალები აღმოსავლეთსა და სამხრეთში გადაისროლა. შემდეგ, ზაფხულის ბოლოს, უკრაინული ჯარები იქაც დაწინაურდნენ – ახლა უფრო ძლიერი დასავლური იარაღით შეიარაღებულნი.
მიუხედავად ამისა, მოსკოვმა მაინც გაზარდა ფსონები და საკუთარ ნახევრად განადგურებულ არმიას სავარაუდოდ კიდევ 300 000 მობილიზებული დაამატა, თუმცა მონაცემები არასანდოა. სულ მცირე ამდენივე რუსი გაიქცა ქვეყნიდან და პერსონალისა და აღჭურვილობის დეფიციტი კვლავ რუსული არმიის მთავარი პრობლემაა.
კრემლმა ასევე გამოაცხადა უკრაინის ტერიტორიების ანექსია, რომლებიც მის კონტროლს არ ექვემდებარება. დაიწყო უკრაინის ინფრასტრუქტურაზე საჰაერო თავდასხმების სადამსჯელო კამპანია – ელექტროენერგიის უქონლობამ ბევრი ტერიტორია თითქმის დაუსახლებელი გახადა.
გასული წლის განმავლობაში ყოველი მესამე უკრაინელი დევნილი იყო.
ჯერჯერობით, ნაკლებად სავარაუდოა, რომ კიევი ან მოსკოვი უკან დაიხევენ. რუსეთში ფაქტობრივად მხოლოდ სამთავრობო პროპაგანდა მუშაობს და იქ ოპოზიცია აღარ არსებობს. არც ერთი მხარე არ გამოხატავს სამშვიდობო მოლაპარაკებების ნამდვილ სურვილს.
გასაგებია, რომ უკრაინელებს არ სურთ დათმონ ის მიწები, რომლებსაც ნელ-ნელა იბრუნებენ. მაგრამ მოსკოვი, მიუხედავად იმისა, რომ აცხადებს, თითქოს ღიაა მოლაპარაკებებისთვის, მაინც ითხოვს კიევისგან დანებებას – ზიზღით უწოდებს უკრაინის მთავრობას, „ნაცისტებს, რომლებსაც აკონტროლებს გადაგვარებული დასავლეთი.“
აქ ჩიხშია და რამდენ ხანს გაგრძელდება, მხოლოდ ამაზე მხოლოდ მარჩიელობა შეიძლება. ორივე მხარე ცდილობს ერთი სანტიმეტრით წაიწიოს წინ.
მოსკოვი იმედოვნებს, რომ ზამთრის სიცივე და გაზის მაღალი ფასი – რომელიც გამოწვეულია დასავლეთის მიერ რუსული ნახშირწყალბადების ბოიკოტით – ევროპელების უკრაინის მიმართ მხარდაჭერას გაუცხოებს, მაგრამ დასავლეთის ერთიანობაში ჯერ კიდევ არ არსებობს შესამჩნევი ბზარები. ბევრ ევროპულ დედაქალაქში, პირიქით, თვლიან, რომ უკრაინის დამარცხება გააძლიერებს მოსკოვს და რისკის ქვეშ დააყენებს მათ უსაფრთხოებას.
უკრაინის პრეზიდენტის, ვოლოდიმირ ზელენსკის ვიზიტმა ვაშინგტონში 2022 წლის ბოლოს კიდევ ერთხელ დაადასტურა ორპარტიული მხარდაჭერა კიევის მიმართ, მიუხედავად რესპუბლიკური პარტიის ულტრამემარჯვენე ფლანგის [უფრო სწორად ე.წ. ტრამპისტების] უკმაყოფილებისა.
რაც შეეხება ჭეშმარიტად კატასტროფულ სცენარს – პოტენციურ ბირთვულ ესკალაციას ნატოსა და რუსეთს შორის – მოსკოვმაც და დასავლეთის დედაქალაქებმაც ყველა ღონე იხმარეს პირდაპირი შეტაკებების თავიდან ასაცილებლად.
მაგალითად, დასავლეთმა უარყო ფრენის აკრძალული ზონების შექმნის იდეა და თავი შეიკავა უკრაინისთვის თანამედროვე იარაღის მიწოდებისგან. ამასთან ერთად, რუსეთიც მოერიდა ნატოს ტერიტორიაზე საჰაერო დარტყმებს. ამ ეტაპზე ბირთვული ომი ნაკლებად სავარაუდოა.
თუმცა, ამის შესაძლებლობაც არ არის გამორიცხული, მით უმეტეს, თუ პუტინი გრძნობს, რომ მისი ძალაუფლება ნელ-ნელა კრიზისში შედის. ამ ომმა შექმნა ბირთვული დაპირისპირების ალბათ ყველაზე მაღალი რისკი ბოლო 60 წლის განმავლობაში.
რა თქმა უნდა, დასავლელმა ლიდერებმა ღია უნდა დატოვონ კარი კონფლიქტის მოგვარებისთვის და აუხსნან კრემლს სარგებელი, განსაკუთრებით სანქციების შემსუბუქების კუთხით, რასაც იქნებ მოჰყვეს კიდეც შეთანხმება.
მაგრამ ახლა მათ მიაჩნიათ, რომ ომის ყველა საშინელების მიუხედავად, უკრაინის მხარდაჭერა – თუნდაც ბირთვული ესკალაციის რისკის პირობებში – უკეთესია, ვიდრე რუსეთის რაიმე ფორმით გამარჯვება.
სომხეთი და აზერბაიჯანი
მთიანი ყარაბაღის გამო ბოლო ომიდან ორი წლის შემდეგ, სომხეთი და აზერბაიჯანი, როგორც ჩანს, ახალი დაპირისპირებისთვის ემზადებიან.
თუ ახალი ომი მოხდება, ის უფრო ხანმოკლე, მაგრამ არანაკლებ დრამატული იქნება, ვიდრე 2020 წლის 44-დღიანი ომი.
ყარაბაღის მეორე ომის შემდეგ ბალანსი კიდევ უფრო შეიცვალა აზერბაიჯანის სასარგებლოდ. სომხეთის არმიას არ შეუვსია საკუთარი ჯარი ცოცხალი ძალითა და იარაღით, რადგან რუსეთს – მის ტრადიციულ იარაღის დილერს, უკვე საკუთარი მარაგიც ეწურება. აზერბაიჯანში კი პირიქით, ჯარი სულ უფრო და უფრო ძლიერდება. ახლა უკვე აზერბაიჯანული არმია რამდენჯერმე აღემატება სომხეთისას, ის ბევრად უკეთ არის აღჭურვილი და თან ნატოს წევრი ქვეყნის, თურქეთის მხარდაჭერით სარგებლობს.
ბაქო ასევე წაახალისა აზერბაიჯანულ გაზზე ევროპის მოთხოვნამ.
2020 წლის ცეცხლის შეწყვეტის ფარგლებში, რუსი სამშვიდობოები განლაგდნენ მთიანი ყარაბაღის რაიონებში, სადაც ეთნიკური სომხები ცხოვრობენ. რუსეთმა ასევე გააძლიერა მესაზღვრეების და სამხედრო პერსონალის მობილიზება სომხეთ-აზერბაიჯანის საზღვრის მონაკვეთებზე, რომლებიც ომის შემდეგ დავის და კონფლიქტის ახალ კერებად იქცა.
იყო ვარაუდი, რომ ეს კონტიგნენტები, რაოდენ მცირეც უნდა იყოს, შეიცავდნენ ინციდენტების ალბათობას, რადგან ბაქოს არ სურდა მოსკოვთან პირდაპირ შეტაკება.
მაგრამ მაინც, რუსულმა ძალებმა ვერ შეაჩერეს რამდენიმე ესკალაცია 2022 წელს – მარტსა და აგვისტოში აზერბაიჯანის ჯარებმა მთიან ყარაბაღში კონტროლი დაამყარეს ახალ ტერიტორიებზე, მათ შორის სტრატეგიული მთის პოზიციებზე. სექტემბერში აზერბაიჯანის ძალები შევიდნენ თავად სომხეთის იმ ტერიტორიაზე, რომლის გასწვრივ საზღვარი არ იყო მონიშნული.
ყოველი ახალი შეტაკება უფრო და უფრო სისხლიანი ხდებოდა.
მოსკოვი ისტორიულად ცდილობდა მიემართა ე.წ. სამშვიდობო ძალისხმევა მთიან ყარაბაღთან მიმართებაში, მაგრამ უკრაინის ომმა ეს სამშვიდობო მოლაპარაკებები მთლიანად დაჩრდილა. 2020 წელს ცეცხლის შეწყვეტამ წესით უნდა გახსნას ვაჭრობა რეგიონში, მათ შორის სომხეთის გავლით და პირდაპირი მარშრუტის აღდგენით აზერბაიჯანიდან მის ექსკლავში, ნახიჩევანამდე ირანთან საზღვარზე.
გაუმჯობესებული ვაჭრობა ასევე გაუხსნის გზას კომპრომისისთვის მთიანი ყარაბაღის მომავლის ამ ურთულეს საკითხზე.
2020 წლის ომის შემდეგ ერევანმა უარი თქვა მთიანი ყარაბაღისთვის სპეციალური სტატუსის მინიჭების ათწლეულების მოთხოვნაზე, მაგრამ ერევანი მაინც საუბრობს იქ მცხოვრები სომხების განსაკუთრებულ უფლებებსა და უსაფრთხოების გარანტიებზე. ბაქო ირწმუნება, რომ ადგილობრივ სომხებს შეუძლიათ ისარგებლონ ისეთივე უფლებებით, როგორც აზერბაიჯანის ნებისმიერ მოქალაქეს.
2021 წლის ბოლოს მოსკოვმა არ გააპროტესტა ის ფაქტი, რომ სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის შუამავლობა ევროკავშირმა აიღო. იმ დროს არსებობდა ვარაუდები, რომ ევროპის ჩართულობა გააძლიერებდა რუსეთის სამშვიდობო ძალისხმევას, რომელსაც მცირე წარმატება მოჰყვებოდა.
თუმცა, მას შემდეგ, რაც უკრაინაში ომი დაიწყო, მოსკოვი განიხილავს ევროკავშირის დიპლომატიას, როგორც რუსეთის გავლენის შეზღუდვის ფართო ძალისხმევის ნაწილს.
შედეგად, მივიღეთ ორი ხელშეკრულების პროექტი
ერთი რუსეთის მიერ მომზადებული, მეორე კი შემუშავებული თავად სომხეთისა და აზერბაიჯანის მიერ – დასავლეთის მხარდაჭერით.
თითოეული პროექტი ეხება ვაჭრობას და სომხეთ-აზერბაიჯანის საზღვრის სტაბილიზაციას. ხოლო მთიან ყარაბაღში სომხების ბედი ჯერ კიდევ გადაუწყვეტელია.
დასავლეთის ჩართულობა, სავარაუდოდ, უფრო პერსპექტიულია, ნაწილობრივ იმიტომაც, რომ ეს პროცესი თავად მონაწილეების ინიციატივაა, მაგრამ ნებისმიერ შემთხვევაში, ორივე მხარე ჯერ კიდევ შორს არის ერთმანეთისგან.
ბაქოს კარტბლანში აქვს, მაგრამ ქვეყანა უფრო მეტად ისარგებლებს ვაჭრობისა და საერთაშორისო ურთიერთობების განვითარების შეთანხმებით, ვიდრე კიდევ ერთი ომით.
საშიშროება ის არის, რომ მოლაპარაკებები უახლოეს მომავალში არსად მიგვიყვანს და ძალადობის მორიგი აფეთქება შეაჩერებს ყველა პროცესს – როგორც მოსკოვის ხელმძღვანელობით, ისე დასავლეთის მხარდაჭერით.
შემდეგ კი აზერბაიჯანი ყველაფერს ძალით წაიღებს.
ირანი
რეჟიმის წინააღმდეგ მასობრივი პროტესტი, ირანის დაუნდობელი რეპრესიები და მის მიერ რუსეთისთვის იარაღის მიწოდება – ისლამური რესპუბლიკა დღეს კიდევ უფრო იზოლირებულია, ვიდრე ოდესმე ყოფილა ათწლეულების განმავლობაში. ამავე დროს, კრიზისი მწიფდება მის ბირთვულ პროგრამასთან დაკავშირებითაც.
საპროტესტო აქციები, რომლებიც ქვეყანას სრულ იზოლაციას უქადის, ყველაზე დიდ საფრთხეს უქმნის ისლამური რესპუბლიკის ავტორიტეტს 2009 წლის ცნობილი გამოსვლების შემდეგ.
დაუმორჩილებელი ქალები არყევენ რეჟიმს, მათ შორის სტუდენტები და სკოლის მოსწავლეებიც კი, რომლებიც უარს ამბობენ სავალდებულო თავსაბურავზე, როგორც ქალთა ჩაგვრის სიმბოლოზე.
ამის საპასუხოდ ირანის მთავრობამ ასობით ადამიანი მოკლა, მათ შორის ათობით ბავშვი. დემონსტრანტების ოფიციალური სიკვდილით დასჯა მოჰყვება სასამართლო პროცესებს, რომლებიც, უფლებადამცველი ჯგუფების თქმით, აბსოლუტურად ყალბია. ათასობით ადამიანი ციხეშია, რომელთაგან უმეტესობა სასტიკი წამების და არაადამიანური მოპყრობის მსხვერპლია.
what a video,
projected onto iran’s embassy in london:pic.twitter.com/YTTxsqTrey— ian bremmer (@ianbremmer) December 21, 2022
ის, რაც პოპულარული ანტისახელმწიფოებრივი განწყობის ხაზგასმული მასობრივი გამოხატულებაა – განსაკუთრებით ახალგაზრდობაში და დიდი ხნის მივიწყებულ პერიფერიებში – რეჟიმი აფიშირებს როგორც უცხოურ შეთქმულებას, რისაც ადამიანებს ნაკლებად სჯერათ.
ახალგაზრდა მომიტინგეების ამოცანაა საშუალო კლასის უფროსი ასაკის ირანელების გადაბირება. ბევრი მათგანი მათ თანაუგრძნობს, მაგრამ ეშინია რეჟიმის ძალადობის ან რადიკალური ცვლილების.
პროტესტი კრიტიკულ მასას მიაღწევს, თუ მათ მოსახლეობის ეს კატეგორია შეუერთდება, მაგრამ ამის გარეშე საპროტესტო აქციების გაფართოება ნაკლებად სავარაუდოა. ყოველ შემთხვევაში, თუ სხვა გამომწვევი ფაქტორი არ დაარღვევს ბალანსს, ან მომიტინგეებს შორის ახალი ლიდერები გამოჩნდებიან.
ამ დრომდე არ არსებობს იმის ალბათობა, რომ რეჟიმი ჩამოიშლება. მაგრამ ირანში რაღაც შეიცვალა – რეჟიმი ვეღარ აბრუნებს დროს უკან.
იმავდროულად, მოლაპარაკებები 2015 წლის ბირთვული შეთანხმების განახლების შესახებ, რომელიც შეჩერებულია სექტემბრის დასაწყისიდან, ახლა ფაქტობრივად გაყინულია. ბოლო რამდენიმე წლის განმავლობაში, თეირანის ბირთვული შესაძლებლობები მნიშვნელოვნად გაიზარდა – ურანის გამდიდრების შესაძლებლობები გაფართოვდა.
ატომური ენერგიის საერთაშორისო სააგენტოს მონიტორინგი მკაცრად შეზღუდულია და, როგორც ჩანს, ახლოვდება ის მომენტი, რომლის თავიდან აცილების იმედიც აშშ-ს და მის მოკავშირეებს დიდი ხანია ჰქონდათ: როდესაც მათ მოუწევთ არჩევანის გაკეთება ირანის ბირთვული იარაღის მიღების შესაძლებლობასა თუ ძალის გამოყენებას შორის მის თავიდან ასაცილებლად.
2023 წლის ოქტომბერში გაეროს შეზღუდვები ირანულ ბალისტიკურ რაკეტებზე იწურება.
იმის გათვალისწინებით, რომ გადამწყვეტია ირანის მიერ რაკეტებისა და უპილოტო თვითმფრინავების გავრცელების შეკავება – განსაკუთრებით რუსეთის დასახმარებლად უკრაინაში – დასავლელ ლიდერებს მოუწევთ გაეროს სანქციების დაბრუნება. ეს, სავარაუდოდ, აიძულებს ირანს გავიდეს ბირთვული იარაღის გაუვრცელებლობის ხელშეკრულებიდან. და ეს, თავის მხრივ, არის ომის პოტენციური საბაბი აშშ-სა და ისრაელში.
ირანის ბირთვულ პროგრამაზე ნებისმიერმა შეზღუდვამ შეიძლება გამოიწვიოს კონფლიქტის ესკალაცია რეგიონში, რადგან ირანი უკვე გაღიზიანებულია საუდის არაბეთზე – ის მას სატელიტური არხების მხარდაჭერაში ადანაშაულებს, რომლებიც პროტესტს ეხმარებიან.
ირანსა და ისრაელს შორის მრავალმხრივი დაპირისპირება ასევე შეიძლება გამწვავდეს ისრაელის ახალი ულტრამემარჯვენე მთავრობის გამო.
ამ კონტექსტში აზრი აქვს დიპლომატიას
დასავლეთის დედაქალაქები აღშფოთებულნი არიან ისლამური რესპუბლიკის რეპრესიებით საკუთარი მოსახლეობის მიმართ, აღშფოთებულია რუსეთისთვის იარაღის მიწოდებითაც, თუმცა ამ დრომდე თავს იკავებენ, ირანთან კავშირი გაწყვიტონ.
ნაწილობრივ იმიტომ, რომ ვიღაცამ უნდა აწარმოოს მოლაპარაკება მძევლების გათავისუფლებაზე, მაგრამ ირანის სრული იზოლაცია ძირითადად ბირთვული საფრთხის გათვალისწინებით ხდება.
არსებული ვითარებიდან გამომდინარე, ბირთვული კრიზისის განმუხტვის მიზნით მოლაპარაკებების პერსპექტივები ბუნდოვანი ჩანს. მაგრამ, სულ მცირე, ერთმანეთის მიმართ წითელი ხაზების გავლებამ შეიძლება ხელი შეუწყოს დაძაბულობის შეკავებას მანამ, სანამ არ იქნება მეტი ადგილი დეესკალაციისა და დიპლომატიური ჩართულობისთვის.
ძნელი წარმოსადგენია, რას მიიღებდნენ აქციის მონაწილეები ბირთვული კრიზისის გამწვავების შემთხვევაში. უფრო სავარაუდოა, რომ რეჟიმი, რომელიც მზადყოფნაშია, შეძლებს მოსახლეობაზე კიდევ უფრო მკაცრი კონტროლის დაწესებას.
