ცხოვრების თავიდან დაწყება ომის შემდეგ - ისტორიები სომხეთიდან და აზერბაიჯანიდან
რა კვალი დატოვა 44-დღიანმა ომმა სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის? როგორ იხსენებენ მას ისინი, ვინც ფსიქოლოგიური ტრავმა მიიღო, სახლი და ახლობლები დაკარგა? მოახერხეს თუ არა მთავრობებმა შეემსუბუქებინათ მათთვის ომის კვალი როგორც სომხეთში, ისე აზერბაიჯანში?
აზერბაიჯანული გამოცემის, Meydan-TV– ს რეპორტაჟი აზერბაიჯანიდან და სომხეთიდან.
“30 წლის წინ ცხოვრება ნულიდან დავიწყეთ…”
17 ოქტომბერს, ომის დროს, ფარზალიევების ოჯახის ეზოში ჭურვი ჩამოვარდა. ისინი ქალაქ აღდამიდან ლტოლვილები არიან, რომლებიც ახლა აზერბაიჯანის ტერტერის რაიონის სოფელ იენიკენდში ცხოვრობენ. იხსენებს სახლის პატრონი ულდუზ ფარზალიევა:
”უცებ გავიგონე ჩემი შვილის ყვირილი:” დედა, დაწექი!”. როდესაც აზრზე მოვედი, ჭიშკრის გარეთ თხრილში აღმოვჩნდი. შვილი ტიროდა, მას ეგონა, რომ მამა დაეღუპა”.
- ყარაბაღი: რა ელის “ახალ” და “ძველ” დევნილებს
- ტომ დე ვაალის მოსაზრება: რატომ არის ყარაბაღში მშვიდობა არასაიმედო
- რა მიიღეს აზერბაიჯანმა და სომხეთმა ზავის შესახებ შეთანხმების შემდეგ
ეს დილით მოხდა. ოჯახი ეზოში იყო. ულდუზ ფარზალიევა ძროხას წველიდა, მისი შვილი და ქმარი კი ელოდნენ, როდის დაასრულებდა:
”ქმარს პირუტყვის გაშვება უნდოდა სახლთან ახლოს მიწის ნაკვეთზე საძოვრად, შვილს კი ხბოებისთვის უნდა ეჭმია. ჩემს შვილს ჭურვის ხმა რომ არ გაეგო, მოვკვდებოდი. არც კი მახსოვს, როგორ გავიქეცი და რა მოხდა შემდეგ. მაგრამ ჭურვი ზუსტად იმ ადგილას მოხვდა, სადაც მე ვიყავი”.
ულდუზ ფარზალიევა ღმერთს მადლობას უხდის, რომ მისი ოჯახი გადარჩა. მაგრამ ამბობს, რომ იმ დღიდან მას არტერიული წნევა და გული აწუხებს. ასევე სმენა დაუქვეითდა. იმედი აქვს, რომ ეს ყველაფერი დროთა განმავლობაში გაუვლის.
ფარზალიევების ოჯახმა ასევე მნიშვნელოვანი მატერიალური ზარალი მიიღო:
”ძროხა, რომელსაც ვწველიდი, ჭურვს ემსხვერპლა. მეორე დაიჭრა და ხბო მცელშივე მოუკვდა. კიდევ ერთი დაიჭრა და გზაში მოგვიკვდა, როდესაც ვეტერინართან მიგვყავდა. 17 ინდაური და ერთი ძაღლიც დაიღუპა. სახლში ჭერი ჩამოინგრა, ყველა ფანჯარა განადგურდა. ბეღელი, დამხმარე ნაგებობა ეზოში, ნივთები, რაც მასში იყო – ყველაფერი განადგურდა. სახლის უკანა კედელი დაიბზარა, ბევრი ავეჯი და ჭურჭელი დაიმტვრა”, – აღნიშნავს იგი.
ყარაბაღის პირველი ომის დაწყებამდე გაზანფარ ფარზალიევი აღდამის ერთ-ერთ სკოლაში სამხედრო მომზადებას ასწავლიდა. ის ამბობს, რომ მათ ყველაფერი ჰქონდათ – სამსახური, სახლი… მაგრამ ომმა მათი გეგმები ჩაშალა, თვითონ კი ფრონტზე მოხალისედ წავიდა:
”ჩვენი ცხოვრება შეიცვალა, ყველაფერი დავკარგეთ. ფრონტზე დავიჭერი, შემდეგ ლტოლვილები გავხდით, თუმცა, გაჭირვებით ფეხზე წამოვდექით. როდესაც ცხოვრება, როგორც იქნა, კალაპოტში ჩადგა, ომი თავიდან დაიწყო. ჭურვმა, რომელიც სახლს მოხვდა, პანიკასა და შიშში ჩაგვაგდო. რა თქმა უნდა, ფრონტზე მე აფეთქებებსა და დაბომბვას შევეჩვიე, მაგრამ როდესაც ეს შენს სახლში ხდება, სულ სხვა საკითხია. მეშინოდა, რომ ჩემი ცოლ-შვილი არ გადარჩებოდა. ჯერ კიდევ ვერ მოვედი გონს ”.
გაზანფარ ფარზალიევი ამბობს, რომ მეორე ომმა მასში დეჟავიუს შეგრძნება გამოიწვია. იგი იხსენებს, თუ როგორ დატოვა მისმა ოჯახმა აღდამი:
”ამ ყველაფერმა ჩემს თვალწინ ისევ წამოიწია და ყველაზე ცუდი ის არის, რომ ჩვენი ზარალი არავის აინტერესებს. ორიოდე თვის წინ რამდენიმე ადამიანი მოვიდა. სახლი შეისწავლეს, გადაიღეს სურათები, რაღაც ჩაიწერეს და წავიდნენ. იყვნენ ასევე განაღმვის სააგენტოდან. იმ ადგილს გადახედეს, სადაც ჭურვი დაეცა. მათ ასევე გააკეთეს ჩანაწერები, ფოტოები და წავიდნენ. ჩვენ არანაირი დახმარება, კომპენსაცია არ მიგვიღია. ჩვენ თვითონ შევაკეთეთ ჭერი და ფანჯრები. სიცივესა და ორპირში ხომ არ ვიცხოვრებდით. კიდევ კარგი, თორემ ისევ დანგრეულ სახლში მოგვიწევდა ცხოვრება ”.
გაზანფარ ფარზალიევის თქმით, ის სახელმწიფოსგან არც ომის მონაწილის შემწეობას იღებს, იმის მიუხედავად, რომ საკითხზე რამდენჯერმე ხელისუფლებას მიმართა.
გამქრალი სამზარეულო
ომის შედეგად აღდამის რაიონის სოფელი ზანგიშალიც დაზარალდა. ჭურვებმა სახლები საცხოვრებლად უვარგისი გახადა. ვიდადი გულიევი ერთ-ერთი ასეთი სახლის მფლობელია. იგი ამბობს, რომ როდესაც ომი დაიწყო, მისი ოჯახი უსაფრთხოების მიზნით სხვა სოფელში გადავიდა. 7 ოქტომბერს ჭურვი მათ ცარიელ სახლს მოხვდა. სახლი ჩამოინგრა, ისევე როგორც მასზე გადაბმული სტომატოლოგიური კაბინეტი, რომელიც გულიევის ვაჟს ეკუთვნოდა:
”ჩვენი სახლის ნახევარი პრაქტიკულად აღარ არსებობს. სამზარეულო საერთოდ გაქრა. აბაზანა და ტუალეტი სრულიად გამოუსადეგარია. ნახევარი ოთახი ჩამოინგრა. ზოგადად, სახლი მთლიანად ავარიულია. ჩემი შვილის სტომატოლოგიურ კაბინეტში ერთი შუშაც არ დარჩენილა და ძვირადღირებული ტექნიკაც დაზიანდა. ”
ვიდადი გულიევი ამბობს, რომ ავარიულ სახლში ცხოვრება საშიშია, ის შეიძლება ნებისმიერ მომენტში ჩამოინგრეს. ამიტომ, მან მრავალჯერ მიმართა აღდამის რაიონის ხელისუფლებას. მაგრამ ვერაფერს მიაღწია:
”რამდენჯერმე მოგვივიდა კომისია, ჩაატარა ექსპერტიზა და წავიდა. ბოლოს მან 800 მანათად (დაახლოებით 470 დოლარი) შეაფასა სახლისა და კაბინეტის დაზიანება. სახლი ახალი გარემონტებული იყო. მხოლოდ სამზარეულოში 10 ათასი დავხარჯე. 800 მანათი რა არის? “
ვიდადი გულიევი ამბობს, რომ მან ამ უსამართლობის გამო მინისტრთა კაბინეტში, ეკონომიკის მინისტრთან, პრეზიდენტის ადმინისტრაციაში და ადგილობრივ სტრუქტურებში იჩივლა. თუმცა, ამან შედეგი არ გამოიღო და სწორი შეფასება არ გაკეთებულა.
”გავიგეთ, რომ აზერბაიჯანის ჯარი მოდიოდა და სასწრაფოდ დავტოვეთ სოფელი”
”იმედი გვაქვს, რომ ერთ დღეს ჩვენს სოფელში და ჩვენს სახლში დავბრუნდებით.”
ასე ამბობს არტაშეს არაქელიანი, მარდაკერტის (აზერბაიჯანულად აგდერეს) რაიონის მკვიდრი. ამ დროისთვის არტაშესი მეუღლე ნარინესთან და ხუთ მცირეწლოვან ქალიშვილთან ერთად ერევნის მახლობლად მდებარე სოფელ ლენუგიში ცხოვრობს. იმ ადგილს, სადაც ისინი ცხოვრობენ, სახლი ძნელად შეიძლება ეწოდოს. ეს სივრცე, რომელიც ერთდროულად დერეფნის, სამზარეულოს და საძინებლის ფუნქციას ასრულებს, მათ ნათესავებმა დაუთმეს.
არაქელიანები ლტოლვილთა ერთ-ერთი ოჯახია. მათი თქმით, მათ სახლი სოფლის ხანგრძლივი დაბომბვის დროს დატოვეს:
”შეუძლებელი იყო იქ დარჩენა. სოფელში ყველა მანქანა მძღოლის გარეშე იყო, მამაკაცები ფრონტზე იყვნენ წასული. გაჭირვებით მანქანა ვიშოვე, ოჯახი წამოვიყვანე და სტეპანაკერტში (ხანკენდი) წავედი. ”- ამბობს არტაშესი და დასძენს, რომ მათ მხოლოდ მაშინ დატოვეს სოფელი, როდესაც აზერბაიჯანული ჯარის მოახლოების შესახებ შეიტყვეს. ზოგიერთმა მათმა თანასოფლელმა სოფელი ვერ დატოვა და 12 ადამიანი, მისი თქმით, ტყვედ ჩავარდა:
”როგორც მე ვიცი, ორი მათგანი უკვე გაათავისუფლეს, დანარჩენები კი კვლავ ტყვეობაში იმყოფებიან.”
სოფლიდან გასულმა ნარინემ მხოლოდ ბავშვების საბუთები და ტანსაცმლის აღება შეძლო. ამ დროს მას წარმოდგენა არ ჰქონდა, რომ ისინი სახლში დაბრუნებას ვეღარ შეძლებდნენ.
”გაჭირვებით მივაღწიეთ სტეპანაკერტამდე და რამდენიმე დღე სარდაფში გავატარეთ. როდესაც პირველად გავედით იქიდან, ტაქსის დაჭერა ვცადეთ სომხეთში წასასვლელად, მაგრამ მთელე დღე ჰაერში დრონები დაფრინავდნენ და ბომბები მუდმივად ეცემოდა, ამიტომ იძულებული გავხდით სარდაფში დავბრუნებულიყავით ”, – იხსენებს ნარინე.
56 წლის არტაშეს არაქელიანი აგდერეში დაიბადა და გაიზარდა. იგი ყარაბაღის პირველ ომში მონაწილეობდა და იქ ფეხი დაკარგა:
”მას შემდეგ პროთეზით დავდივარ. მარდაკერტში 50 ძროხა მყავდა. მე მეცხოველეობით ვიყავი დაკავებული და ამით ვარჩენდი ოჯახს. ”
როგორ არჩინოს ოჯახი ახლა, ყველაფრის დაკარგვის შემდეგ, არტაშესმა არ იცის:
”აქ სამუშაო არ არის. ჩვენ გვინდა დავბრუნდეთ ჩვენს სოფელში. ეს სოფელი ათწლეულების განმავლობაში სომხური იყო, ის მთიანი ყარაბაღის ავტონომიური ოლქის ნაწილია. ჩემი დიდი ბაბუების საფლავებიც იქაა ”.
არაქელიანების ერთადერთი იმედი აქვთ, რომ რაღაც სასწაულის წყალობთ დაბრუნდებიან.
“ჩვენ ომი არ გვინდა“, – ნარინე ბავშვებს უყურებს და განაგრძობს:
”არ მსურს, რომ ისევე როგორც ჩვენ, კიდევ ერთი ომის მოწმეები გახდნენ. იმედი მაქვს, მოლაპარაკებების გზით რამის მიღწევას შევძლებთ. ”
არაქელიანებისგან განსხვავებით, ათასობით სხვა ოჯახმა სასტუმროებში, სკოლებსა და საბავშვო ბაღებში იპოვა თავშესაფარი, რომლებმაც მათ კარი გაუღეს.
“ სახლს მეორედ ვკარგავ”
გულნარა სტეპანიანი ლტოლვილია ყარბაღის ქალაქ ჰადრუთიდან. გასული წლის ოქტომბრიდან ის და მისი ოჯახი სომხეთში, სოფელ არშალუსში, საბავშვო ბაღის შენობაში ცხოვრობენ. მათ სოფელი დატოვეს, როდესაც იქ აზერბაიჯანის ჯარები შევიდნენ:
”მეორედ ვკარგავ სახლს. ეს პირველად 1992 წელს მოხდა, როდესაც მარდაკერტის დატოვება მოგვიწია. ჩემი მშობლები ჰადრუთიდან იყვნენ, ამიტომ იქ დავსახლდით”.
ამ დროისთვის გულნარა თავის შვილთან, რძალთან და ხუთ შვილიშვილთან ერთად საბავშვო ბაღში ცხოვრობს.
სომხეთის მთავრობამ და რამდენიმე ფონდი ლტოლვილებს საკვებსა და პირველადი მოხმარების საგნებს აწვდის. მაგრამ არც დახმარებას და არც თავშესაფარს მათთვის საკუთარი სახლების შეცვლა არ შეუძლია.
“როდემდე ვაპირებთ ასე ცხოვრებას?” – კითხულობს გულნარას რძალი ანუშ სტეპანიანი. მისი ორი ქალიშვილი გასულ აგვისტოში, ომამდე ცოტა ხნით ადრე დაიბადა. ანუში პოულობს პარალელებს საკუთარ ბავშვობასა და იმას შორის, რასაც ახლა მისი შვილები განიცდიან:
”როდესაც 90-იან წლებში დედაჩემმა ჩემთან ერთად მარდაკერტი (აგდერე) დატოვა, მე ერთი თვის ვიყავი. ასე რომ, ისტორია მეორდება – როდესაც ჰადრუთი დავტოვე ჩემს ქალიშვილებთან ერთად, ისინიც ერთი თვის იყვნენ”.
მათი ოჯახის შემოსავლის წყარო ჰადრუთში მიწა და ძროხები იყო. ახლა როგორ განვითარდება მათი ცხოვრება, უცნობია.
