საქართველო, აზერბაიჯანი და სომხეთი 1918 წელს დამოუკიდებლები გახდნენ. როგორი იყო კავკასიის სამი პირველი რესპუბლიკა
აზერბაიჯანის სომხეთის საქართველოს დამოუკიდებლობის ისტორია
1918 წელს ჯერ ამიერკავკასიის დემოკრატიული ფედერაციული რესპუბლიკა გამოცხადდა, რომელიც ძალიან მალე დაიყო სამ სახელმწიფოდ.
თავდაპირველად, 1918 წლის 26 მაისს საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა გამოცხადდა.
1918 წლის 28 მაისს კი, აზერბაიჯანის დემოკრატიული რესპუბლიკა და სომხეთის რესპუბლიკა.
მოკლედ გიამბობთ, რა იყო ამ სამი რესპუბლიკის ხანმოკლე არსებობის მთავარი მიღწევები და რითი დაგვამახსოვრდა ისინი:
პოლიტიკური კონტექსტი
20-ე საუკუნის დასაწყისი კავკასიისთვის ერთდროულად რამდენიმე გარემოების მიხედვით წარმოადგენდა ტრაგიკული პერიოდს.
სამივე ეს ქვეყანა ამ დროისთვის ხანგრძლივი ეპოქის განმავლობაში რუსეთის იმპერიის ნაწილი იყო. მიმდინარეობდა პირველი მსოფლიო ომი, რომლის ნაწილსაც თურქეთის ფრონტის ბრძოლები შეადგენდა.
1915 წელს ოსმანურ თურქეთში სომეხი მოსახლეობის მასობრივი განადგურება და განდევნა მოხდა. სხვადასხვა მონაცემების მიხედვით, მილიონნახევარზე მეტი სომეხი დაიღუპა. სომხეთიც, საერთაშორისო ორგანიზაციებიცა და ბევრი ქვეყანაც ამ მოვლენებს სომეხი ხალხის გენოციდად აღიარებს.
რუსეთში ზედიზედ ორი რევოლუცია მოხდა. შედეგად, 1917-დან 1921 წლამდე რუსეთში ხელისუფლება საბოლოოდ ჩაიგდეს ხელში ბოლშევიკებმა და კომუნისტური რეჟიმის დამყარება დაიწყო.
სამი რესპუბლიკის მთავარი მიღწევები
საქართველო
1917 წლის რევოლუციის შემდეგ რუსეთში დამყარებული საბჭოთა ხელისუფლება საქართველოს პოლიტიკურმა და ინტელექტუალურმა წრეებმა არ ცნეს.
1917 წლის 19 ნოემბერს თბილისში უკვე შედგა ეროვნული ყრილობა, რომელზეც საქართველოს ეროვნული საბჭო, ანუ ფაქტობრივი ხელისუფლება აირჩიეს.
ხოლო თითქმის ნახევარ წელიწადში – 1918 წლის 26 მაისს გამოქვეყნდა და მიიღეს დამოუკიდებლობის აქტი. ასე შეიქმნა საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა.
საქართველოს პირველი რესპუბლიკის მთავარი მიღწევები:
1. საქართველოში 1919 წელს პირველი დემოკრატიული არჩევნები ჩატარდა. ასე გაჩნდა საქართველოს დამფუძნებელი კრება, თანამედროვე პარლამენტის ანალოგი. არჩევნებში 15-მა პარტიამ მიიღო მონაწილეობა, და მათ შორის ექვსი დამფუძნებელი კრების წევრი გახდა. საქართველოს ისტორიაში პირველად სოციალ-დემოკრატების პარტია მმართველი პარტია გახდა.
2. დამფუძნებელმა კრებამ საქართველოს ისტორიაში პირველი კონსტიტუცია მიიღო. ეს 1921 წლის 21 თებერვალს მოხდა. კონსტიტუცია იცავდა ქალების, რელიგიური და ეთნიკური უმცირესობების უფლებებს. მასში გაუქმებული იყო სიკვდილით დასჯა..
მაგრამ პირველმა კონსტიტუციამ სულ ოთხ დღეს იარსება. დამფუძნებელი კრება მას, სახალხო ზეიმის და სადღესასწაულო ხმაურის კი არა, ზარბაზნების ჯერის ფონზე იღებდა – წითელი არმია საქართველოს ტერიტორიაზე უკვე შემოსული იყო. 1921 წლის 25 თებერვალს საქართველოს ანექსია მოხდა.
3 პირველი საერთაშორისო კავშირები – მრავალსაუკუნოვანი უშედეგო მცდელობების შემდეგ საქართველომ იმის მიღწევა შეძლო, რომ ევროპა ამ ქვეყანაში, არა რუსეთის გავლით „შევიდა“. საქართველოში პირველად ჩავიდნენ დიდი ბრიტანეთის მომავალი პრემიერ-მინისტრი, ბელგიის იუსტიციის მოქმედი მინისტრი, და გერმანია მისი მოკავშირე გახდა.
4 .საქართველოს პოლიტიკაში ქალებმა აქტიური როლის შესრულება დაიწყეს. დამფუძნებელი კრების 130 დეპუტატს შორის 5 ქალი იყო: მინადორა ორჯონიკიძე-ტოროშელიძე, ელეონორა ტერ-პარსეგოვა-მახვილაძე, ქრისტინე შარაშიძე, ელისაბედ-ლიზა ნაკაშიძე-ბოლქვაძე, ანა სოლოღაშვილი. ამ ხუთი ქალის ხელმოწერები საქართველოს პირველი კონსტიტუციის ქვეშ არის დასმული.
5. შეიქმნა საერთო სასამართლოები, უზენაესი სასამართლო სტრუქტურა, ნაფიც მსაჯულთა სისტემა
6. აუცილებელი გახდა საბაზისო განათლება – დაიწყო სასკოლო ინფრასტრუქტურის შექმნა.
7. ჩატარდა აგრარული რეფორმა, რომლის შედეგადაც მიწის ფონდის დიდი ნაწილი სახელმწიფოს საკუთრებაში გადავიდა. მაგრამ მიწის მინიმალური ნაკვეთის მიღება ყველა მოქალაქეს გარანტირებული ჰქონდა.
აზერბაიჯანი
აზერბაიჯანის დამოუკიდებელი დემოკრატიული რესპუბლიკა (ორიგინალში – „სახალხო რესპუბლიკა“) 1918 წლის 28 მაისს ტიფლისში შეიქმნა. ეს მოხდა ორ დღეში მას შემდეგ, რაც საქართველომ ამიერკავკასიის ფედერაციიდან გასვლის შესახებ განაცხადა.
ფედერაციას მართავდა არჩევითი ორგანო სახელწოდებით „ამიერკავკასიის სეიმი“; და სწორედ ეს „მუსლიმური ფრაქცია“ იქცა ფაქტობრივად აზერბაიჯანის პირველ პარლამენტად.
მას ეწოდებოდა ეროვნული საბჭო, რომელსაც სათავეში პარტია „მუსავათის“ ლიდერი მამედ ემინ რასულზადე ედგა. აზერბაიჯანის პირველი რესპუბლიკის პირველი მთავრობის წარმომადგენელი უპარტიო ფატალი ხან ხოიელიგახდა.
რესპუბლიკამ 23 თვეს იარსება -1920 წლის 28 აპრილამდე, როდესაც ბაქო 11-ე წითელმა არმიამ დაიპყრო.
აზერბაიჯანის დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავარი მიღწევები:
1. ეს მუსლიმურ აღმოსავლეთში პირველი საპარლამენტო რესპუბლიკა იყო. აზერბაიჯანის პირველი პარლამენტის შემადგენლობაში 11 ფრაქცია შედიოდა.
2. პარლამენტის შექმნის შესახებ გადაწყვეტილების მიღებისას განსაკუთრებულად შეთანხმდნენ, რომ მასში აზერბაიჯანში მცხოვრები ყველა ხალხი უნდა ყოფილიყო წარმოდგენილი და იმ პარლამენტის შემადგენლობაში ორი სომხური ფრაქცია შედიოდა.
3. აზერბაიჯანსა და მთელ ისლამურ სამყაროში პირველად ქალებმა საარჩევნო უფლება მიიღეს. გადაწყვეტილება 1918 წლის ნოემბერში ბრიტანეთთან ერთად იქნა მიღებული, და ამ ნოვაციით აზერბაიჯანმა ევროპისა და ამერიკის ქვეყნების უმრავლესობას დაასწრო.
4. ბაქოში შეიქმნა პირველი სახელმწიფო უნივერსიტეტი. ეს 1919 წლის 1 სექტემბერს მოხდა. უნივერსიტეტს თავიდან ოთხი ფაკულტეტი ჰქონდა:ისტორიული, ფიზიკა-მათემეტიკური, იურიდიული და სამედიცინო.
უნივერსიტეტის პირველი რექტორი იყო ცნობილი ქირურგი ვასილი რაზუმოვსკი. ამ უნივერსიტეტში სწავლობდა ნობელის პრემიის მომავალი ლაურეატი ლევ ლანდაუ.
სომხეთი
სომხეთის პირველ რესპუბლიკას სასიცოცხლო მნიშვნელობა ჰქონდა ხალხისთვის, რომელსაც საუკუნეების განმავლობაში დაკარგული ჰქონდა სახელმწიფოებრიობა.
სომხეთის რესპუბლიკის ხანმოკლე – ორნახევარი წლის განმავლობაში, 1918 წლის მაისიდან 1920 წლის დეკემბრამდე არსებობის შედეგები შეიძლება ასე შეჯამდეს:
1. ჩამოყალიბდა სახელმწიფო აპარატი, აირჩა პარლამენტი, შეიქმნა ჯარი და შინაგან საქმეთა ორგანოები.
2. ამ პერიოდის განმავლობაში მოესწრო მინისტრთა ოთხი კაბინეტის, და შესაბამისად – ოთხი პრემიერ-მინისტრის შეცვლა: ოვანეს კაჯაზნუნი, ალექსანდრ ხატისიანი, ამო ოგანჯანიანი, სიმონ ვრაციანი.
3. მსოფლიოს ათობით ქვეყანაში – აშშ-დან შორეულ აღმოსავლეთამდე და აზიის ქვეყნებში – გაიხსნა დიპლომატიური წარმომადგენლობები და დაინიშნენ ელჩები.
4. 1918 წლის აგვისტოში შემოიღეს ფულის ოფიციალური ნიშანი – სომხური რუბლი.
რატომ დასრულდა სამი პირველი რესპუბლიკა? აზერბაიჯანის სომხეთის საქართველოს დამოუკიდებლობის ისტორია
აზერბაიჯანელი პოლიტოლოგი ტორღულ ველიევი:
„1917 წლის შემდეგ ხალხს ორი საკითხი აინტერესებდა: შრომის და აგრარული. რუსეთს კი ბაქოს ნავთობი აინტერესებდა.
რესპუბლიკის მთავრობას აგრარული რეფორმა რომ ჩაეტარებინა, შრომის კანონი რომ მიეღო და რუსეთში ნავთობის ექსპორტირებას დათანხმებოდა – აზერბაიჯანის დემოკრატიული რესპუბლიკა არსებობას გააგრძელებდა.
თუმცა, ის მაინც სოციალისტური იქნებოდა, ერთგვარი რელიგიური განხრით.
პირველი რესპუბლიკის მთავრობას რუსეთისთვის ნავთობის მიწოდებას დიდი ბრიტანეთი უკრძალავდა. არადა, 1920 წელს ბაქოში 11-ე წითელი არმიის შესვლის მიზეზი სწორედ ნავთობი იყო. აზერბაიჯანს ნავთობი რუსეთისთვის რომ მიეწოდებინა, რუსეთს მისი გაკონტროლება აღარ დასჭირდებოდა.
ნავთობის მიწოდება 1920 წელს დაიწყო, მაგრამ პროცესი უკვე ამოქმედდა, და ძალიან დაგვიანებული იყო“.
ისტორიკოსი, სომხეთის უახლესი ისტორიის სამეცნიერო-კვლევითი ცენტრის ხელმძღვანელი მაიკლ ა. ბაბაიანი
„სომხეთის რესპუბლიკამ ქემალურ-ბოლშევიკური მძიმე დარტყმების გამო განიცადა კრახი, ანუ აქტიური გარეშე ზემოქმედების შედეგად.
ქემალისტურ თურქეთს და ბოლშევიკებს თავიანთი გეგმები ჰქონდათ და შეთანხმდნენ, რომ სომხეთის წინააღმდეგ ერთობლივად ემოქმედათ. სამხედრო მოქმედებები თითქმის ერთდროულად დაიწყო, ბოლშევიკები სომხეთის ტერიტორიაზე 1918 წლის ნოემბერში შემოვიდნენ, მანამდე კი ზანგეზურში, ყარაბღსა და ნახჭევანში უკვე შესულები იყვნენ.
ამ პირობებში დამატებით დარტყმად იქცა სომხეთ-თურქეთის ომი, რომელიც 1920 წლის შემოდგომაზე დაიწყო. სომხეთს ორი მიმართულებით ომის წარმართვის ძალა არ გააჩნდა.
ის ავბედითი სოვეტიზაცია რომ არა – დამოუკიდებელი სომხეთი სხვა მიმართულებით წავიდოდა. ამ მოვლენებამდე რესპუბლიკის მთავრობამ რამდენიმე უახლოესი წლისთვის განსაზღვრა რესპუბლიკის ამოცანები, რომლებიც ფრიად პერსპექტიული იყო და ქვეყნის მყარი განვითარების უზრუნველყოფა შეეძლო“.
ირაკლი ხვადაგიანი, ისტორიკოსი
პირველი მსოფლიო ომი გახდა არა მარტო მიზეზი პირველი რესპუბლიკის შექმნის, არამედ გარკვეულწილად მისი მარცხისაც. იმიტომ, რომ პირველმა მსოფლიო ომმა საერთოდ შეცვალა მსოფლიო წესრიგი და მსოფლიოს, რომელმაც ომი გაიარა, ნაკლებად აინტერესებდა კავკასია. ჩვენს ქვეყანას სამწუხაროდ არ გაუმართლა და არ აღმოჩნდა რომელიმე გამარჯვებული ძალის, იქნებოდა ეს ბრიტანეთი, თუ საფრანგეთი, ინტერესში – მათ არ დაინახეს კავკასია და საქართველო თავიანთ გავლენის სფეროდ.
აზერბაიჯანის სომხეთის საქართველოს დამოუკიდებლობის ისტორია
