2020 წლის 44-დღიანი ომის შემდეგ, აზერბაიჯანის ხელისუფლებამ ომის შედეგად დაბრუნებული ტერიტორიების აღდგენა და იძულებით გადაადგილებული პირების დაბრუნება ერთ-ერთ მთავარ ეროვნულ პრიორიტეტად გამოაცხადა.
ბოლო სამ წელიწადში რეგიონის ინფრასტრუქტურის განვითარებისთვის მილიარდობით მანათი გამოიყო, დაიგეგმა მასშტაბური მშენებლობები და ოფიციალურ განცხადებებში ხშირად ისმოდა ოპტიმისტური პროგნოზები. თუმცა, ექსპერტების შეფასებით, არსებულ სურათს მხოლოდ სტატისტიკური მონაცემები სრულად ვერ ასახავს.
ყარაბაღის შესახებ
ყარაბაღი სამხრეთ კავკასიის რეგიონია, რომელიც საერთაშორისო დონეზე აზერბაიჯანის ტერიტორიად არის აღიარებული, თუმცა ათწლეულების განმავლობაში ფაქტობრივად სომხეთის კონტროლს ექვემდებარებოდა.
ეთნიკური კონფლიქტი 1988 წელს დაიწყო. 1990-იანების დასაწყისში, ყარაბაღის პირველი ომის შედეგად, რეგიონი სომხეთის ძალების ხელში გადავიდა, რასაც აზერბაიჯანელი დევნილების ტალღა — დაახლოებით 600,000 ადამიანი — მოჰყვა.
2020 წლის შემოდგომაზე გამართული 44-დღიანი ომის შემდეგ, ბაქომ რეგიონზე კონტროლი დაიბრუნა და დაიწყო მოსახლეობის რეინტეგრაციის პროცესი.
2023 წლის მოვლენები და მასობრივი მიგრაცია
2023 წელს, აზერბაიჯანის მიერ „ანტიტერორისტულ ოპერაციად“ აღიარებული სამხედრო მოქმედებების შემდეგ, ბაქომ რეგიონზე სრულად აღადგინა კონტროლი. ამის შედეგად, ყარაბაღი თითქმის მთლიანად დატოვა ეთნიკურმა სომეხმა მოსახლეობამ — სხვადასხვა შეფასებით, რეგიონი დატოვა დაახლოებით 100,000–120,000 ადამიანმა.
ეს გადინება ერთ-ერთ უმსხვილეს ლტოლვილთა ტალღად შეფასდა თანამედროვე ისტორიის კონტექსტში.
ოფიციალური სტატისტიკა: დაბრუნების პროცესი დაჩქარდა, თუმცა დეტალები ბუნდოვანია
აზერბაიჯანის ოფიციალური მონაცემებით, 2024 წლის სექტემბრის მდგომარეობით, ყარაბაღში უკვე დაბრუნდა 8,000-ზე მეტი იძულებით გადაადგილებული პირი.
ხელისუფლება აცხადებს, რომ 2026 წლისთვის რეგიონში 40,000 ადამიანის დაბრუნებას გეგმავს. თუმცა, ჯერჯერობით გაურკვეველია, ზუსტად როგორ განხორციელდება ეს გეგმა — რა მექანიზმებით და რა ვადებში.
ქალაქ ხანქენდში უკვე დაწყებულია მოსახლეობის ეტაპობრივი ჩასახლება. ერთ-ერთ მაგალითად მოყვანილია 2024 წლის სექტემბერში დაარსებული ყარაბაღის უნივერსიტეტი, რომლის მეშვეობითაც ხანქენდში სტუდენტებისა და პროფესორ-მასწავლებლების განთავსება დაიწყო.
თუმცა, ამ ეტაპზე პროცესის ზუსტი მასშტაბი და დემოგრაფიული მონაცემები არ საჯაროვდება.
მილიარდები აღდგენისთვის
აზერბაიჯანის მიერ ყარაბაღის აღდგენის პროცესისთვის გამოყოფილი ბიუჯეტი მასშტაბურია:
2021–2023 წლები – 12 მილიარდი მანათი (დაახლოებით 7.1 მილიარდი აშშ დოლარი)
2024 წელი – 4.8 მილიარდი მანათი (დაახლოებით 2.83 მილიარდი დოლარი)
2025 წლის ბიუჯეტის პროექტი – 4 მილიარდი მანათი (დაახლოებით 2.35 მილიარდი დოლარი)
ფინანსები ძირითადად მიმართულია სატრანსპორტო, ენერგეტიკული, საკომუნიკაციო, საგანმანათლებლო და ჯანდაცვის ინფრასტრუქტურის აღდგენაზე. ეს მონაცემები ემთხვევა როგორც ადგილობრივ წყაროებს (Caliber.az), ისე საერთაშორისო დოკუმენტაციას, მათ შორის აშშ-ის სახელმწიფო დეპარტამენტის ანგარიშებს.
პარალელურად, რეგიონის ძირითადი ქალაქებისთვის — ხანქენდი, ხოჯალი, ხოჯავენდი და აღდერა — შემუშავებულია განვითარების გენერალური გეგმები.
ერთ-ერთ ეკონომიკურ მაგალითად მოჰყავთ ხანქენდში გახსნილი სამკერვალო ფაბრიკა, სადაც ამჟამად დასაქმებულია დაახლოებით 400 ადამიანი, და რომელიც გეგმავს თანამშრომელთა რაოდენობის გაზრდას 800-მდე.
დაბრუნებულთა ქირავნობა და სოციალური უთანასწორობა
ყარაბაღში დაბრუნებული იძულებით გადაადგილებული პირები სახელმწიფო საკუთრებაში არსებული საცხოვრებელი სახლების გაქირავებას ცდილობენ. ეს ტენდენცია საზოგადოებაში დისკუსიას იწვევს — ყურადღება მიპყრობილია როგორც სუსტი კონტროლის მექანიზმებზე, ისე საცხოვრისის განაწილების კრიტერიუმებზე.
საეჭვო მუხლები და საერთაშორისო რეაქცია
მიუხედავად იმისა, რომ აზერბაიჯანი დაბრუნებისა და აღდგენის პროცესს წარმატების მაგალითად მიიჩნევს, საერთაშორისო მედიისა და ადამიანის უფლებათა ორგანიზაციების მხრიდან პროცესისადმი კრიტიკა იზრდება.
სომხური მხარე რეგულარულად ადანაშაულებს ბაქოს ეთნიკურ წმენდაში, ხოლო რიგი საერთაშორისო სტრუქტურები აღნიშნავენ რეგიონში სამოქალაქო ზედამხედველობის დეფიციტს.
გადაუწყვეტელი კითხვები, რომლებიც ყარაბაღის მომავალს განსაზღვრავს:
როგორ ხორციელდება იძულებით გადაადგილებულთა რეალური სოციალური ინტეგრაცია?
საკმარისია თუ არა სამუშაო ადგილები, ინფრასტრუქტურა და მომსახურება დაბრუნებული მოსახლეობისთვის?
რა როლი ენიჭება ისეთ თემებს, როგორიცაა კომპენსაცია და სამართლებრივი მექანიზმები?
რამდენად რეალურია 40,000 ადამიანის დაბრუნება 2026 წლამდე — ეს გეგმაა თუ მხოლოდ ციფრი?
დასკვნა
ყარაბაღის აღდგენა აზერბაიჯანისთვის მხოლოდ ტექნიკური ან სამშენებლო პროექტი არაა — ეს არის სიმბოლური და პოლიტიკურად მნიშვნელოვანი პროცესი.
ბიუჯეტები იზრდება, გზები იგება, უნივერსიტეტები იხსნება — თუმცა, მთავარი კითხვა კვლავ უცვლელი რჩება: დაბრუნება ყარაბაღში — ეს მხოლოდ ფიზიკური დაბრუნებაა თუ ღირსეული ცხოვრებისკენ გადადგმული ნაბიჯი?
