ზარგავას საიდუმლო: აზერბაიჯანული სოფელი უცნაური და ფარული ისტორიით
ზარგავა – პატარა მაღალმთიანი სოფელი აზერბაიჯანის ჩრდილოეთში. ის, როგორც ჩანს, ერთადერთია ქვეყანაში, სადაც საერთო სასაფლაო არ არსებობს. აქ ნათესავებს ან პირდაპირ ეზოებში კრძალავენ ან კი „საგვარეულო სასაფლაოებს“ აწყობენ. მაგრამ ეს ტრადიცია საიდუმლო აღმოჩნდა შვიდი ბეჭდის უკან, რომლის ამოხსნაც სოფელში წასვლით ვცადეთ.
სოფელი ზარგავა მდებარეობს, ან უმჯობესია ვთქვათ, ჩაკარგულია მთებში აზერბაიჯანის ყუბის რაიონის ტერიტორიაზე. მოსახლეობა – ათასზე ცოტა მეტი ადამიანი.
სოფლისკენ მიმავალი გზის მოძებნა მარტივი არ აღმოჩნდა. ეს გზები Google Maps-ის სისტემაში არ არის შეტანილი. მხოლოდ მეზობელ სოფელ ჩიჩიმდე ჩასვლა მოვახერხეთ, მაგრამ შემდეგ გზა საერთოდ აღარ იყო.
ადგილობრივებმა ავტომობილის დატოვება და გზის ფეხით გაგრძელება გვირჩიეს. „ზარგავა აი იქ, მთის მეორე მხარეს მდებარეობს“, – ასე დაგვანახეს გზა და ჩვენც გზას დავადექით.
ერთსაათიანი ექსტრემისა და ყველა წინააღმდეგობის მშვიდობიანად გადალახვის შემდეგ ადგილზე აღმოვჩნდით.
საიდუმლოებით მოცული ტრადიცია
ამ მოგზაურობამ გარკვეულწილად გასაგები გახადა, რატომ არის ამ სოფლის შესახებ ასე ცოტა ინფორმაცია. ჟურნალისტები აქ ძალიან იშვიათი სტუმრები არიან.
სოფლის კლდოვანი გზის გასწვრივ გადაჭიმულია ლითონის ბადის ღობე. მის უკან – ვიღაცის დიდი ეზო, ბაღი, ბოსტანი, უკანა ფონზე კი სახლია. დადიან ქათმები, მართალია ნოემბერია, მაგრამ ჯერ კიდევ მწვანე მდელოზე ძოვენ ხბოები.
ამ სოფლის ტრადიციულ სურათზე მოულოდნელი დეტალია. იქვე, ეზოში, ორი საფლავია. მარმარილოს ფილაზე – გარდაცვლილთა ფოტოსურათები და წარწერებია. ირგვლივ კი ყვავილები.
თუ წინ გააგრძელებ გზას სოფლის გავლით – ასეთივე სურათი შეგხვდება ბევრ სხვა ეზოში. სოფელ ზარგავაში ბევრმა მცხოვრებმა მოაწყო საკუთარი საგვარეულო სასაფლაო პირდაპირ ხილის ხეების, კომბოსტოს ან ხახვის ნარგავების გვერდით.
ეს ტრადიცია იმდენად უჩვეულოა აზერბაიჯანისთვის, რომ, როდესაც მოგვიანებით ამის შესახებ მეგობრებსა და კოლეგებს მოვუყევით, ბევრმა არ დაგვიჯერა, სანამ ჩვენ მიერ სოფელში გადაღებული ვიდეო არ ნახეს.
პირველი, ვისთვისაც გადავწყვიტეთ გვეკითხა, საიდან მოდის ეს უცნაური ტრადიცია, სოფლის ადმინისტრაციის ხელმძღვანელის მოადგილე, ზამიგ ჯაბრაილოვი იყო. მაღალი, შუახნის, კარგი აღნაგობის, გამოწკეპილი მამაკაცი, რომელიც გვიღიმის და მზად არის სიამოვნებით გვიპასუხოს – მაგრამ მხოლოდ იმ დრომდე, სანამ არ მოისმინა შეკითხვა „საგვარეულო სასაფლაოების“ შესახებ.
„ეს ფიქციაა!“, – თავიდან კატეგორიულად განაცხადა ჯაბრაილოვმა. მიიჩნია, რომ ეს არასაკმარისი იყო და სერიოზული სახით განაგრძო:
„ამ დღეებში, აქ ერთ-ერთი ტელევიზიის თანამშრომლები ჩამოვიდნენ. როგორც კი მათ საფლავების შესახებ დაიწყეს საუბარი, ადგილობრივებმა კინაღამ სცემეს ამ ჟურნალისტებს“.
როდესაც ოფიციალური პირისგან ვერ მოვისმინეთ ამბავი, მისი გაფრთხილებების მიუხედავად, მაინც გავემართეთ ადგილობრივი მცხოვრებლებისკენ.
ბოქლომდადებული მრავალრიცხოვანი სასაფლაოები
აზერბაიჯანში, ბევრი სხვა ქვეყნის მსგავსად, როგორც წესი, სოფელში ორი სასაფლაოა – ძველი და ახალი.
მაგრამ ზარგავაში ათობით სასაფლაოა სახლების ეზოებში. არის ისეთებიც, სადაც შვიდი-რვა საფლავია და ყველა ერთი ოჯახის წევრებს ეკუთვნით. თითქმის ყველა საფლავი შედარებით ახალია.
მათ შორის ვნახეთ ახალგაზრდა მამაკაცის საფლავი – ამ სოფლიდან ერთადერთის, რომელიც 2020 წლის შემოდგომაზე, ყარაბაღის მეორე ომში დაიღუპა. ის საგვარეულო სასაფლაოზე ოჯახის სხვა გარდაცვლილ წევრებთან ერთად დაკრძალეს.
აზერბაიჯანში სასაფლაოები, როგორც წესი ყველა მხრიდან ღიაა, ნებისმიერს შეუძლია შესვლა. მაგრამ ეს მინისასაფლაოები გარშემორტყმულია მაღალი რკინის ბადის ან ქვის ღობეებით.
ჭიშკარზე ან ბოქლომი, ან კი მჭიდროდ დახვეული თოკია გაკეთებული. შესვლა მხოლოდ იმ შემთხვევაში შეიძლება, თუკი სტუმრად მიხვალ სახლის მფლობელთან, ეზოში შესასვლელი მთავარი კარის გავლით.
სოფლის ტერიტორიაზე მოგვიანებით ბევრი ძველი საფლავი აღმოვაჩინეთ. ისინი ახლებისგან იმით განსხვავდებოდა, რომ იქ უბრალოდ დიდი ქვა იდგა, წარწერის გარეშე.
ასეთი ქვები სოფლის სხვადასხვა ადგილას შეიძლება ნახოთ, ხანდახან მთელი ჯგუფებიც კი. ვის ეკუთვნის ისინი, უცნობია. მაგრამ მიტოვებისა და დავიწყების პირველი შთაბეჭდილება არასწორი აღმოჩნდა. როგორც მოგვიანებით ღვთისმეტყველი გადირ რაჯაბოვი აგვიხსნის, სწორედ ეს მიდგომა სრულად შეესაბამება ისლამის ტრადიციებს.
ადგილობრივმა მცხოვრებმა შოხრატმა (გვარის დასახელებაზე უარი განგვიცხადა) გვითხრა, რომ „საგვარეულო სასაფლაოები მხოლოდ ეზოებში არ ეწყობა. შეძლებული ოჯახები სპეციალურად ამისთვის ყიდულობენ მიწის მთელ ნაკვეთებს“.
„ღობეები აქ მხოლოდ იმისთვის არის, რომ ცხოველებმა არ დააზიანონ საფლავები, ისე კი მშვიდად შეიძლება შესვლა“, – გვითხრა შოხრატმა. თუმცა, იმ ადგილიდან ახლოს, სადაც ჩვენ ვლაპარაკობდით, კარიბჭეს კეტავდა თოკი, რომელიც მჭიდრო კვანძებით იყო შეკრული.
მაგრამ კითხვაზე, ამ სოფელში რატომ განსხვავდება ასე დაკრძალვის ტრადიცია და რასთან არის დაკავშირებული ეს თავისებურება, მან პასუხის გაცემა არ ისურვა.
იგივე მოხდა შემდეგაც. გაიგებდნენ თუ არა შეკითხვას, ან ჩვენგან მიდიოდნენ, ან კი პირდაპირ ცხვირწინ გვიხურავდნენ კარს სოფლის სხვა მცხოვრებლებიც.
მრავალსაუკუნოვანი იზოლაცია – მთავარი მიზეზი?
„ზოგიერთი წყარო მიანიშნებს, რომ ზარგავაში საგვარეულო სასაფლაოების ტრადიცია მე-13 საუკუნემდე მიდის. გამოდის, რომ ახლობლებისა და ნათესავების საკუთარ მიწის ნაკვეთზე დაკრძალვა უკვე თითქმის ათასი წელია გრძელდება“, – ამბობს ეთნოგრაფი და ისტორიკოსი სევინჯ მამედოვა.
„სავარაუდოდ, მიზეზი, სოფლის სიშორე, მიუდგომლობა, საუკუნეების განმავლობაში მისი სხვა დასახლებებისგან იზოლირებული არსებობაა.
ბევრი ტრადიცია ბუნებრივ პირობებზეა დამოკიდებული. ალბათ, თავისი როლი შეასრულა უხეშმა მთიანმა რელიეფმა და სწორი მიწის არარსებობამაც იმაში, რომ ზარგავაში საერთო სასაფლაო არ არის.
ადამიანებს უბრალოდ არ ჰქონდათ შესაძლებლობა, თავიანტი ახლობლები რელიგიის მოთხოვნების შესაბამისად დაეკრძალათ.
ზარგავაში დღესაც არის მეჩეთი, მაგრამ არ არის მოლა. არადა, ყველას არ აქვს საშუალება, შორიდან მოიწვიოს ვინმე ადამიანის დაკრძალვამდე რელიგიური პროცედურების შესასრულებლად.
შემიძლია აზერბაიჯანის სხვა რეგიონის მაგალითი მოვიყვანო. ქვეყნის ჩრდილო-დასავლეთში, საქართველოს საზღვართან ახლოს, შამქორში, ყაზახში, ჯერ კიდევ ცოტა ხნის წინ არც მეჩეთი იყო და არც ვინმე სასულიერო პირი.
საბჭოთა პერიოდში იქ ადამიანები თავიანთ ახლობლებსა და ნათესავებს კუბოებით მარხავდნენ, როგორც ქრისტიანები. თუმცა, სწორედ ეს ეწინააღმდეგება ისლამის მოთხოვნებს“, – ამბობს ეთნოგრაფი.
„ისლამი საფლავის გაქრობას ითხოვს“
ზარგავაში მიცვალებულთა დაკრძალვის უჩვეულო პრაქტიკა არ ეწინააღმდეგება ისლამს, განუცხადა JAMnews-ს ღვთისმეტყველმა, გადირ რაჯაბოვმა.
მისი თქმით, საქმე დაკრძალვის ადგილში კი არ არის, საქმე ისაა, რომ ისლამი საფლავის, როგორც ასეთის გაქრობას ითხოვს.
„კანონებზე თუ ვისაუბრებთ, მაშინ საფლავიდან არცერთი ნიშანი არ უნდა დარჩეს. მაგრამ მნიშვნელოვანია, რომ მომავალში არავინ შეაწუხოს ფერფლი. სწორედ ამიტომ ადამიანებმა თავიანთი ახლობლების ცალკე გამოყოფილ ადგილას დაკრძალვა დაიწყეს – რათა დარწმუნებულები იყვნენ, რომ მაგალითად მომავალში იქ არავინ არაფერს ააშენებს.
მაგრამ ადგილზე რაიმე ნიშნის არარსებობის შემთხვევაში რთული ამოსაცნობი იქნება, რომ იქ საფლავია. სწორედ ამ მიზეზით დაიწყო მოგვიანებით ისლამში საფლავის ქვის ტრადიცია“.
გადირ რაჯაბოვი ამბობს, რომ ქვეყანაში, სწორედ ზარგავის მცხოვრებლები იცავდნენ მთავარ წესს – საფლავი უნდა გაქრეს. ამიტომ ძველ ქვებზე, რომლებიც საფლავის ქვის ფუნქციას ასრულებდნენ, არანაირი წარწერა არ არის.
„ცოცხლებზე ვინმე იფიქრებს?“ – გაზისა და წყალსადენის გარეშე
სოფლის ერთ-ერთი უხუცესი, გადიმ ისრაფილოვი კითხვაზე კითხვით გვპასუხობს:
„ყველა, ვინც ჩვენი სოფლის შესახებ გაიგებს, რატომ გვეკითხება მხოლოდ ჩვენი სასაფლაოების შესახებ? ცოცხლებზე ვინმე იფიქრებს? ჩვენზე არავინ ფიქრობს“.
ზარგავაში არ არის გამოყვანილი ბუნებრივი გაზი. „ჩვენ კი გაზის ექსპორტიორ ქვეყანაში ვცხოვრობთ“, – გვახსენებს გადიმ ისრაფილოვი.
ეს ჯერ კიდევ არ არის ყველაფერი – სოფელში წყალსადენი არ არის.
„სახლში ყველას შეშის ღუმელი გვაქვს. ერთი მანქანა შეშა, დაახლოებით, 500 მანათი (დაახლოებით 300 დოლარი) ღირს, ძალიან რომ გამოიზოგო, ზამთრის ბოლომდე ძლივს გეყოფა“, – ამბობს ისრაფილოვი.
წყალთან დაკავშირებით კიდევ უფრო რთული სიტუაციაა. ვინც უფრო შეძლებულია, საკუთარ ეზოში არტეზიულ ჭას თხრის, ღარიბები კი წყალს წყაროდან ვედროებით ეზიდებიან, ან ცხენის და ვირის ურმით მოაქვთ. ზოგიერთები კი თვითონ არიან ურემში შებმული.
მაგრამ აღმოჩნდა, რომ წყარო – ბუნებრივი წყარო არ არის. ეს არის ჩვეულებრივი ონკანი სოფლის ცენტრში, რომელიც მილით არის დაკავშირებული დიდ არტეზიულ ჭასთან.
იქვე, სოფლის ცენტრში დგას მეჩეთი. პატარა მოხდენილი კრემისფერი შენობა ნაცრისფერი სახურავით. მაგრამ ეზოს კარი დაკეტილია. აქ ადამიანების მოსვლა საჭირო არ არის, რადგან მოლა უკვე იმდენად დიდი ხანია არ ჰყავთ, რომ უკვე აღარავის ახსოვს, როდისმე იყო თუ არა ის აქ.
რიტუალები ზოგიერთმა ადგილობრივმა იცის. ისინი ხელმძღვანელობენ აქ იშვიათ რიტუალებს რელიგიური დღესასწაულების დღეებში.
სტატია მომზადებულია „მედიაქსელის“ მხარდაჭერით
