"ტრამპის გზა“: დასავლეთის ილუზია თუ გარდამტეხი მომენტი სამხრეთ კავკასიის ისტორიაში
სომხეთი-აზერბაიჯანი: „ტრამპის გზა“
ათწლეულების განმავლობაში მიმდინარე კონფლიქტის შემდეგ, სამხრეთ კავკასია დგას კარის ახალ ზღურბლთან – ეს შეიძლება აღმოჩნდეს კარი პოტენციური ხანგრძლივი მშვიდობისკენ ან პირიქით, კონფლიქტის ახალი ძალით ესკალაციისკენ.
აგვისტოში, სომხეთისა და აზერბაიჯანის საგარეო საქმეთა მინისტრებმა ვაშინგტონში, აშშ-ის პრეზიდენტის, დონალდ ტრამპის შუამავლობით, სამშვიდობო შეთანხმებას მოაწერეს ხელი. ორი ლიდერი ასევე შეთანხმდა რეგიონში სატრანზიტო მარშრუტის პროექტზე, რომელსაც სიმბოლურად “ტრამპის გზა“ (TRIPP – ტრამპის გზა საერთაშორისო მშვიდობისა და კეთილდღეობისთვის) უწოდეს.
სომხეთი და აზერბაიჯანი არჩევანის წინაშე დგანან: დაასრულონ ოცდაათწლიანი კონფლიქტი და დაიწყონ ნორმალიზაციის გზა, ან ჩაშალონ ახალი სამშვიდობო გეგმა.
JAMnews წარმოგვიდგენს ერთიან სურათს – ორი პერსპექტივა, სომხური და აზერბაიჯანული – ერთსა და იმავე დოკუმენტზე. სომეხმა და აზერბაიჯანელმა ჟურნალისტებმა მოამზადეს დეტალური მიმოხილვა იმაზე, თუ როგორია ამ გზის პერსპექტივა ორივე საზოგადოებაში.
- ფაშინიანი: „ტრამპის გზა“ სომხეთის უსაფრთხოების ახალ კომპონენტად იქცევა
- „ბაიდენის ანტიაზერბაიჯანული ნარატივები უარყოფილია“ – ილჰამ ალიევი ვაშინგტონში შეხვედრის შედეგებზე
კონტექსტი: ძველი კონფლიქტის ახალი ფაზა
სომხეთი და აზერბაიჯანი არჩევანის წინაშე დგანან: დაასრულონ 30-წლიანი ჩიხი და რეგიონულ ინტეგრაციას მიაღწიონ ან ხელიდან გაუშვან ხანგრძლივი მშვიდობის შანსი.
შეხვედრა, რომელიც 8 აგვისტოს ვაშინგტონში გაიმართა, მოულოდნელი იყო. ყარაბაღის მეორე ომის დასრულების შემდეგ ეს იყო პირველი შემთხვევა, როდესაც მოლაპარაკებები ამერიკელი პრეზიდენტის პირადი მფარველობის ქვეშ გაიმართა.
ვაშინგტონში პარაფირებული სამშვიდობო შეთანხმება გულისხმობს იმას, რომ ყოფილი საბჭოთა რესპუბლიკები აღიარებენ ერთმანეთის საზღვრებს, აღარ აქვთ ერთმანეთის მიმართ ტერიტორიული პრეტენზიები და ძალის არგამოყენების პირობას დებენ. თუმცა, ეს შეთანხმება ჯერ მხოლოდ პარაფირებულია და არა ხელმოწერილი ანუ ჯერ კიდევ არ არის საბოლოოდ დადასტურებული. სწორედ ეს გაურკვევლობა ხდის მშვიდობას მყიფეს და ბაქოსა და ერევნის გადაწყვეტილებებზე დამოკიდებულს.
სომხეთი-აზერბაიჯანის მოლაპარაკებების პროცესი: მიმდინარე მდგომარეობა
სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის მოლაპარაკებები კვლავ გაურკვეველია და ურთიერთგამომრიცხავ შეფასებებს იწვევს. ზოგიერთი ანალიტიკოსი ისტორიული შერიგების შანსს ხედავს, ზოგი კი დაძაბულობის ახალი რაუნდის საფრთხეს.
ერთი მხრივ, ეს ორი ქვეყანა არასოდეს ყოფილა ასე ახლოს მშვიდობასთან.
მეორე მხრივ, ვაშინგტონში სამშვიდობო შეთანხმების პარაფირების მიუხედავად, დოკუმენტი ჯერ კიდევ არ არის საბოლოოდ დამტკიცებული. ეს ნიშნავს, რომ არ არსებობს არც იურიდიული გარანტიები და არც პოლიტიკური დარწმუნებულობა იმისა, რომ კონფლიქტი დასრულდება. ისტორიამ არაერთხელ დაადასტურა, რომ სიტუაცია შეიძლება მკვეთრად შეიცვალოს სულ რაღაც ერთ დღეში.
ნიკოლ ფაშინიანისა და ილჰამ ალიევის აგვისტოში ვაშინგტონში შეხვედრა მოულოდნელი იყო – სამიტი წინასწარ არ იყო გამოცხადებული და ბევრი აშშ-ის პრეზიდენტის მონაწილეობას ნაკლებად სავარაუდოდ მიიჩნევდა. თუმცა, ტრამპმა, რომელიც ნობელის მშვიდობის პრემიის მოპოვებას ცდილობს და რუსეთ-უკრაინის ურთიერთობებში ჩავარდნები განიცადა, როგორც ჩანს, გადაწყვიტა ყურადღება კავკასიაზე გადაეტანა – რეგიონზე, სადაც დიპლომატიური წარმატების შანსი მეტი ჰქონდა.
პარაფირებული შეთანხმება ითვალისწინებს ყოფილი საბჭოთა რესპუბლიკების საზღვრების ორმხრივ აღიარებას: სომხეთისა და აზერბაიჯანის სსრ საზღვრები საერთაშორისო ხდება. ორივე მხარე იღებს ვალდებულებას, პატივი სცეს ერთმანეთის სუვერენიტეტს, ტერიტორიულ მთლიანობასა და დამოუკიდებლობას.
ყარაბაღის სუვერენიტეტის საკითხი გადაწყვეტილია: სომხეთის ხელისუფლებამ საბოლოოდ აღიარა ტერიტორია აზერბაიჯანის ნაწილად. ეს პირველად 2022 წლის ოქტომბერში მოხდა პრაღაში, ფაშინიან-ალიევის შეხვედრის დროს, რომელიც საფრანგეთის პრეზიდენტისა და ევროპის საბჭოს პრეზიდენტის შუამავლობით გაიმართა.
ვაშინგტონში ერევანმა და ბაქომ განიხილეს და დოკუმენტში ასახეს ორმხრივი ინტერესის მქონე ყველა დებულება. მხარეებმა უარი თქვეს ორმხრივ ტერიტორიულ პრეტენზიებზე, ძალის გამოყენებაზე და შიდა საქმეებში ჩარევაზე. შეთანხმდნენ საზღვრის დელიმიტაციისა და დემარკაციის გაგრძელებაზე.
თუმცა, არსებობს ერთი ხაფანგი: პარაფირება არ იძლევა დოკუმენტში გათვალისწინებული დებულებების შესრულების გარანტიას. პარაფირება არ ნიშნავს შესრულებას.
მარტივად რომ ვთქვათ, თუ აზერბაიჯანი ან სომხეთი ხვალ უარყოფენ ამ დოკუმენტს, არცერთი ქვეყანა არ დაეკისრება რაიმე იურიდიული პასუხისმგებლობა.
დოკუმენტის საბოლოო ვერსიის ხელმოწერისთვის აზერბაიჯანი გარკვეულ წინაპირობებს აწესებს. მათგან ყველაზე მნიშვნელოვანია სომხეთის კონსტიტუციის შეცვლა. ბაქოს აზრით, სომხეთის კონსტიტუციაში არის ჩანაწერი, რომელიც ეწინააღმდეგება ვაშინგტონში პარაფირებულ დოკუმენტს და ტერიტორიულ პრეტენზიებს ინარჩუნებს.
სომხეთი ამას უარყოფს და აღნიშნავს, რომ კონსტიტუცია არ შეიცავს ისეთ დებულებებს, რომლებიც ასეთ ინტერპრეტაციას გამოიწვევს. დოკუმენტში მხოლოდ დამოუკიდებლობის დეკლარაციაზეა საუბარი და ნახსენებია 1989 წლის რეზოლუცია „სომხეთის სსრ-სა და მთიანი ყარაბაღის გაერთიანების შესახებ“.
სომხეთის ხელისუფლების განცხადებით, კონსტიტუციაში ცვლილებების შეტანის მოთხოვნის უფლება ბაქოს არ აქვს, რადგან ეს წმინდად შიდა საკითხია. სამშვიდობო შეთანხმების ორი დებულება სრულად აქრობს აზერბაიჯანის ეჭვებს. ერთ-ერთი დებულება ამბობს, რომ მხარეებს „ერთმანეთის მიმართ ტერიტორიული პრეტენზიები არ აქვთ და მომავალში ასეთ პრეტენზიებს არ წამოჭრიან“. მეორე დებულება კი აღნიშნავს, რომ „არცერთ მხარეს არ შეუძლია თავისი შიდა კანონმდებლობის გამოყენება ამ შეთანხმების შეუსრულებლობის გასამართლებლად“.
რეგიონული კომუნიკაციების განბლოკვა: დავის მთავარი საგანი
საგარეო საქმეთა მინისტრების მიერ 8 აგვისტოს სამშვიდობო შეთანხმების პარაფირება არა მთავარ, არამედ ტექნიკური მოვლენად იქცა. გაცილებით მეტი აჟიოტაჟი გამოიწვია თავად აშშ-ის პრეზიდენტის მიერ რეგიონული კომუნიკაციების განბლოკვის შესახებ სამმხრივი ერთობლივი დეკლარაციის ხელმოწერამ.
სატრანსპორტო კავშირების საკითხი მხარეებს შორის მრავალი წლის განმავლობაში დაბრკოლებად რჩებოდა. საუბარია სომხეთის სამხრეთ პროვინცია სიუნიქის გავლით მარშრუტზე, რომელიც აზერბაიჯანს მის ანკლავ ნახიჩევანთან დააკავშირებს.
ბაქო დაჟინებით მოითხოვდა ექსტრატერიტორიული მარშრუტის შექმნას – ეს ნიშნავდა გზას, რომელიც სომხეთის იურისდიქციის მიღმა იქნებოდა. ერევანი კატეგორიულად უარყოფდა ამ შესაძლებლობას და აცხადებდა, რომ მზად იყო ყველა გზის განბლოკვისთვის, მაგრამ მხოლოდ იმ პირობით, თუ შეინარჩუნებდა სრულ სუვერენულ კონტროლს თავის ტერიტორიაზე.
დავა განსაკუთრებით გამწვავდა გზის იმ მონაკვეთზე, რომელსაც უნდა გაევლო პატარა სომხური ქალაქის, მეღრის გავლით. ეს გზა აზერბაიჯანში „ზანგეზურის დერეფნის“ სახელითაა ცნობილი, თუმცა ერევანი კატეგორიულად უარყოფს ამ დასახელებას. სომხეთისთვის მიუღებელია დეფინიცია „დერეფანი“, რადგან ეს ნიშნავს საკუთარ ტერიტორიაზე კონტროლის დაკარგვას.
ვაშინგტონის დეკლარაცია შეიცავდა ორივე მხარისთვის მისაღებ ფორმულირებას.
დოკუმენტში ნათქვამია, რომ:
- სატრანსპორტო კავშირები განკუთვნილია შიდა, ორმხრივი და საერთაშორისო ტრანსპორტირებისთვის „მშვიდობის ხელშეწყობის მიზნით“;
- ისინი იმოქმედებენ სახელმწიფოების სუვერენიტეტის, ტერიტორიული მთლიანობისა და იურისდიქციის პატივისცემის პრინციპების საფუძველზე;
- აზერბაიჯანს ექნება შეუფერხებელი კომუნიკაცია ნახიჩევანის ავტონომიურ რესპუბლიკასთან სომხეთის ტერიტორიის გავლით, ორივე ქვეყნის ორმხრივი სარგებლისთვის.
განსაკუთრებული ყურადღება ეთმობა შეერთებული შტატების როლს. დეკლარაციაში ნათქვამია:
„სომხეთი იმუშავებს შეერთებულ შტატებთან და ურთიერთშეთანხმებულ მესამე მხარეებთან სომხეთის რესპუბლიკაში „ტრამპის მარშრუტის საერთაშორისო მშვიდობისა და კეთილდღეობისთვის“ (TRIPP) სატრანსპორტო კავშირის პროექტის ჩარჩოს შესამუშავებლად. ჩვენ კიდევ ერთხელ ვადასტურებთ ჩვენს ვალდებულებას, რომ კეთილსინდისიერად ვიმოქმედოთ ამ მიზნის რაც შეიძლება სწრაფად მისაღწევად“, – ნათქვამია დოკუმენტში.
ამრიგად, ტერმინი „ტრამპის მარშრუტი“ პირველად სწორედ კავშირების განბლოკვის კონტექსტში გამოჩნდა.
პროექტი, სავარაუდოდ, როგორც საავტომობილო, ასევე სარკინიგზო კავშირებს მოიცავს.
სომხეთის სამართალდამცავი ორგანოები, საბაჟო და სასაზღვრო სამსახურები მათ ტერიტორიაზე იმოქმედებენ. თუმცა, ამერიკული მხარე სატრანსპორტო მარშრუტების ბიზნესის მართვაში იქნება ჩართული.
დეკლარაციის ავტორების თქმით, ეს პროექტის გამჭვირვალობისა და ეკონომიკური ეფექტურობის გარანტიას, ასევე მხარეთა ნდობის უზრუნველყოფას ისახავს მიზნად.
განსხვავებული ინტერპრეტაციები: როგორ ესმით ერევანსა და ბაქოში „ტრამპის გზა“
აი, სად იწყება ყველაზე საინტერესო.
საერთაშორისო ურთიერთობებში ხშირად უფრო მნიშვნელოვანია არა თავად ხელმოწერილი ხელშეკრულება, არამედ ის, თუ როგორ ესმით ის შეთანხმების მხარეებს. სწორედ ეს ხდის ამჟამინდელ სიტუაციას განსაკუთრებით რთულს: როგორც ჩანს, ერევანს და ბაქოს კვლავ განსხვავებული ინტერპრეტაციები აქვთ „ტრამპის გზასთან“ დაკავშირებით.
ვაშინგტონის დეკლარაციის ხელმოწერისთანავე, სომხური საზოგადოება ელოდა მთავრობის განმარტებებს, თუ რა ვალდებულებები აიღო საკუთარ თავზე ერევანმა.
მმართველმა პარტიამ და მისმა მხარდამჭერებმა იჩქარეს და გამოაცხადეს, რომ ქვეყნებს შორის მშვიდობა დამყარდა და ე.წ. „ზანგეზურის დერეფნის“ მიერ შექმნილი საფრთხე აღმოფხვრილია.
პრემიერ-მინისტრმა ნიკოლ ფაშინიანმა განაცხადა, რომ TRIPP-ის პროექტი სომხეთსა და შეერთებულ შტატებს შორის ორმხრივი მოლაპარაკებების საგანია. მან განაცხადა, რომ აზერბაიჯანის კომუნიკაციები მართლაც უნდა დაუკავშირდეს ამ მარშრუტს, მაგრამ სომხეთის ტერიტორიაზე აშენებული ყველაფერი სომხეთის კონტროლის ქვეშ დარჩება.
„ამ დოკუმენტის თანახმად, TRIPP-ის სახელით ცნობილი ინფრასტრუქტურა სომხეთის ტერიტორიაზე იარსებებს. სომხეთის ტერიტორიაზე კომუნიკაციები შეიძლება არსებობდეს სომხეთის შეხედულებისამებრ. „ზანგეზურის დერეფნის“ სახელით ცნობილი ინფრასტრუქტურა სომხეთის ტერიტორიაზე არ შეიძლება არსებობდეს“, – თქვა მან.
ფაშინიანის თქმით, ამერიკულ მხარესთან TRIPP-ის ტექნიკურ პარამეტრებზე მოლაპარაკებები უკვე დაწყებულია, თუმცა კონკრეტული შეთანხმებები ჯერ არ არის მიღწეული.
ოქტომბერში აშშ-ის საბაჟო და სასაზღვრო უსაფრთხოების დელეგაცია სომხეთს ეწვია, რათა შეეფასებინა სომხეთის სასაზღვრო სამსახურების პოტენციალი და გამოევლინა მოდერნიზაციის სფეროები.
სომხეთის ხელმძღვანელობა დარწმუნებულია, რომ „ტრამპის მარშრუტი“ ადრე თუ გვიან განხორციელდება. ერევანი ხაზს უსვამს, რომ მომავალი ინფრასტრუქტურის ექსპლუატაცია მკაცრად ქვეყნის ტერიტორიული მთლიანობისა და სუვერენიტეტის ფარგლებში განხორციელდება. ტექნიკურ დეტალებთან დაკავშირებული ნებისმიერი გადაწყვეტილება არ უნდა გადაუხვიოს ამ საზღვრებს.
მარტივად რომ ვთქვათ, სომხეთის პოზიცია ნათელია: გზა ორმხრივად მომგებიანი უნდა იყოს, მაგრამ მასზე კონტროლი მთლიანად სომხეთის სახელმწიფოს დარჩება.
ტერმინოლოგია, როგორც კონფლიქტის ველი: „ტრამპის მარშრუტი“ თუ „ზანგეზურის დერეფანი“?
ტერმინი „ზანგეზურის დერეფანი“ სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის ბოლო მოლაპარაკებების დროს დავის ერთ-ერთი საგანი იყო.
მიუხედავად იმისა, რომ ერთობლივ დეკლარაციაში არ არის ნახსენები ტერმინი „ზანგეზურის დერეფანი“, აზერბაიჯანი გამუდმებით აგრძელებს მომავალი საკომუნიკაციო მარშრუტის ამ სახელით მოხსენიებას.
ბოლო ხუთი წლის განმავლობაში ტერმინი „ზანგეზურის დერეფანი“ ბაქოს ოფიციალურ ლექსიკონში მტკიცედ დამკვიდრდა და პოლიტიკური დისკურსის ნაცნობ ელემენტად იქცა, ხოლო სომხეთში ის აშკარა გაღიზიანების წყაროა.
ბაქოსთვის ეს პროექტი სტრატეგიული მიზანია. ის სიმბოლურად გამოხატავს ქვეყნის ნაწილებს შორის პირდაპირი კომუნიკაციის აღდგენას და თურქეთსა და ცენტრალურ აზიაში წვდომის აღდგენას. ტერმინი „დერეფანი“ ხაზს უსვამს იმას, რომ მარშრუტი თავისუფალი უნდა იყოს სომხური კონტროლისგან – სწორედ ამას ეწინააღმდეგება ერევანი.
სომხეთისთვის ტერმინი „ზანგეზურის დერეფანი“ სუვერენიტეტისთვის საფრთხეს ჰგავს: ის გზის ექსტრატერიტორიულ სტატუსს გულისხმობს, რაც ნიშნავს მონაკვეთს, სადაც სომხეთი ვერ შეძლებს თავისი იურისდიქციის სრულად განხორციელებას. ამიტომ, ერევანი „დერეფნის“ ნაცვლად „კომუნიკაციების განბლოკვაზე“ საუბარს ამჯობინებს.
ვაშინგტონის შეხვედრამდე დიდი ხნით ადრე მხარეები შეთანხმდნენ, რომ სამშვიდობო პროცესის შეფერხების თავიდან ასაცილებლად, სამშვიდობო შეთანხმების პროექტიდან ამოიღონ სადავო პუნქტი კომუნიკაციების განბლოკვის შესახებ.
თუმცა, ახლაც კი,მიუხედავად იმისა, რომ ტერმინი „ზანგეზურის დერეფანი“ ვაშინგტონის ერთობლივ დეკლარაციაში არ არის ნახსენები, აზერბაიჯანი კვლავაც აგრძელებს ამ სახელის გამოყენებას.
გაეროს გენერალურ ასამბლეაზე გამოსვლისას, პრეზიდენტმა ილჰამ ალიევმა კვლავ დააკავშირა ორი ცნება – „ტრამპის მარშრუტი“ და „ზანგეზურის დერეფანი“.
„რეგიონული კომუნიკაციები ჩვენი ხედვის საფუძველია ხანგრძლივი მშვიდობისთვის. ვაშინგტონის სამიტის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი შედეგია ტრამპის მარშრუტი საერთაშორისო მშვიდობისა და კეთილდღეობისთვის (TRIPP), რომელიც უზრუნველყოფს ზანგეზურის დერეფანში შეუფერხებელ გავლას და გააძლიერებს რეგიონულ კავშირებს“, – განაცხადა ალიევმა.
ფაქტობრივად, ბაქო იყენებს ტერმინს „ზანგეზურის დერეფანი“ პოლიტიკურ მარკერად, ხაზს უსვამს საკუთარი მოთხოვნების უწყვეტობას და მომავალი სატრანსპორტო ცენტრის ხედვას.
აზერბაიჯანის ყველა მაღალი თანამდებობის პირი ამ რიტორიკას იცავს, მიუხედავად იმისა, რომ ოფიციალურ დოკუმენტებში TRIPP-ის ნეიტრალური განმარტებაა გამოყენებული.
ერევანში ასეთი ტერმინოლოგია გამოწვევად აღიქმება. ნიკოლ ფაშინიანმა არაერთხელ საჯაროდ გააკრიტიკა ალიევი და მისი გარემოცვა ასეთი განცხადებების გამო:
„სომხურ რეალობაში ეს ტერიტორიულ პრეტენზიას ჰგავს და კონფლიქტურ რიტორიკასთან ასოცირდება. ასეთი განცხადებები არ აძლიერებს მშვიდობის რწმენას და ეწინააღმდეგება უმაღლეს დონეზე მიღწეული შეთანხმებების სულისკვეთებას“, – აღნიშნა პრემიერ-მინისტრმა.
პოლიტიკური დებატები სომხეთში: სარგებელსა და რისკს შორის
რეგიონული კომუნიკაციების საკითხი სომხეთში ერთ-ერთ ყველაზე საკამათო პოლიტიკურ დებატად რჩება რამდენიმე წლის განმავლობაში.
ხელისუფლება აცხადებს, რომ მარშრუტების გახსნა ქვეყნისთვის უპრეცედენტო ეკონომიკურ და სატრანზიტო შესაძლებლობებს გახსნის.
თუმცა, ოპოზიცია მიიჩნევს, რომ ნიკოლ ფაშინიანის მთავრობა ბაქოსა და ანკარას ზეწოლის ქვეშ მოქმედებს, რაც ქვეყანას სერიოზული უსაფრთხოების რისკების წინაშე აყენებს.
ამ პროცესში თურქეთს განსაკუთრებული ადგილი უკავია. თუ „ტრამპის მარშრუტის“ პროექტი განხორციელდება, ანკარა აზერბაიჯანთან და მისი მეშვეობით ცენტრალურ აზიასთან უმოკლეს სახმელეთო წვდომას მიიღებს, სადაც მისი გავლენა ბოლო წლებში სწრაფად იზრდება.
ოპოზიციონერი დეპუტატი ტიგრან აბრაჰამიანი (ფრაქცია „მე მაქვს პატივი“) ყურადღებას ამახვილებს თურქეთის ორმაგ პოლიტიკაზე:
„ანკარა ულტიმატუმების ენაზე საუბრობს და ყველაფერს აკეთებს, რათა სომხეთის პოტენციური სარგებელი მინიმუმამდე დაიყვანოს. მაგალითად, იყო შეთანხმებები საზღვრების გახსნის შესახებ მესამე ქვეყნის მოქალაქეებისა და დიპლომატიური პასპორტების მფლობელებისთვის.
თუმცა, ეს ნაბიჯები არასდროს განხორციელებულა. ამის ნაცვლად, თურქეთმა დაიწყო რკინიგზის მშენებლობა პირდაპირ ნახიჩევანის ავტონომიურ რესპუბლიკაში. ეს გიუმრი-ყარსის ხაზის ამოქმედებას ეკონომიკურად უაზროს ხდის“, – აღნიშნავს აბრაჰამიანი.
სომხეთის ხელმძღვანელობა იმედოვნებს, რომ სატრანსპორტო მარშრუტების გახსნა ქვეყანას საშუალებას მისცემს პირდაპირ დაუკავშირდეს ევროპულ ბაზრებს თურქეთის გავლით, ასევე დააკავშირებს რკინიგზის ქსელს ირანთან ნახიჩევანის გავლით.
კიდევ ერთი პოტენციური ვარიანტია რუსეთთან კომუნიკაციების აღდგენა აზერბაიჯანის მატერიკული ნაწილის გავლით.
თუმცა, როგორც აბრაჰამიანი ხაზს უსვამს, ეს პერსპექტივები ბუნდოვანი რჩება:
„ვაშინგტონის შეთანხმებები საუბრობს გადაწყვეტილებების ორმხრივობაზე“. თუმცა, ბაქო უარს ამბობს ამ პრინციპის საკუთარ ტერიტორიაზე გამოყენებაზე. და გაურკვეველია, თუ როგორ დარეგულირდება სომხური ტვირთების გავლა. ბაქო ამბობს, რომ ეს მკაცრად საკუთარი კანონმდებლობის ფარგლებში მოხდება. სინამდვილეში, სომხეთისთვის სპეციალური წესები მხოლოდ 42 კილომეტრიან მონაკვეთზე იმოქმედებს.
ამგვარად, სომხურ საზოგადოებაში კამათი გრძელდება იმის შესახებ, გახდება თუ არა „ტრამპის მარშრუტი“ რეგიონული ეკონომიკის ფანჯარა თუ ქვეყნის ნამდვილი სუვერენიტეტის შემზღუდველი ხაფანგი.
„ტრამპის გზა“: აზერბაიჯანის ხედვა „მშვიდობისა და კეთილდღეობისკენ მიმავალი გზის“ პროექტზე
აზერბაიჯანი „ტრამპის გზას“ არა კომპრომისად, არამედ წინა სამშვიდობო დოკუმენტებში გათვალისწინებული ვალდებულებების ლოგიკურ გაგრძელებად და რეგიონის სატრანსპორტო და ეკონომიკური კავშირგაბმულობის გაძლიერებისკენ გადადგმულ ნაბიჯად მიიჩნევს.
ბაქო მუდმივად ახსენებს, რომ რეგიონული კომუნიკაციების განბლოკვა არის ვალდებულება, რომელიც სომხეთმა 2020 წლის 10 ნოემბრის სამმხრივ დეკლარაციაში აიღო, როდესაც რუსეთის მონაწილეობით შეწყდა 44-დღიანი სომხეთ-აზერბაიჯანის ომი (მეორე ყარაბაღის ომი).
პრეზიდენტმა ილჰამ ალიევმა არაერთხელ გაუსვა ხაზი, რომ ყველა სატრანსპორტო და საკომუნიკაციო ხაზის გახსნა პოსტკონფლიქტური პერიოდის მთავარი ელემენტი და რეგიონში სტაბილურობის გარანტიაა.
ჯერ კიდევ 2022 წელს, „3+3“ რეგიონული თანამშრომლობის პლატფორმაზე საუბრისას, მან აღნიშნა, რომ კომუნიკაციების განბლოკვა მომავალი მოლაპარაკებების ერთ-ერთი ცენტრალური თემა იქნებოდა.
ბაქო აცხადებს, რომ სომხეთმა აქამდე არანაირი ნაბიჯი არ გადადგა ამ მიმართულებით და იმედოვნებს, რომ ახალი გეოპოლიტიკური რეალობები ერევანს სხვაგვარად მოქმედებისკენ აიძულებს.
საგარეო საქმეთა სამინისტროს წარმომადგენელმა აიჰან ჰაჯიზადემ გაიხსენა, რომ „ოთხი წლის განმავლობაში სომხეთს არანაირი მნიშვნელოვანი წვლილი არ მიუძღვის კომუნიკაციების გახსნასთან დაკავშირებულ რეალურ მოლაპარაკებებში, მიუხედავად წერილობითი ვალდებულებისა, რომ აზერბაიჯანის დასავლეთი რეგიონები ნახიჩევანთან დააკავშიროს“.
აზერბაიჯანის პარლამენტისა და მთავრობის წარმომადგენლებმა მიესალმნენ „ტრამპის გზის“ შეთანხმებას და ხაზი გაუსვეს მის რეგიონულ მნიშვნელობას.
მილი მეჯლისის (ეროვნული კრების) სპიკერმა საჰიბა გაფაროვამ ვაშინგტონის შეთანხმებას „ისტორიული ნაბიჯი“ უწოდა ოქტომბერში აზერბაიჯანის, პაკისტანისა და თურქეთის პარლამენტების სპიკერების მესამე სამმხრივ შეხვედრაზე.
მისი თქმით, აგვისტოს დეკლარაციამ დაადასტურა რეგიონული კომუნიკაციების აღდგენის განზრახვა:
„„ტრამპის გზის საერთაშორისო მშვიდობისა და კეთილდღეობისთვის“ განხორციელება ზანგეზურის დერეფანს ევრაზიის ძირითად სატრანსპორტო კავშირად გარდაქმნის, რომელიც ჩვენს რეგიონში განვითარებასა და თანამშრომლობას ემსახურება“.
მსგავსი განცხადებები სხვა სამთავრობო უწყებებმაც გააკეთეს. მთავრობა მიიჩნევს, რომ სატრანსპორტო კავშირების აღდგენა ხელს შეუწყობს სამხრეთ კავკასიის ყველა ქვეყნის ეკონომიკურ ზრდას.
ეკონომიკური რეფორმებისა და კომუნიკაციების ანალიზის ცენტრის გათვლებით, კომუნიკაციების გახსნამ შესაძლოა მნიშვნელოვნად გაზარდოს აზერბაიჯანის არასანავთო ექსპორტი და მშპ.
პარლამენტის წევრებმაც გამოთქვეს მხარდაჭერა პროცესის მიმართ და აღნიშნეს, რომ „სამშვიდობო ხელშეკრულების ხელმოწერა და სატრანსპორტო მარშრუტების აღდგენა უზრუნველყოფს გრძელვადიან სტაბილურობას, მოიზიდავს ინვესტიციებს და შექმნის ახალ სამუშაო ადგილებს რეგიონში“.
აზერბაიჯანელი ანალიტიკოსები „ტრამპის მარშრუტის“ შეთანხმებას სხვადასხვა კუთხით იკვლევენ. ბევრი მიიჩნევს, რომ სამშვიდობო ხელშეკრულების ხელმოწერამ და კომუნიკაციების აღდგენამ შეიძლება შეცვალოს სამხრეთ კავკასიის გეოპოლიტიკური რუკა.
პოლიტოლოგი არასტუნ ორუჯლუ აღნიშნავს, რომ „როგორც რუსეთი, ასევე დასავლეთი ცდილობენ რეგიონში გავლენის შენარჩუნებას, მაგრამ ბაქო და ერევანი უფრო ახლოს არიან, ვიდრე ოდესმე, შუამავლების გარეშე ურთიერთგაგების მიღწევასთან“.
მისი თქმით, „თუ მხარეები მოახერხებენ სამშვიდობო ხელშეკრულების პირდაპირი მოლაპარაკებების გზით ხელმოწერას, შუამავლების როლი, როგორც მოსკოვის, ასევე დასავლეთის, უკანა პლანზე გადავა. ეს იდეალური სცენარია, რადგან აზერბაიჯანსა და სომხეთს ამჟამად პირდაპირი შეთანხმებების უფრო დიდი პოტენციალი აქვთ, ვიდრე მესამე მხარის მეშვეობით“.
ზოგიერთი ანალიტიკოსი მიიჩნევს, რომ „ტრამპის მარშრუტის“ ინიციატივამ შეიძლება შეასუსტოს რუსეთის დომინანტური გავლენა და გააძლიეროს აშშ-სა და ევროკავშირის გავლენა.
ამავდროულად, სხვა ექსპერტები აღნიშნავენ, რომ აზერბაიჯანსა და სომხეთს შორის პირდაპირი დიალოგი, გარე ჩარევის გარეშე, შეიძლება იყოს ყველაზე საიმედო გზა ხანგრძლივი მტრობის დასასრულებლად.
ეკონომისტები ასევე ხაზს უსვამენ პროექტის ეკონომიკურ პოტენციალს.
მკვლევარი ულუგბეკ კამალტდინოვი აღნიშნავს, რომ „რეგიონული სატრანსპორტო კავშირების გახსნას შეუძლია მნიშვნელოვანი როლი ითამაშოს სამხრეთ კავკასიის სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების დაჩქარებაში“.
მისი თქმით, მარშრუტების აღდგენა შეამცირებს ტრანსპორტირების ხარჯებს, შეამცირებს ტრანზიტის დროს, გააფართოვებს სავაჭრო ნაკადებს და მოიზიდავს ინვესტიციებს. შეიქმნება ახალი სამუშაო ადგილები და გაუმჯობესდება ცხოვრების დონე.
აზერბაიჯანის პერსპექტივიდან, „ტრამპის მარშრუტის“ შეთანხმება რეგიონში მდგრადი მშვიდობისა და კეთილდღეობისკენ გადადგმულ მნიშვნელოვან ნაბიჯს წარმოადგენს.
აზერბაიჯანის პარლამენტისა და მთავრობის პოზიცია ერთსულოვანია: სამშვიდობო ხელშეკრულების ხელმოწერა და რეგიონული კავშირის აღდგენა ქვეყნის სტრატეგიულ ინტერესებშია და გრძელვადიან სტაბილურობას იწვევს.
ყველა მხარე ისარგებლებს: აზერბაიჯანი, სომხეთი და მეზობელი სახელმწიფოები. აზერბაიჯანს ასევე ექნება შესაძლებლობა, უზრუნველყოს თავისი, როგორც მთავარი სატრანსპორტო ცენტრის სტატუსი.
ექსპერტები აღნიშნავენ, რომ კომუნიკაციების აღდგენას გეოპოლიტიკური მნიშვნელობაც აქვს. რუსეთისა და დასავლეთის როლები რეგიონში იცვლება და აზერბაიჯანი ცდილობს გამოიყენოს ეს მომენტი საკუთარი დამოუკიდებელი დღის წესრიგის წინსვლისთვის.
ქვეყნის საზოგადოებრივი აზრი ფრთხილი ოპტიმიზმით ხასიათდება. ხალხი იმედოვნებს ხანგრძლივ მშვიდობას, სატრანსპორტო მარშრუტების გახსნას და ცხოვრების ხარისხის გაუმჯობესებას.
„ტრამპის მარშრუტის“ განხორციელების პრაქტიკული ნაბიჯების მომდევნო თვეებში დაწყებისთანავე, იზრდება იმედი, რომ მშვიდობისა და თანამშრომლობის იდეები რეგიონის მომავლის მყარ საფუძვლად იქცევა.
რას წარმოადგენს დეტალურად ტრამპის მარშრუტი?
ტრამპის მარშრუტის პროექტი ითვალისწინებს სატრანსპორტო მარშრუტის შექმნას, რომელიც მხოლოდ სომხეთზე გაივლის.
მარშრუტი გაივლის ქვეყნის ყველაზე სამხრეთით მდებარე რეგიონს, სიუნიქის პროვინციას. სწორედ იქ გადიოდა საბჭოთა ეპოქის რკინიგზა, რომელიც აკავშირებდა ორ საბჭოთა რესპუბლიკას – სომხეთსა და აზერბაიჯანს.
დღეს ამ ხაზიდან თითქმის არაფერია დარჩენილი. რელსები და შპალები 1993 წელს, პირველი ყარაბაღის ომის კულმინაციაში დაშალეს. სადგურის შენობები დანგრეულია და მხოლოდ მათი ჩონჩხებია დარჩენილი. ზოგიერთ ადგილას გვირაბები ქვებითა და ნამსხვრევებითაა სავსე. არსებითად, მხოლოდ მოსახერხებელი რელიეფი და საჭირო რკინიგზის ლიანდაგია დარჩენილი.
საგარეო საქმეთა მინისტრის, არარატ მირზოიანის თქმით, ახალი ხაზის მშენებლობას შეიძლება მინიმუმ ორი წელი დასჭირდეს. სამუშაოები ჯერ არ დაწყებულა, მაგრამ მთავრობა ოპტიმისტურად არის განწყობილი.
პოლიტოლოგი რობერტ გევონდიანი აღნიშნავს:
„არსებობს ხმები, რომ სომხეთი მოლაპარაკებებს აწარმოებს ამერიკულ კომპანიასთან, რომელიც მშენებლობას განახორციელებს. თუ ეს ტექნიკურად შეძლებული კომპანიაა და ეს მოსალოდნელია, მაშინ ორი წელი რეალისტური ვადაა“.
პოტენციური ახალი გზა სომხეთ-ირანის საზღვრის გასწვრივ, სომხეთის ქალაქების, მეღრისა და აგარაკთან ახლოს გაივლის. ამ ქალაქების მაცხოვრებლები ყურადღებით აკვირდებიან მოვლენებს, რადგან ყველა მიღებული და ჯერ კიდევ მისაღები გადაწყვეტილება გავლენას მოახდენს მათ ცხოვრებაზე.
სიუნიუქის მაცხოვრებლები ნაკლებად არიან დაინტერესებულნი პირადი სარგებლით, ვიდრე ეროვნული ინტერესებით. რეგიონი მდიდარია ბუნებრივი რესურსებით და შედარებით ეკონომიკურად სტაბილურია.
თუმცა, ხალხი კრიტიკულად შეშფოთებულია უსაფრთხოებით.
„არ არსებობს ნათელი წარმოდგენა იმის შესახებ, თუ რა იქნება ეს მარშრუტი. რაც შეეხება იმას, თუ ვინ გააკონტროლებს მას, სამარცხვინო უნდა იყოს, თუ ერთი ქვეყანა აკონტროლებს მეორის გზებს. თუ არსებობს საბაჟო სამსახური, რომელიც მოქმედებს სომხეთის კანონმდებლობის შესაბამისად და ხალხი იყენებს მას, რა კითხვები შეიძლება იყოს?“ ამბობს ერთ-ერთი ადგილობრივი.
„თუ კომუნიკაციები ამუშავდება, ეს შესანიშნავი იქნება. მაგრამ ისინი გამუდმებით „დერეფანზე“ საუბრობენ. მე ვუყურე ალიევის გამოსვლას; მან კვლავ ახსენა დერეფანი გაეროში. ახლა კი არ ვიცით, რა ვიფიქროთ. ეს დერეფანია თუ გზა?“ კითხულობს მეორე.
„მე წინააღმდეგი ვარ, რადგან არ ვიცი, რა მოხდება ამ გზის გახსნის შემდეგ. ვის დაქვემდებარებაში იქნება ეს რეგიონი?“ ამტკიცებს მესამე.
ექსპერტი რობერტ გევონდიანი დარწმუნებულია, რომ თუ ვაშინგტონის დეკლარაციის დებულებები განხორციელდება, გზა მთლიანად სომხეთის კონტროლის ქვეშ დარჩება.
„დოკუმენტში ნათქვამია, რომ თუ ერთ მხარეს უპირატესობის მოპოვება სურს, ეს უპირატესობა არ უნდა ეწინააღმდეგებოდეს მეორე ქვეყნის სუვერენიტეტს. და ამ უპირატესობის მინიჭების სახელმწიფომაც იგივე უპირატესობა უნდა მიიღოს.
ეს ერთ რამეს ნიშნავს: სომხეთი შეინარჩუნებს კონტროლს ამ ტერიტორიაზე და იქ იმუშავებენ შესაბამისი სომხური სამსახურები“, – ამბობს პოლიტოლოგი.
მარშრუტის მართვაში ამერიკული კომპანიის შესაძლო ჩართულობასთან დაკავშირებით, გევონდიანი აღნიშნავს, რომ ეს არ არღვევს სუვერენიტეტს.
„სომხეთს უკვე აქვს დიდი სტრუქტურების საერთაშორისო მართვის მაგალითები – მაგალითად, რკინიგზას რუსული კომპანია მართავს – მაგრამ ქვეყანას არ დაუკარგავს კონტროლი თავის ტერიტორიაზე“, – ხაზს უსვამს პოლიტოლოგი.
რუსეთის როლი: მოდერატორიდან დამკვირვებლად
ვაშინგტონის შეთანხმებების ხელმოწერის შემდეგ გაირკვა, რომ სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის მოლაპარაკებების პროცესი საბოლოოდ დასავლურ პლატფორმაზე გადავიდა, რის შედეგადაც რუსეთი ძირითადი გადაწყვეტილებების მიღების მიღმა დარჩა.
მოსკოვი, რომელიც 2020 წლის ომის შემდეგ მოლაპარაკებების ერთადერთ და უპირობო მოდერატორად აღმოჩნდა, ახლა ორ ქვეყანაზე გავლენის მცირე ბერკეტს ფლობს.
დეკლარაციის ხელმოწერიდან და სამშვიდობო ხელშეკრულების პარაფირებიდან რამდენიმე დღის განმავლობაში კრემლი დემონსტრაციულ დუმილს ინარჩუნებდა. მხოლოდ მოგვიანებით, საგარეო საქმეთა სამინისტროსა და მინისტრ სერგეი ლავროვის დონეზე, გაკეთდა ფრთხილი კომენტარები, როგორიცაა „ყველაფერი, რაც მშვიდობას უწყობს ხელს, მხარდაჭერას იმსახურებს“.
ეს განცხადებები უფრო სახის შენარჩუნების მცდელობას ჰგავდა, ვიდრე პროაქტიული პოზიციის გამოვლინებას.
თითქმის ყველა ექსპერტი თანხმდება: რუსეთი აღარ არის უდავო ძალაუფლების ცენტრი სამხრეთ კავკასიაში.
ამავდროულად, თურქეთის როლი იზრდება – არა მხოლოდ ბაქოსთან, არამედ სომხეთთან ურთიერთობებშიც.
პოლიტოლოგი რობერტ გევონდიანი აღნიშნავს:
„რუსეთი არ ტოვებს რეგიონს. თუმცა, რუსეთის გავლენის თანდათანობითი შემცირება იწვევს მისი როლის შედარებას რეგიონში სხვა მოთამაშეებთან. რუსეთი ხდება მოთამაშე, მაგრამ არა მთავარი.
ადრე რუსეთი იყო დომინანტური ძალა რეგიონში და აქ პროცესები ვერ მიმდინარეობდა მისი ინტერესების გათვალისწინების გარეშე. ახლა ეს ლოგიკა შეიცვალა და რუსეთი სხვა ქვეყნებს ეჯიბრება“.
სომეხი ექსპერტების აზრით, სამხრეთ კავკასიაში რუსეთის ყოფნის მომავალი დიდწილად დამოკიდებულია უკრაინაში ომის შედეგებზე.
თუმცა, ერთი რამ უკვე ნათელია: გავლენის წინა არქიტექტურა განადგურებულია და მოსკოვმა დაკარგა მონოპოლია კავკასიის პოლიტიკაზე.
როგორც ვაშინგტონში ამბობენ, რუსეთს ხელში „ძალიან ცოტა კარტი“ დარჩა თამაშის წესების კარნახისთვის.
პუბლიკაცია მომზადებულია Mediaset-ის მხარდაჭერით.
სომხეთი-აზერბაიჯანი: „ტრამპის გზა“ და ზოგადი სიტუაცია
exchange
