Yaxınları itirərək və yenidən qazanaraq
“Alo, salam Lüsya Ana”, – Lüsya dəstəkdə tanış olmayan qadın səsi eşitdi.
Fikirləşdi ki, onunla kimsə zarafat edir və cavab verdi: “mən hardan sənin Lüsya anan oldum?”
Sən demə, zəng edən Kostyanın anası imiş.
Nənə ilə nəvənin qovuşması da məhz bu zəngdən sonra başladı. Həyatının son 20 ildən də çox dövründə Lüsya nənə oğlu və nəvəsi ilə bağlı qeyri-müəyyənlikdən daim əziyyət çəkirdi. Əgər ikinci halda hər şey onun 17 ildən sonra yenidən nəvəsinə qovuşması ilə nəticıləndisə, oğlu ilə bağlı hekayə hələ də tapmaca olaraq qalır.
Belə gətirib ki, 81 yaşlı Lüsya Avanesyan həyatı boyunca üç müxtəlif yerdə yaşamalı olub – Qarabağda anadan olub, Bakıda böyüyüb və artıq 29 ildir ki, Ermənistanın Geqarkunik vilayətində yerləşən Vardenis şəhərində yaşayır.
Vardenisdəki mənzilində nənə tək yaşayır. “Budur mənim kişilərim”, – deyərək, qonaq otağının divarından asılmış üç portreti göstərir.
Ortada asılmış portretdə 40 yaşında ikən itirdiyi əri əks olunub. Sağdakı şəkildə böyük oğlu Boryadır – o, 2008-ci ildə uzun sürən xəstəlikdən sonra vəfat edib. Sonuncu portretdə isə Lüsyanın kiçik oğlu Eduarddır – artıq 24 ildir ki, onun taleyi barədə heç nə məlum deyil.
Eduard Avanesyan 1959-cu ildə Bakıda anadan olub. Gənclik illərində Rusiyaya köçüb, burada yaşayıb işləməyə başlayıb. Qarabağ münaqişəsi qızışanda Eduard cəbhəyə yollanıb və 1999-cu ildən itkin düşmüş hesab olunur.
Qarabağ münaqişəsi nəticəsində itkin düşmüş 4500-dən çox hərbçi və mülki şəxs Beynılxalq Qırmızı Xaç Komitəsinin (BQXK) nümayəndə heyətləri tərəfindən Yerevanda və Bakıda, eyni zamanda BQXK-nın missiyası tərəfindən Dağlıq Qarabağda qeydə alınıb. Onlardan 400 nəfərdən çoxu Ermənistanda qeydiyyata alınıb, təxminən bu qədər də Dağlıq Qarabağda itkin düşmüş şəxs kimi tanınıb.
BQXK itkin düşmüş şəxslərin qohumlarının DNT nümunələrini hələ 2014-cü ildə toplamağa başlayıb. Layihənin başlanğıcından bəri 344 itkin düşmüş şəxsin 1077 qan qohumunun DNT nümunələri toplanıb. 195 şəxsdən götürülmüş nümunələr əsasında artıq DNT profilləri yaradılıb və bunlar müstəqil laboratoriyada yoxlamadan keçib. Gələcəkdə bu nümunələr həlak olanların eksqumasiya edilən qalıqlarının identifikasiyası ehtimalını yüksəltməyə kömək edəcək.
Lüsya nənənin danışığında Qarabağ ləhcəsi rus dili ilə qarışır. Onun sözlərinə görə, Bakıda əsasən rusca danışırdılar.
O xatırlayır ki, Qarabağda münaqişə başlayana kimi Bakıda ermənilərə yaxşı münasibət bəsləyirdilər. O zamanlar o, toxuculuq fabrikində işləyirdi, mənzil almışdı və oğulları həmin mənzili təmir etmişdilər.
Lakin 80-ci illərin sonlarında hər şey dəyişdi.
«Oğlum Borya taksi sürürdü. O, tez-tez Sumqayıta gedir və dəfələrlə məni dilə tutmuşdu ki, çıxıb getmək lazımdır. Mən isə hər dəfə cavab verirdim ki, təşvişə düşməyə dəyməz. İnanırdım ki, hər şey qaydasına düşəcək. Düşmədi…», — Lüsya Avanesyan xatırlayır.
Sonralar, Bakıdakı digər ermənilər kimi, o da sövdələşməyə getməli oldu – mənzilini dəyişib Vardenisə yollandı.
Oğulları o vaxt yaşayıb işləmək üçün Rusiyaya getdilər. Lüsya da onların yanına gedə bilərdi, amma qərara aldı ki, “kim bilir, bəlkə sabah Rusiyada da bu cür bir şey baş verəcək, belə olarsa, uşaqlarımın heç olmasa evi olar. Məhz bu fikirlə də mənzili dəyişdim”.
Lakin hadisələr başqa cür inkişaf etməyə başladı. Böyük oğlu Borya 1991-ci ildə evə qayıtdı. Bir il sonra isə Edik sevdiyi qız Nataşa ilə birlikdə gəldi.
“Dedi ki, Yerevana işlərinin dalınca gedir. Xəbərdarlıq etdi ki, onu axtarmayım, lazım gələrsə özü barədə məlumat verəcək”, – Lüsya nənə danışır və əlavə edir ki, narahatlıq üçün səbəbi yox idi. Edik müstəqil və dinc insan idi, ondan həmişə arxayın idi.
“O, mənə teleqramlar yollayırdı, xəbər verirdi ki, sağ və salamatdır. Heç ağlıma da gəlmirdi yoxlayım ki, əslində teleqramlar Qarabağdan gəlirdi”.
Lüsya nənə xatırlayır ki, həqiqəti Ediklə maraqlanan qohumlarla görüş vaxtı öyrənib. Məlum olub ki, o, Nataşa ilə birlikdə Yerevanda deyil, Qarabağda – Mardakert rayonunun Tonaşen kəndində imiş.
Bütün müharibə boyunca ana ilə oğul arasında yeganə əlaqə vasitəsi teleqramlar olub. Neçə dənə teleqram yollayıb qəbul etdiyini artıq xatırlamır, lakin deyir ki, bu namələr onu sakitləşdirirdi, inanmağa kömək edirdi ki, oğlu sağ-salamatdır.
Lüsya nənənin ayrıca çantada qoruyub saxladığı bu teleqramlardan həmin illərdə ailənin başına gələnlər barədə öyrənmək mümkündür. Teleqramlardan birində o, Edikə xəbər verir ki, böyük qardaşına amputasiya ediblər, əməliyyat keçirildiyi gün mənzilləri oğurlanıb.
Məhz teleqramdan Lüsya nəvəsinin anadan olduğu barədə xəbər tutur.
Konstantin Eduardoviç Katkov – Lüsyanın itirdiyi və sonradan qovuşduğu nəvəsi itkin düşmüş oğlunun yeganə uşağıdır.
Nataşa Qarabağda hamilə qalıb və əri onu geriyə – Vardenisə, anasının yanına yollayıb. Müəyyən müddət Lüsyanın evində yaşadıqdan sonra gəlin valideynlərinin yanına – Ukraynaya gedib və əlaqə nömrələrini qoyub.
O, nəvəsi ilə anadan olandan sonra cəmi iki dəfə görüşə bilib. İlk görüşdən nənə balaca Kostyanın fotoşəklini saxlayıb. Bu, 1996-cı ildə baş verib, o vaxt üç yaşlı uşaq nənəsi və babası ilə yaşayırdı, anası isə işinə görə başqa şəhərə köçmüşdü.
Nənə balaca nəvəsi ilə keçirdiyi günlərdən bir epizodu əla xatırlayır. Gəlinin anası o vaxt məsləhət görmüşdü ki, nənəsini daha yaxşı öyrəşməsi üçün uşağı özü ilə yatırtsın, Kostya isə cavabında söz vermişdi: “səninlə günorta ünsiyyətdə olacağam, axşam isə yatmağa Qalya nənənin yanına gedəcəyəm”, – Lüsya təbəssümlə xatırlayır.
Geri qayıdarkən o, nəvəsinin ailəsinə öz ünvanını və nömrələrini verir, lakin sonradan özü onların ünvanını itirir – əlaqə uzun 18 il müddətinə itir.
Bu müddət ərzində o, qonşularının və böyük oğlunun ailəsinin köməyi ilə Kostyanı və Nataşanı tapmağa çalışıb. O, nəvəsini və gəlinini sosial şəbəkələrdə də axtarıb, lakin bunun da mənası olmayıb. Fəqət nəvə ilə nənənin yenidən qovuşması haqqında, Lüsyanın özünün sözlərinə görə, bütöv bir kitab yazmaq olar.
2013-cü ildə Edikin vuruşduğu Tonaşen kəndində müharibədə həlak olanların xatirəsinə heykəl ucaldılmışdı və Lüsya nənə açılışda iştirak etmişdi.
“Ertəsi gün səhər tezdən mənə zəng etdilər. Mən yol yorğunu idim və birtəhər cavab verdim. Kimsə salamlaşdı və məni Lüsya ana adlandırdı. Bu qədər ildən sonra Nataşa məni tapmışdı”.
Nataşanın zəngindən heç bir il keçmir və Lüsya nənə Rusiyaya onları görməyə yollanır.
“Mən dayanmışdım, o isə qaçaraq yanıma gəldi, qucaqladı, öpdü”, — Kostya özü onu qarşılamağa gəlmişdi və nənə bunu həyəcanla xatırlayır.
Rusiyada gəlininin və nəvəsinin yanında qaldığı bir ay ərzində onlar bir-birinə çox şey barədə danışmağa imkan tapırlar. Nənənin sözlərinə görə, Kostyanın atası ilə zahiri oxşarlığı ancaq gözlərindən bilinir, lakin xasiyyətində Edikdən çox şey var. Nəvəsi də atası kimi cür qaradinməz, sakit və dinc adamdır. Kostya özü Qarabağa gəlmək istəyir ki, valideynlərinin bir vaxtlar harada yaşadığını görsün.
Lüsya sevinclə deyir ki, nəvəsi anasının sözlərindən atası haqqında çox şey bilir. Nənə özü isə Nataşaya minnətdardır ki, “damarlarında Edikimin qanı axan” uşağı həyata gətirib.
Nataşa iki il bundan əvvəl ikinci dəfə ərə gedib, lakin oğlu buna qarşı çıxıbmış. “Necə də olmasa, erməni qanıdır, özünü göstərir”, — Lüsya nənə yarızarafat deyir.
İndi o, gəlini və nəvəsi ilə telefonla danışır.
Lüsya şübhə etmir ki, oğlu qayıdacaq, halbuki artıq 25 il keçib və ondan xəbər yoxdur.
Müharibədən sonra, 1995-ci ilin əvvəllərində o, Şuşaya gedib və şəxsən oğlunun axtarışında iştirak edib.
“Onun şəkli əlimdə bütün kəndlərdə oldum. Onu 4-5 gün axtardım. O vaxtlar hərbi maşınlar tez-tez gəlirdi. Bir dəqiqə də dayanmırdım. Məni kəndə qədər aparır, özləri isə işlərinin dalınca gedirdilər”, — 81 yaşlı qadın xatırlayır.
Axtarışların nəticəsində Lüsya yalnız oğlunun hərbi papağını tapır. O, papağı hələ də qoruyur və heç onu yumağa da əli gəlmir. Bu, Edikdən sonra qalmış azsaylı əşyalardan biridir.
Qonşu qadınlar deyir ki, Lüsya yeni il masasında və başqa qonaqlıqlarda həmişə oğlunun sağlığına içir. O, oğlunun portretinin qarşısında şam yandırmır və hər il onun ad gününü qonşuları ilə birlikdə qeyd edir. “Gələn olacaq, ya yox, fərqi yoxdur, həmin gün masa açıram. Zəngin qonaqlıq olduğunu deyə bilmərəm, amma bunun üçün lap bir həftə pul yığmalı olsam da, mütləq oğlumun ad gününü qeyd edirəm”.
