“Suriyada yeni status-kvo müəyyənləşir”. Bakıdan baxış
Yaxın Şərq – Suriya
Yaxın Şərqdə vəziyyət hər gün qızışır. Suriyada 55 ildir davam edən Əsəd rejiminin taleyi həll olunur ki, bu da Yaxın Şərqin bütün mənzərəsini dəyişə bilər. Bütün dünya baş verənləri diqqətlə izləyir. Azərbaycanlı analitiklər Suriyadakı vəziyyəti fəal şəkildə müzakirə edirlər, çünki bütün böyük qonşu ölkələr – Rusiya, İran və Türkiyə bu proseslərə müdaxildir.
Cənubi Qafqaz Tədqiqatlar Mərkəzinin (CSSC) analitikləri hesab edirlər ki, Suriyada yeni status-kvo müəyyənləşir.
“Şərqə Baxış” analitik mərkəzinin ekspertlərinin fikrincə isə, HƏMAS və Fələstin qruplarının oktyabrın 7-də İsrailə hücumu Yeni Yaxın Şərqin başlanğıcı olub. “Tarixin bir çox dövrlərində olduğu kimi, Yaxın Şərq yenidən Müqəddəs Torpaqlardan gələn enerjidən istifadə etməklə dizayn edilir”, – mərkəzin şərhində deyilir.
- Əli Kərimli böhtan ittihamı ilə cərimələnib
- Gürcüstan prezidenti: “Etirazlar özünütəşkil səviyyəsində qalmalıdır”
- Batan Rusiya, üzməyə çalışan azərbaycanlılar…
Cənubi Qafqaz Tədqiqatlar Mərkəzinin (CSSC) şərhi
Suriyada yeni status-kvo müəyyənləşir
Suriyada hərbi münaqişə artıq 13 ildən çoxdur ki, davam etməkdədir. 2011-ci ilin mart ayında ərəb baharı dalğası ilə ölkədə başlayan vətəndaş müharibəsi sonradan regional və regiondankənar qüvvələrin cəlb olunduğu çoxtərəfli qarşıdurmaya çevrildi.
Bu qarşıdurma 2017-ci ildə Astana sülh prosesinin ortaya çıxması nəticəsində yeni mərhələyə qədəm qoydu. Belə ki, Türkiyə, İran və Rusiya arasında konsensusun əldə edilməsi ilə Suriyada müəyyən status-kvo formalaşdı.
Ölkə ərazisində bu razılaşmadan kənar qüvvələr də mövcuddur ki, onlardan ən mühümü Suriyanın Şimal-Şərqinə nəzarət edən ABŞ dəstəkli kürd qruplarıdır.
Ölkənin əsasən cənub və mərkəzi hissəsi Rusiyanın azsaylı quru qoşunları və əlavə olaraq Hərbi Hava Qüvvləri, həmçinin İran proksiləri tərəfindən dəstəklənən Əsəd ordusunun nəzarəti altındadır. Suriyanın Şimal-Qərbinə isə Türkiyə ordusu və Ankaranın dəstəklədiyi silahlı qruplar (ən əsası “Heyət Təhrir əş-Şam”) nəzarət edir. Astana üçlüyü tərəflərinə tabe olan, eləcə də bu razılaşmadan kənar qüvvələrlə yanaşı, Suriyada digər silahlı dəstələr də mövcuddur ki, onlar azsaylı olduqları üçün proseslərə təsir imkanları olduqca məhduddur.
Bu il ərzində Türkiyə tərəfi Bəşər Əsədlə danışıqlar aparmaq üçün çoxsaylı cəhdlər etdi. O isə öz növbəsində əsasən Rusiya və İranın dəstəyinə arxalanaraq Ankara ilə birbaşa təmaslardan boyun qaçırdı. Bunun əvəzində Dəməşq digər ərəb dövlətləri ilə əlaqələrin bərpasına daha çox önəm verdiyini nümayiş etdirdi.
Halbuki, Ukraynadakı müharibə nəticəsində Rusiyanın, İsrailin Yaxın Şərqdəki hərbi əməliyyatları nəticəsində isə İranın zəifləməsi Suriyada yeni status-kvonun formalaşmasını labüd edirdi. Bu baxımdan, hazırki eskalasiya qanunauyğun xarakter daşıyır. Belə ki, qaçılmaz dəyişikliklərə danışıqlar yolu ilə nail olmaq cəhdləri nəticəsiz qaldığı üçün ölkədə yeni status-kvonun formalaşması hərbi yolla baş verir.
Lakin bunun üçün hərbi qruplar öz imkanlarının maksimumuna çatmalıdır ki, yeni status-kvo formalaşsın. Yalnız bundan sonra yerdə yaranacaq yeni vəziyyət danışıqlar masası arxasında öz təsdiqini tapmalıdır. Sözügedən danışıqlar isə, İran XİN rəhbərinin Türkiyəyə səfəri fonunda, artıq Tehran və Ankara arasında getməkdədir.
Hazırda “Təhrir əş-Şam”ın ən zəif tərəfi havada hələ də Rusiyanın hökmranlıq etməsidir. Əgər yaxın müddətdə bu üstünlüyün qarşısı alınmazsa, yerdə yeni status-kvo daha tez bərqərar olacaq.
Beləliklə də, yekun olaraq iki mühüm məqamı vurğulamaq vacibdir:
– Türkiyə Qəzza və Livanda gözlənilən həllərdən kənar qaldığı üçün Suriyada öz rolunu artırmaq niyyətindədir. İndiyədək mövcud olan konsensusun digər tərəfləri – Rusiya və İranın zəifləməsi də bunu labüd edir.
– Digər tərəfdən, bir çox münaqişə bölgələrində olduğu kimi, Suriyada da tərəflər yanvarın 20-dək öz mövqelərini gücləndirməyə və yeni reallıq yaratmağa çalışırlar ki, Tramp administrasiyası öz gələcək siyasətini məhz bu reallığa uyğun formalaşdırsın.
“Şərqə Baxış” analitik mərkəzinin şərhi
“Yaxın Şərq yenidən “Müqəddəs Torpaqlar”dan gələn enerjidən istifadə edilməklə dizayn edilir”
Bəşər Əsəd hakimiyyəti olduqca mürəkkəb vəziyyətdədir. İddialara görə, paytaxtdakı bəzi hökumət qüvvələri də irəliləyişdə olan sünni qüvvələrə dəstək nümayiş etdirərək, Əsəd sülaləsini devirməyə cəhd edirlər. Hökumət mənbələrində isə Bəşər Əsədin Moskvadan paytaxt Dəməşqə qayıtdığı və hadisələrə nəzarət etdiyi iddia olunur.
Ardıcıl hərbi çevrilişlərdən sonra 1971-ci ildə hakimiyyəti ələ keçirən və ölkədəki nüseyri azlığa (əhalinin 10-12%-i) mənsub olan Hafiz Əsəd uğurlu siyasi həmlələr edərək əhalinin yarısından çoxunu təşkil edən və əsasən əkinçilik və ticarətlə dolanan sünni tayfalarla koalisiya qurmağı bacarmış və azlıq hakimiyyətini möhkəmləndirmişdi. Lakin 2000-ci illərin ortalarında cərəyan edən sərt quraqlıq sünni qrupların Əsəd ailəsi ilə koalisiyasını sonlandırmışdı.
2011-ci ildə sosial etirazlarla başlayan, bir il sonra vətəndaş müharibəsinə çevrilən Əsəd-sünni münaqişəsi tezliklə, dünyanın müxtəlif güc mərkəzlərinin iştirak etdiyi proksi meydanına təkamül etdi.
Rusiya və İranın ciddi dəstəyi ilə 2019-cu ildə ölkənin böyük hissəsinə nəzarəti bərpa edən Bəşər Əsəd müxtəlif cəhdlər göstərsə də, atasından fərqli olaraq, sünni əhalinin sədaqətini yenidən təmin edə bilmədi.
Əsəd ailəsinin hakimiyyətinin silkələnməsi əlbəttə ki, Rusiya və İran üçün həyəcan təbilidir. Bununla belə, Moskvanın Suriyadakı maraqları təkcə Əsəd ailəsinə indekslənməyib.
Rusiyanın Suriyadakı əsas prioriteti Tartusdakı 11 gəmilik hərbi dəniz donanması və Hmeymimdəki böyük hərbi hava bazasıdır ki, bunlar da rəsmi olaraq 49 il müddətinə Suriyadan icarəyə götürülüb və şərtlərə əsasən, bu müddətdə həmin bazalar Suriyanın suverenliyinə daxil deyil. Yəni, Dəməşqdə mümkün yeni hakimiyyət belə, hüquqi cəhətdən Rusiyanın ölkədəki hərbi bazalarına toxuna bilməyəcək.
Artıq irəliləyişdə olan sünni qüvvələr tərəfindən Rusiyaya ilkin pozitiv mesajlar da göndərilir. Bu mənada, Ukraynadakı reallıqlar fonunda, Rusiyanın Əsədi qorumaq üçün əlavə cəbhəyə girişmək motivasiyası elə də yüksək deyil.
İrana gəldikdə isə Əsəd sülaləsinin hakimiyyətdə qalması Tehran üçün qırmızı xətt sayılır. Sekulyar Əsəd rejimi ilə İranın dini rejimi arasında ideoloji ziddiyətlər olsa da, sünni hakimiyyətinə qarşı mübarizə tərəfləri praqmatik maraqlarda birləşdirir. Suriyada sünni hakimiyyətin qurulması Tehran tərəfindən ölkəyə yerləşdirilmiş minlərlə şiə milisin çıxarılması ilə nəticələnə bilər ki, bu da İranın Livana və Aralıq sahillərinə uzanan qollarının kəsilməsi deməkdir.
Yəni, bu proses İranın illərdir hördüyü müqavimət şəbəkəsinin çökməsini şərtləndirə bilər. Bununla belə, hazırkı dövrdə İsrail qırıcılarının Suriya hava məkanında rahat hərəkət edə bilməsi İrana sadiq qüvvələrin Suriyadakı proseslərə açıq müdaxilə etməsini çətinləşdirir.
Eyni zamanda, Rusiyanın hərəkətsizliyi fonunda da İran Suriyada təklənmiş vəziyyətə düşür. Belə bir vəziyyətdə, Əsəd sülaləsini qorumaq üçün İranın imkanlarının və motivasiyasının limitləri sual doğurur və görünən odur ki, Moskvanın mövqeyi bəlli olanadək Tehran da Suriyadakı prosesin inkişaf istiqamətini gözləməyi seçib. Aydındır ki, İran rəhbərliyi üçün Tehranda mövcud dini rejimin davam etməsi Yaxın Şərqdəki müqavimət xəttinin çökməsindən daha vacibdir.
Yaxın Şərqin coğrafi cəhətdən ən strateji ölkəsi sayılan Suriyada 55 ildir hakimiyyəti davam edən Əsəd sülaləsinin devrilməsi sözsüz ki, Yaxın Şərqin siyasi mənzərəsini, bəlkə də regionun dövlət sərhədlərini dəyişdirəcək. Görünən odur ki, həqiqətən də Həmas və fələstinli qrupların İsrailə qarşı təşkil etdiyi 7 oktyabr hücumu Yeni Yaxın Şərqin başlanğıcı oldu. Tarixin bir çox dövrlərində olduğu kimi, Yaxın Şərq yenə də “Müqəddəs Torpaqlar”dan başlayan enerji ilə dizayn edilir.
