Yaddaş və minnətdarlıq

İki ildən sonra biz bu gün müsəlman Şərqində ilk demokratik respublikanın yaranmasının yüz illiyini qed edəcəyik. Əslində isə bu “xalq respublikası idi.

İnternetdə belə bir test varıydı – “Zaman maşını olsaydı, hansı dövrə qayıtmaq istərdiz. Mən: 1918-ci ilə, Bakıya cavabını verdim.

Bu, Birinci Dünya Müharibəsi, sonra da Vətən müharibəsinə başı qarışan Rusiyanın müstəmləkələrə əli çatmadığı vaxtlar idi. Bu da Azərbaycanın mütərəqqi ziyalılarına məqamdan istifadə edib, Azərbaycanı müstəqil dövlət elan etmək imkanı verdi (düzdür, Türkiyə və Böyük Britanıyadan köməksiz də ötüşmədi). Gürcüstan eyni şeyi mayın 26-da, Ermənistan isə Azərbaycanla eyni gündə mayın 28-də etdi.

Birinci Dünya Müharibəsinin sona çatması, bolşeviklər, milli ədavətin kəskinləşməsi, qırğın, hamının hamıya qarşı irəli sürdüyü ərazi iddiaları… Və belə qarışıq bir dövrdə Azərbaycan Xalq Respublikası Cümhuriyyəti elan edilir. Bu, dəhşətli bir şey idi: müsəlman ölkəsində necə RESPUBLİKA yarana bilərdi? Özü də qadınlara verilən seçki hüququ ilə birlikdə. Yeri gəlmişkən, Avropa demokratiyasının beşiyində [Böyük Britaniyada] qadınlar üçün bu hüquqlar on il sonra qəbul edildi.
Müasir Azərbaycana AXR-dən miras qalan bayraq, himn, gerb, təhsil və sosial sahədə islahatlarla bağlı xatirələr oldu.

İlk respublikanın baniləri şübhəsiz xəyalpərəst idilər. Hökumətin ilk sədri Fətəli xan Xoyski qurumunda hansısa məmurun rüşvət aldığını eşidəndə dərhal istefa verir. Milli Məclis sədri Məmməd Əmin Rəsulzadə sadəlövhcəsinə düşünürdü ki, “bir dəfə ucalan bayraq, bir daha enməz.

Bayraq 28 aprel 1920-ci ildə, Bakıya Sergey Kirovun komandanlığı altında 11-ci Qızıl Ordu daxil olanda endi. Müqavimət demək olar ki, göstərilmədi. Rəsulzadə qan tökülməsini istəmirdi, Azərbaycan ordusu isə o vaxt Qarabağ cəbhəsində idi. Artıq o vaxtlar Rusiyanın keçmiş müstəmləkələri arasında ərazi mübahisələri varıydı. Azərbaycanın Ermənistanla mübahisəli əraziləri Qarabağ, Zəngəzur və Naxçıvan, Gürcüstanla isə Zaqatala rayonu idi. Nəticədə Azərbaycan Qafqazda ilk sovet respublikası oldu. Bu mənada Kirovun ilk nitqi çox maraqlıdır. “Yaşasın paytaxtı Gəncə olan Sovet Azərbaycanı!. Bu isə o demək idi ki, Moskva çoxmillətli və neftlə zəngin olan Bakını Rusiyanın tərkibinə keçirmək istəyirdi. Amma bakılı bolşeviklərin lideri Nəriman Nərimanovun sayəsində paytaxtı qoruyub saxlamaq mümkün oldu.

Dünən, mayın 27-də Azərbaycanın prezidenti Birinci Respublikanın banilərinin abidəsi önünə əklil qoydu. Bu, xalq arasında “Qələm adını alan çox sadə bir obeliskdir. Bakıda indiyə qədər də nə Rəsulzadə, nə Xoyski, nə Rəfibəyov, nə də digər liderlərin bir dənə də olsun heykəli yoxdur. ADR dövründə yaradılan Bakı Dövlət Universiteti artıq müstəqilliyin əsas ideoloqu Məmməd Əmin Rəsulzadənin adını daşımır. Fikrimcə, buna səbəb siyasi qısqanclıqdır. Millətin bir lideri olar, o da şübhəsiz ki, Heydər Əliyevdir.