Azərbaycanda Xocalı faciəsinin 32-ci ildönümü qeyd olunur. Sağ qalanların hekayələri
Xocalı faciəsinin 32-ci ildönümü
Bura Pirşağı qəsəbəsində yerləşən köhnə sanatoriyalardan birinin ərazisidir. 1992-ci ildə birinci Qarabağ müharibəsi zamanı Xocalıdan məcburi köçkün düşənlərin bir qismi buradakı birotaqlı kotec tipli evlərdə məskunlaşıb.
Sanatoriya Xəzər dənizinin sahilində yerləşir. Amma sahil hasarlandığından artıq buradan dənizi görmək olmur. Eləcə səsini eşidib, soyuğunu duya bilirsən.
10 il öncəyə qədər sanatoriyaya işləyən marşrut xətti də olmayıb. Sakinlər ictimai nəqliyyata çatmaqdan ötrü, 4-5 km piyada məsafə qət etməli olurmuşlar. İndi isə buradan yalnız Koroğlu metrostansiyasına gedib-gələn cəmi bir marşrut var. Sanatoriyaya digər istiqamətlərdən gələnlər isə dayancaqdan evədək təxminən 15 dəqiqə piyada yol gedirlər.
İndi burada təxminən 80 ailə yaşayır. Əvvəllər isə 112 ailə idi. 2020-ci ildə buradakı ailələrin bir qismi Ramana qəsəbəsində məcburi köçkünlər üçün tikilən doqquz mərtəbəli yaşayış binalarına köçürülüb.
Həyətdə elə də çox insan gözə dəymir. Havanın soyuğundandır yəqin, şaxta adamı kəsir.
Sakinlərin sözlərinə görə, ümumiyyətlə fevral ayı burada xüsusilə sakit keçir. Deyirlər ki, hər il Xocalı faciəsinin il dönümünü hüznlə qarşılayırlar. Bir-birinin evinə toplaşan qonşular əsasən Xocalıdakı xatirələrindən danışır, orada itirdikləri yaxınlarını yad edirlər.
“Xocalı sakinləri arasında danışılmayan bir qayda var ki, fevral ayında heç kimin evində şənlik məclisləri qurulmur, toy-nişan mərasimləri keçirilmir. Bu ay ərzində hamımız yas içərisində oluruq”, – sanatoriya sakinlərindən Günay Əbdülova danışır.
Xocalı faciəsi Qarabağ müharibəsi tarixinə ən qanlı hadisə kimi yazılıb. Rəsmi məlumata əsasən, 1992-ci il fevralın 25-dən 26-a keçən gecə yaşanan Xocalı qətliamı nəticəsində 63-ü uşaq, 106-sı qadın, 70-i qoca olmaqla, 613 Xocalı sakini qətlə yetirilib. 8 ailə tamamilə məhv edilib.
25 uşaq hər iki valideynini, 130 uşaq valideynlərindən birini itirib.
76-sı uşaq olmaqla, 487 nəfər yaralanıb. 1275 nəfər girov götürülüb. Onlardan 150 nəfərinin, o cümlədən 68 qadın və 26 uşağın taleyi hələ də məlum deyil.
5379 nəfər evindən didərgin düşüb.
Ötən həftə Xocalının mərkəzində aparılan tikinti-bərpa işləri nəticəsində kütləvi məzarlıq aşkar edilib. Aparılan prosessual hərəkətlər nəticəsində aşkarlanmış insan qalıqlarının ən azı 4 nəfərə (biri 4-5 yaşlarında uşaq olmaqla) məxsus olduğu müəyyən edilib. Onların əllərinin və ayaqlarının bağlı olduğu bildirilir.
Azərbaycan və bir sıra xarici ölkələr Xocalı faciəsini soyqırım kimi tanıyıb.
Günay özü əslən Şuşa şəhərindəndir. Deyir, ailəsilə birgə evlərini tərk edəndə cəmi 6 yaşında olsa da, həmin gecəni çox dəqiq xatırlayır.
1992-ci il 13 mart gecəsi Günayın Şuşada atası, anası, qardaşı və üç bacısı ilə yaşadığı ev “qrad” mərmisilə vurulub. Ev tamamilə yanıb. Atası bütün ailə üzvlərini elə gecə ilə Şuşadan çıxarıb, Bakıya üz tutub.
“Bütün bu illər ərzində məni ən çox yaralayan şey vətəndaşı olduğumuz ölkədə adımıza qaçqın deyilməsi idi. Bunu yəqin ki, ancaq yaşayan yaxşı başa düşər”, – Günay məcburi köçkünlük illərini belə xatırlayır.
O, 2008-ci ildə əslən Xocalıdan olan Ceyhun Əbdülovla evləndikdən sonra onların sanatoriyadakı birotaqlı mənzilinə köçüb. Günayla Ceyhunun bu evlilikdən iki oğlu dünyaya gəlib.
“Onlar Xocalının azad edilən son girovları idi”
Əbdülovlar ailəsi əslən Xocalıdandır. Ata Kamil, ana Sevil övladları Ceyhun və Eldəniz 1992-ci il 25 fevral – Xocalı işğal edilən gecəyədək orada yaşayıblar. Həmin gecə ailənin iki üzvü – Sevil və 13 yaşlı oğlu Ceyhun erməni hərbçilərinə yaralı halda əsir düşüb.
Ceyhun özü bu haqda danışmaq, həmin gecə baş verənləri yenidən xatırlamaq istəmir. Ona görə də onların Xocalıdan Bakıyadək hekayələrini Günay danışır. Deyir ki, həyat yoldaşı həmişə bu haqda danışmaqdan çəkindiyindən, bildiklərini qayınanası Sevil xanımdan eşidib.
“Həmin gecə atışma başlayandan sonra qayınatam evə gəlib yoldaşına – qayınanama deyib ki, hazırlaşın, getməliyik. O, özü və böyük oğlu Eldəniz kənddəki kişilərlə birlikdə yaratdıqları könüllü özünümüdafiə dəstəsinin tərkibində döyüşürdü. Həmin gecə də bacardıqları qədər sakinləri Xocalıdan çıxarmağa çalışırdılar.
Buna görə Ceyhunu anası ilə birlikdə digər Xocalı sakinlərinə qoşub Qar-qar çayına qədər yola salıblar. Özləri isə geri qayıdıblar.
Camaat meşə ilə üzü Ağdama doğru hərəkət edirmiş. Həmin gecə bərk şaxta olub, hər yer dümağ qar imiş. Arxadan da dallarınca atəş açırlarmış. Atılan güllələrdən biri Ceyhunun sol çiynini deşib keçib, biri də anasının gicgahını sıyırıb”, – Günay danışır.
Ceyhun və anası bir müddət yaralı halda yollarına davam etməyə çalışıblar. Amma Ceyhunun yeriməyə taqəti qalmadığından, anası onu meşənin içindəki kollardan birinin arasına uzadıb. Ceyhun anasından onu qoyub, digərləri ilə getməsini istəsə də, Sevil Əbdülova oğlunun yanında qalıb. Başlarına nə gələcəyini bilmədən eləcə oturub, kömək gözləyiblər.
“Gecədən xeyli keçəndən sonra bir dəstə erməni hərbçi onları tapıb. Qayınanam danışırdı ki, onlardan birinci ciblərindəki pul və zinət əşyalarını istəyiblər. Buna etiraz edən bir qadını oğlu ilə bərabər güllələyiblər. Ona yaxınlaşanda isə özü ciblərindəki bütün pulu onlara verib. Təkcə onu xahiş edib ki, oğluna dəyməsinlər”, – Günay gözləri dolmuş halda kənardan ona qulaq asan ərinə tərəf boylanır.
Həmin gecə böyük oğlu ilə bərabər sakinlərin təxliyyəsi üçün Xocalıda qalan Kamil Əbdülov da güllə yarası alıb. Oğlu Eldəniz və döyüş yoldaşları Kamili oradan çıxarıb, Ağdama çatdıra biliblər. Özünə gələndən sonra Xocalıdan qaçanlar arasında Ceyhunu və anasını axtarıblar. Tapa bilməyəndə isə onların həlak olduğunu düşünüblər.
Günay deyir ki, ermənilər Ceyhunla anasını bir neçə əsirlə birlikdə böyük hərbi maşının yük yerinə yığıb, zirzəmiyə bənzər bir yerə gətiriblər. Bir gün sonra ana və oğulu oradan başqa zirzəmiyə köçürüblər. Yeni yerdə onlardan başqa yaşlı kişi və 18 yaşlı gənc qız da varmış. Onlar erməni əsirlərlə dəyişdirilmək üçün seçiliblər.
Həmin zirzəmidə keçən iki aydan sonra onlar Ağdam rayonu ərazisində hərbi əsirləri dəyişdirmə məntəqəsindən Azərbaycan tərəfinə təhvil veriliblər.
“Ceyhun, mama (ana – red.) deyirdi ki, Xocalıdan təhvil verilən son əsirlər siz idiniz. Düz xatırlayıram da mən?” – Günay həyat yoldaşına səslənir.
“Hə, düzdür”, – Ceyhun bütün söhbət ərzində ilk dəfə dillənir.
Xocalı rayonu 19 sentyabr 2023-cü ildə Azərbaycan tərəfinin başlatdığı hərbi əməliyyatlar nəticəsində Azərbaycanın nəzarətinə keçib. Əbdülovlar bu xəbəri televiziyadan eşidiblər.
“Xocalının azad olunma xəbəri gələndə həyətdə bərk səs-küy qopdu. Hamı çölə çıxıb bir-birinə ucadan gözaydınlığı verir, deyib-gülürdü. Ceyhunla mən sevincimizdən ağlamağa başlamışdıq. Bilmirdik ki, indi nə edək? Az qalırdı həyəcandan ürəyimiz dayana. Uşaqlarımız da bizə baxıb evdə atılıb-düşür, sevinirdilər”, – deyib, duruxsunur.
“Heyf ki, Sevil xanım bu günü görə bilmədi”, – Günay onun vəfatını qəfil xatırlayırmış kimi tutulub qalır.
Sevil Əbdülova 2022-ci ilin noyabr ayında səhhətində uzun illər davam edən problemlər səbəbilə vəfat edib.
Əbdülovlar ailəsi indi geri – evlərinə onsuz qayıtmağa hazırlaşır.
Onlar Xocalını tərk edərkən sadəcə yaşadıqları evin açarını götürməyə fürsət tapıblar.
“Başına vururlar, bu gülür, vururlar, bu gülür, elə bil havalanmışdı”
Zərunə Səlimova da sanatoriyada məskunlaşan Xocalı sakinlərindəndir. O, burada həyat yoldaşı, üç oğlu, gəlinləri və üç nəvəsilə birgə yaşayır.
O, Xocalının işğalından dörd ay öncə Fərhad adlı həmyerlisilə evlənib. Deyir, evlənəndə 20 yaşı vardı. Həyat yoldaşı ilə arzuları belə imiş ki, ömür boyu Xocalıdakı evlərində yaşayıb, övladlarını burada böyütsünlər. Amma müharibə onların arzularını ürəklərində qoyub.
Xocalı işğaldan xeyli öncə mühasirəyə alındığından ətraf dünyadan tamamilə təcrid olunmuşdu. Silahsız Xocalı sakinləri həmin vaxt təhlükəsizlik naminə gecələr öz aralarında keşik çəkmə növbəsi yaratmışdı. 25 fevral gecəsi növbədə Fərhad olub.
“Atışma səsləri eşidilməyə başlayanda gecə düşmüşdü. Baldızım, qayınatam, qaynım, onun yoldaşı və iki körpəsi bizdə idilər. Fərhad təlaşla evə gəlib bizi hayladı ki, tələsin, tez getməliyik, ermənilər Xocalıya girdi. Dayanmağa vaxt yoxdur. Qayınanam Adilə 60 yaşında, xəstə qadın idi. Özü sərbəst yeriyə bilmirdi. Yoldaşım və qaynım analarını evdən çiyinlərinə alıb çıxardılar”, – Zərunə danışır.
Səlimovlar ailəsi 50 nəfərədək Xocalı sakiniylə birgə meşə yolu ilə Ağdam istiqamətində getməyə başlayıb. Zərunə həmin yolu təsvir edərkən deyir ki, meşədə gecənin zülmətini onlara doğru atılan güllələr işıqlandırırmış.
“Mən həmin fevral Xocalıya yağan qar qədər şiddətlisini bir də heç vaxt görmədim. O qədər möhkəm yağırdı ki, gözlərimizi aça bilmirdik. Yaşlı, xəstə adamlar və qucağında körpələrilə qadınlar yeriməkdə çətinlik çəkirdi. Amma çarəmiz nə idi ki? Başımızın üstündən güllə yağırdı. Neçə nəfər adam güllələrə tuş gəldi. Qayınanamı da vurdular. Ağappaq qar, Xocalı camaatının qanı ilə qıpqırmızı olmuşdu.
Yadımdadır getdiyimiz yerdə qonşum Vaqif qəfil üzü üstə qarın içinə yıxıldı. Yazıq kişi elə oradaca infarkt keçirdi. Arvadı yalvarırdı ki, kömək edin. Amma o hayda necə kömək edə bilərdik? Məcbur çıxıb getdik. Ər və arvad üç uşaqları ilə birgə orada qaldılar. Sonradan onların heç birinin aqibətindən xəbər tuta bilmədik. Ağdama qədər 50 nəfər yol yoldaşımızdan, cəmi 12 nəfər mənzil başına çatdı”.
Zərunə Xocalıdan Ağdamadək yolu bətnindəki üç aylıq körpəsilə piyada gedib. Həm o gecə gördükləri, həm sonradan qohumlarının itkin düşməsi və ölüm xəbərlərinə görə çox sarsıntı yaşayıb. Bu sarsıntılar nəticəsində övladı 6 aylıq ikən ölü doğulub.
Deyir ki, onu ən çox dəhşətə salan dayısı Hüseynin başına gələnlər olub.
“Dayım Hüseyn könüllü batalyonda döyüşürdü. Fevralın 26-da Xocalıda meşədə əsir düşüb. Görüb ki, əsgərlər meşədə ocaq qalayıb. Elə bilib, bizimkilərdir. Yaxınlaşanda ermənilər olduğunu görüb, amma daha qaça bilməyib. Onu hərbi maşının arxasına bağlayıb qarın içində saatlarla sürüyüblər”, – göz yaşlarına boğulur.
Dayısı Hüseynlə birlikdə əsirlikdə olan, sonradan erməni əsirlərlə dəyişdirilən hərbçi yoldaşı ailəyə danışıb ki, onları Əsgəran həbsxanasında saxlayırmışlar. Hüseyni xüsusi işgəncə ilə – küt alətlə başına dəfələrlə vuraraq öldürüblər.
“Deyirdi, Hüseyn bir yerdən sonra başladı gülməyə. Başına vururlar, bu gülür, vururlar, bu gülür. Elə bil havalanmışdı, daha ağrı hiss etmirdi. Bir neçə dəqiqədən sonra keçindi”, – Zərunə hələ də qorxu içində danışır.
O, həmin gecə bibisi Zərif, xalasının uşaqları Emin və Rəsmiyyə, dayısı Hüseyn olmaqla ümumilikdə 15 nəfərədək qohumunu itirib.
“Bir onu bilirəm ki, evimizə sahib çıxmalıyıq”
2020-ci ilin payızında ikinci Qarabağ müharibəsi və 2023-cü ilin sentyabrında Azərbaycan ordusunun başlatdığı hərbi əməliyyatlar nəticəsində keçmiş Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti və ətraf yeddi rayonun 30 ildən çoxdur Ermənistanın nəzarətində qalan ərəziləri Azərbaycana qaytarıldı.
Bundan sonra bu ərazilərdən olan məcburi köçkünlər Azərbaycan hökumətinin təyin etdiyi marşrutlarla yenidən doğma kəndlərini, ev-eşiklərini ziyarət edə bilirlər.
Sanatoriyada məskunlaşan ailələrdən cəmi bir neçəsi bu imkandan yararlanıb. Zərunə Səlimova da məhz bu il fevralın 15-də Xocalıya gedə bilib.
İlk öncə ata evini görmək istəsə də, orada onu boş düzənlik və uçulan evlərin qalıqları qarşılayıb. Amma gəlin köçdüyü ev baxımsız qalsa da, yerində salamat dururmuş. Güman edirlər ki, orada sonralar erməni ailəsi yaşayıb.
Zərunə xanımın sözlərinə görə, yaxın aylarda Xocalıya köçürüləcəklərilə bağlı dövlət qurumlarından xəbər alıblar. Hətta onların evinin təmirinə də başlanıb. O, təkcə yaxın ailə üzvlərinin onunla gələ bilməyəcəyi üçün kədərlidir:
“Bircə ona kədərlənirəm ki, doğmalarımın çoxu ora qayıda bilməyəcək. Anam, atam və qardaşım Xocalının neçə illər həsrətini çəkdi. Heyif, ömürləri yetmədi ki, yenidən öz yurd-yuvalarını görə bilsinlər. Açığı, mən özüm də bilmirəm bu qədər müsibətdən sonra Xocalıda necə yaşaya biləcəyik. Sadəcə, bilirəm ki, qayıtmalı və öz evlərimizə sahib çıxmalıyıq”.
